اوضاع اداری سلجوقیان: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
Rezaeibigman (بحث | مشارکت‌ها)
بدون خلاصۀ ویرایش
Rezaeibigman (بحث | مشارکت‌ها)
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۳۸: خط ۳۸:
[[سلجوقیان]]
[[سلجوقیان]]


[[شاهان سلجوقی]]
[[پادشاهان سلجوقی|شاهان سلجوقی]]


== پانویس ==
== پانویس ==
{{پانویس|۴}}


== منابع ==
== منابع ==

نسخهٔ ‏۲۹ اوت ۲۰۱۶، ساعت ۱۰:۰۹

دولت سلجوقی از جمله دولتهایی بود که نظام اداری بسیار منظم و قانونمدی داشت. در واقع قدرت امپراتوری سلجوقی از نظام اداری آن سرچشمه می‌گرفت که مانند یک اسکلت آن را محکم و استوار نگاه می‌داشت و بی شک بدون قدرت دیوانسالاران ایرانی سلجوقیان ترکمن از پس اداره چنین سیستم عظیمی برنمی‌آمدند.[۱] به همین دلیل دوران سلجوقی به عنوان عصر طلایی دیوان داری در ایران بعد از اسلام شناخته می‌شود.

با سقوط دولت سامانی در خراسان، دیوانسالاران و نخبگان ایرانی بازمانده،‌ضمن حفظ ارزش ها و فرهنگ های قومی و ملی خود به خدمت ترکان غزنوی و سلجوقی در آمده و سلجوقیان نیز از تجربیات آنها در عرصه دیوانسالاری بهره بردند.[۲] لذا ساختار اداری ایران در عصر سلجوقی را می توان تداوم ساختارهای دیوانسالاری غزنوی و سامانی، در پوششی متمرکزتر و سازماندهی شده تر دانست.

دیوان وزارت

وزارت منصبی مهم و اساسی و تقریباً هم پایه با نخست وزیر امروزی بود.[۳]اکثر وزرای عصر سلجوقی در دستگاه سامانی یا غزنوی مشغول به فعالیت بودند که با سقوط این سلسله‌ها به سلاجقه پیوستند. وزیر در رأس همه دیوانها قرار داشت و تمامی دیوانها و رییسانشان زیر نظر او به فعالیت می‌پرداختند و به همین دلیل به دیوان وزارت، دیوان اعلاء نیز می‌گفتند. وزیر بعد از سلطان عالیترین مقام رسمی کشور بود.

دیوان استیفا

این دیوان بر امور مالی، حسابداری و دخل و خرج امپراتوری نظارت داشت و علاوه بر آن مالیات و عواید را نیز از مردم جمع‌آوری می‌کرد دیوان استیفا از نظر ارزش بعد از دیوان وزارت قرار داشت. مأموران دیوان استیفا در هر منطقه را مستوفی می‌خواندند و وظیفه آنان رسیدگی به امور مالی و محاسبه دخل و خرج یک منطقه بود. رئیس و مسئول دیوان استیفا مستوفی کل نام داشت.

اقطاع

یکی از خصایص مهم نظام دیوانی سلجوقیان واگذاری اقطاع بود که در زیر مجموعه وظایف دیوان استیفا قرار داشت. اقطاع زمین‌های خاصه سلطان بود که به سپهسالاران و سپاهیان و کارگزاران دولت اجاره داده می‌شد. اقطاع داران تنها حق گرفتن مالیات ولایت را داشتند که مقدار معینی از آن به خزانه سلطان می‌پرداخت می شد و این سلطان بود که اداره مناطق را بر عهده داشت. واگذاری اقطاع در دوره سلجوقی بیشتر به منظور تأمین بودجه خزانه خالی سلاجقه بود.[۴]

انواع اقطاع بر این قرار بود: ۱. اقطاع دیوانی: زمین‌هایی که به امرا واگذار می‌شد ۲.اقطاع لشکری:اقطاعاتی که به سپاهیان واگذار می‌شد. ۳.اقطاع شخصی:اقطاعاتی که به صورت ارثی از پدر به پسر می‌رسید و اجاره‌ای بابت آن گرفته نمی‌شد.[۵]

اقطاع در دوران سلاجقه توسعه وسیعی یافت و اوج تلاش‌ها برای پیشرفت نظام اقطاع داری در دوران خواجه نظام الملک وزیر جلال الدین ملکشاه سلجوقی صورت گرفت. از دید خواجه نظام الملک :‌ « مقطعان که اقطاع دارند باید بدانند که ایشان را بر رعایا جز آن نیست که مال حق که بدیشان حوالت کرده اند از ایشان بستانند بر وجهی نیکو و چون آن بستدند آن رعایا بتن و مال و زن و فرزند و ضیاع و اسباب از ایشان ایمن باشند و مقطعان را برایشان سبیلی نبود.»[۶]

دیوان طغرا، انشا و رسایل

کار اصلی دیوان طغرا عبارت از کشیدن خط قوسی بر روی نامه‌ها و فرمان هاست. کشیدن خط قوس بر روی فرمان‌ها به مانند مهر تٲیید سلطان بر اجرای یک فرمان بود. به مسئول کشیدن این خط قوسطغرایی گفته می‌شد.

