اوضاع اداری سلجوقیان

دولت سلجوقی از جمله دولتهایی بود که نظام اداری بسیار منظم و قانونمدی داشت. در واقع قدرت امپراتوری سلجوقی از نظام اداری آن سرچشمه می‌گرفت که مانند یک اسکلت آن را محکم و استوار نگاه می‌داشت و بی شک بدون قدرت دیوانسالاران ایرانی سلجوقیان ترکمن از پس اداره چنین سیستم عظیمی برنمی‌آمدند. به همین دلیل دوران سلجوقی به عنوان عصر طلایی دیوان داری در ایران بعد از اسلام شناخته می‌شود.

دیوان وزارت

وزارت منصبی مهم و اساسی و تقریباً هم پایه با نخست وزیر امروزی بود.اکثر وزرای عصر سلجوقی در دستگاه سامانی یا غزنوی مشغول به فعالیت بودند که با سقوط این سلسله‌ها به سلاجقه پیوستند. وزیر در رأس همه دیوانها قرار داشت و تمامی دیوانها و رییسانشان زیر نظر او به فعالیت می‌پرداختند و به همین دلیل به دیوان وزارت دیوان اعلاء نیز می‌گفتند. وزیر بعد از سلطان عالیترین مقام کشور بود.

دیوان استیفا

این دیوان بر امور مالی، حسابداری و دخل و خرج امپراتوری نظارت داشت و علاوه بر آن مالیات و عواید را نیز از مردم جمع‌آوری می‌کرد دیوان استیفا از نظر ارزش بعد از دیوان وزارت قرار داشت. مأموران دیوان استیفا در هر منطقه را مستوفی می‌خواندند و وظیفه آنان رسیدگی به امور مالی و محاسبه دخل و خرج یک منطقه بود. رئیس و مسئول دیوان استیفا مستوفی کل نام داشت.

اقطاع

یکی از خصایص مهم نظام دیوانی سلجوقیان واگذاری اقطاع بود که در زیر مجموعه وظایف دیوان استیفا قرار داشت. اقطاع زمین‌های خاصه سلطان بود که به سپهسالاران و سپاهیان و کارگزاران دولت اجاره داده می‌شد. اقطاع داران تنها حق گرفتن مالیات ولایت را داشتند که مقدار معینی از آن به خزانه سلطان می‌پرداخت می شد و این سلطان بود که اداره مناطق را بر عهده داشت. واگذاری اقطاع در دوره سلجوقی بیشتر به منظور تأمین بودجه خزانه خالی سلاجقه بود.

انواع اقطاع بر این قرار بود: ۱. اقطاع دیوانی: زمین‌هایی که به امرا واگذار می‌شد ۲.اقطاع لشکری:اقطاعاتی که به سپاهیان واگذار می‌شد. ۳.اقطاع شخصی:اقطاعاتی که به صورت ارثی از پدر به پسر می‌رسید و اجاره‌ای بابت آن گرفته نمی‌شد.

اقطاع در دوران سلاجقه توسعه وسیعی یافت و اوج تلاش‌ها برای پیشرفت نظام اقطاع داری در دوران خواجه نظام الملک وزیر جلال الدین ملکشاه سلجوقی صورت گرفت.

دیوان طغرا، انشا و رسایل

کار اصلی دیوان طغرا عبارت از کشیدن خط قوسی بر روی نامه‌ها و فرمان هاست. کشیدن خط قوس بر روی فرمان‌ها به مانند مهر تٲیید سلطان بر اجرای یک فرمان بود. به مسئول کشیدن این خط قوسطغرایی گفته می‌شد.

بخش دوم دیوان طغرا، دیوان رسایل و انشا بود که بر امور نامه نگاری و مکاتبات کلی امپراتوری نظارت داشت. این دیوان متشکل از تعداد زیادی از منشیان و کاتبان از ولایات مختلف بود که زیر نظر رئیس دیوان رسایل و انشا (نام دیگر طغرایی) فعالیت می‌کردند. رئیس دیوان رسایل علاوه بر نظارت بر فعالیت منشیان و کاتبان، در نبود وزیر نیابت صدارت را نیز بر عهده داشت.

دیوان اشراف

دیوان اشراف مکمل کار دیوان استیفا و اگر کار دیوان استیفا را جمع‌آوری مالیات و محاسبه آنها بدانیم، کار دیوان اشراف نظارت بر گزارشهای مالی، محاسبات و بطور کلی بازرسی مالی بود.

دیوان اشراف همانند دیوان استیفا مٲمورانی داشت که به آنها مشرف می‌گفتند و زیر دست رئیس دیوان اشراف که به وی مشرف کل می‌گفتند به فعالیت می‌پرداختند. وظیفه مشرفان بازرسی مالی ولایات بود.

دیوان عرض

دیوان عرض از نظر ارزش، پست‌ترین دیوان دولت سلجوقیان بود که بر امور سپاهیان امپراتوری نظارت داشت. رییس دیوان عرض را با عنوان عارض لشکر می‌شناختند و وظیفه وی حضور و غیاب کردن سربازان و تنظیم مواجب و جیره غذایی آنان بود.

دیوان مظالم

وظیفه دیوان مظالم رسیدگی به امور قضایی کشور و برقراری عدالت بود و خدمتگذاران آن قاضیان بودند. رییس تشکیلات دیوان مظالم با عنوان قاضی جمله ممالک در پایتخت امپراتوری سلجوقی یعنی اصفهان توسط شخص سلطان انتخاب می‌شد.

دیوان برید

وظیفه این دیوان همانطور که از اسمش پیداست رساندن نامه‌ها، اخبار و همچنین جاسوسی بوده است. رییس دیوان برید همچون دیوان استیفا و دیوان اشراف مٲمورانی را به ولایات مختلف ارسال می‌داشت که معمولاً توسط وزیر انتخاب می‌شدند و این افراد چه به عنوان پیک و نامه رسان دولتی و چه به عنوان یک جاسوس به وظایف خود عمل می‌کردند.

جستار‌های وابسته

سلجوقیان

شاهان سلجوقی

منابع

• وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، عباس اقبال آشتیانی ، انتشارات دانشگاه تهران، تهران ۱۳۳۸
• اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی، حسن انوری، کتابخانه طهوری، تهران ۱۳۵۵
• دیوان سالاری در عهد سلجوقی، کارلا کلاونسر، ترجمه یعقوب آژند،انتشارات امیر کبیر، تهران ۱۳۸۱
• سلجوقیان، باسورث و دیگران، ترجمه یعقوب آژند ، انتشارات مولی، تهران ۱۳۹۰
• تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، آ.ن. لمبتن، ترجمه یعقوب آزند، نشر نی، تهران ۱۳۷۲
• تاریخ اجتماعی ایران، عزت‌الله نوذری ، انتشارات خجسته، تهران ۱۳۹۰