بخش دوم دیوان طغرا، دیوان رسایل و انشا بود که بر امور نامه نگاری و مکاتبات کلی امپراتوری نظارت داشت. این دیوان متشکل از تعداد زیادی از منشیان و کاتبان از ولایات مختلف بود که زیر نظر رئیس دیوان رسایل و انشا (نام دیگر طغرایی) فعالیت می‌کردند. رئیس دیوان رسایل علاوه بر نظارت بر فعالیت منشیان و کاتبان، در نبود وزیر نیابت صدارت را نیز بر عهده داشت.

دیوان اشراف

دیوان اشراف مکمل کار دیوان استیفا و اگر کار دیوان استیفا را جمع‌آوری مالیات و محاسبه آنها بدانیم، کار دیوان اشراف نظارت بر گزارشهای مالی، محاسبات و بطور کلی بازرسی مالی بود.

دیوان اشراف همانند دیوان استیفا مٲمورانی داشت که به آنها مشرف می‌گفتند و زیر دست رئیس دیوان اشراف که به وی مشرف کل می‌گفتند به فعالیت می‌پرداختند. وظیفه مشرفان بازرسی مالی ولایات بود.

دیوان عرض

دیوان عرض از نظر ارزش، پست‌ترین دیوان دولت سلجوقیان بود که بر امور سپاهیان امپراتوری نظارت داشت. رییس دیوان عرض را با عنوان عارض لشکر می‌شناختند و وظیفه وی حضور و غیاب کردن سربازان و تنظیم مواجب و جیره غذایی آنان بود.

دیوان مظالم

وظیفه دیوان مظالم رسیدگی به امور قضایی کشور و برقراری عدالت بود و خدمتگذاران آن قاضیان بودند. رییس تشکیلات دیوان مظالم با عنوان قاضی جمله ممالک در پایتخت امپراتوری سلجوقی یعنی اصفهان توسط شخص سلطان انتخاب می‌شد.

دیوان برید

وظیفه این دیوان همانطور که از اسمش پیداست رساندن نامه‌ها، اخبار و همچنین جاسوسی بوده است. رییس دیوان برید همچون دیوان استیفا و دیوان اشراف مٲمورانی را به ولایات مختلف ارسال می‌داشت که معمولاً توسط وزیر انتخاب می‌شدند و این افراد چه به عنوان پیک و نامه رسان دولتی و چه به عنوان یک جاسوس به وظایف خود عمل می‌کردند.

جستار‌های وابسته

سلجوقیان

شاهان سلجوقی

پانویس

منابع

  • وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، عباس اقبال آشتیانی ، انتشارات دانشگاه تهران، تهران ۱۳۳۸
  • اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی، حسن انوری، کتابخانه طهوری، تهران ۱۳۵۵
  • دیوان سالاری در عهد سلجوقی، کارلا کلاونسر، ترجمه یعقوب آژند،انتشارات امیر کبیر، تهران ۱۳۸۱
  • سلجوقیان، باسورث و دیگران، ترجمه یعقوب آژند ، انتشارات مولی، تهران ۱۳۹۰
  • تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، آ.ن. لمبتن، ترجمه یعقوب آزند، نشر نی، تهران ۱۳۷۲
  • تاریخ اجتماعی ایران، عزت‌الله نوذری ، انتشارات خجسته، تهران ۱۳۹۰
  • سیاست نامه یا سیرالملوک،‌خواجه نظام الملک توسی،‌ به اهتمام هیوبرت دارک،‌ علمی و فرهنگی، تهران ۱۳۸۷

الگو:امپراتوری ها

  1. اقبال آشتیانی، عباس. وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی ، انتشارات دانشگاه تهران، تهران۱۳۳۸، صفحه ۱۸
  2. کلوزنر، کارلا (۱۳۸۱). دیوانسالاری در عهد سلجوقی. تهران: امیرکبیر. صص. ص۷۲.
  3. انوری، حسن. اصطلاحات دیوانی در دوره غزنوی و سلجوقی، کتابخانه طهوری، تهران ۱۳۵۵، صفحه ۴۸
  4. لمبتن، آن. تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه آژند، یعقوب، نشر نی، تهران ١٣٧١، صفحه ٤١
  5. نوذری، عزت‌الله. تاریخ اجتماعی ایران ، انتشارات خجسته، تهران ۱۳۹۰، صفحه ۱۸۶ و ۱۸۷
  6. خواجه نظام الملک توسی (۱۳۸۷). سیاست نامه یا سیرالملوک. تهران: علمی و فرهنگی. صص. ۴۳.