فلزکاری

ماشینکاری یک نوار فلزی بر روی یک دستگاه تراش.

فلزکاری فرایند کار کردن با فلز برای ساخت یا مونتاژ محصولات فلزی است. فلزکاری بخش بزرگ از علوم و تمدن امروزه بشریت است. این علم مطالعه خاصیت‌های تمامی فلزات را دربر می‌گیرد. این صنعت به دو بخش تقسیم گردیده است. اول جدا و خالص ساختن از سایر عناصر و دوم شکل دادن پس از ذوب. هم اکنون بیش از (۷۰)درصد فلزات مورد نیاز از سنگ‌های فلزخیز استخراج شده و پس از پروسه جداسازی در صنایع گوناگون به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد. اکثر فلزات به شکل ترکیب شیمیایی و یا مخلوط می‌باشند. مثلاً مس در ۲۵۰ نوع سنگ پیدامی‌شود، از این میان شماری از کانیها از اهمیتی ویزه برخوردارند، زیرا فراوانترین کانی اصلی مس می باشند. همانند کالکوپیریت، کالکوسیت، کولین، بورنیت، مس طبیعی، مالاکیت، آزرویت. اغلب فلزات با حرارت دادن و گروهی با واکنش شیمیایی از هم جدا می‌شوند.

دسته‌بندی صنعتی فلزات متفاوت بوده و می توانند بر مبنای اصول و قواعد زیادی دسته‌بندی شوند. برای مثال:

1. فلزات سیاه و آلیاژ دهنده (با هم آمیز): آهن (Fe)، منگنز (Mn)، کروم (Cr)، تیتان (Ti)، ونادیم (V)، نیکل (Ni)، کوبالت (Co)، ولفرام (W) و غیره.
2. فلزات رنگی: آلومینیوم (Al)، مس (Cu)، روی (Zn)، سرب (Pb)، قلع (Sn)، سرمه (Sb)، بیسموت (Bi) و جیوه (Hg).
3. فلزات نجیب: طلا (Au)، نقره (Ag)، فلزات گروپ پلاتین {پلادیم (Pd)، ایریدیم (Ir)، رودیم (Rh)، روتینیم (Ru)، اوسمیم (Os)}.
4. عناصر رادیواکتیو: اورانیم (U)، رادیم (Ra)، توریم (Th).
5. فلزات نادر: لیتیم (Li)، بیریلیم (Be)، روبیدیم (Rb)، سیزیم (Cs)، هافنیم (Hf)، سکاندیم (Sc)، گالیم (Ga)، رینیم (Re)، کادمیم (Cd)، اِندیم (In)، تالیم (Tl)، جرمنیم (Ge)، سیلینیم (Se)، تیلوریم (Te)، تانتالیم (Ta)، نیوبیم (Nb) و سرکونیم (Zr).
6. عناصر فلزی نادر خاکی: لنتان (La)، سیریم (Ce)، پرازیدیم (Pr)، نیودیم (Nd)، پرومیتیم (Pm)، سماریم (Sm)، ایتیریم (Y)، یوروپیم (Eu)، گادونیم (Gd)، تیربیم (Tb)، دیسپروزیم (Dy)، هالمیم (Ho)، ایربیم (Er)، تولیم (Tm)، ایتیربیم (Yb) و لوتیسی

در صنعت فلز کاری علاوه بر شکل دادن، استحکام بخشی به فلزات نیز خیلی مهم است. بدین لحا ظ برای افزایش مقاومت یک فلز از فلزات مستحکم تر استفاده می‌نمایند.

تاریخچه فلزکاری

تحقیقات باستان شناسی نشان داده که در عصر باستان سفال هنوز برتری خود را بر فلز نشان می‌دهد ولی به تدریج انسانها به قابلیت‌های گوناگون و خواص متعدد فلزات از قبیل قابلیت گداز، سختی، استحکام و دوام پی برده اند. به طوری که در ساخت برخی از آلات و ادوات شکار و جنگ و کشاورزی فلز را جانشین استخوان و سنگ و چوب و سفال نموده‌اند؛ بنابراین از آغاز کاربرد فلز در هزاره هشتم پیش از میلاد، اشیاء فلزی در ترکیب بندی و شکل گیری تمدن بشری سهم عمده‌ای داشته و نقش خاصی را ایفا کرده و بعنوان جزئی از لوازم ضروری زندگی انسان‌ها همواره با او بوده است. فلز به علت ثبات، دوام، مقاومت، عدم ضربه پذیری و شکستن و باقی‌ماندن به صورت اولیه خود می‌تواند به عنوان مهم‌ترین مدرک در پژوهش‌های علمی، تاریخی، و باستان شناسی مورد استفاده قرار گیرد.

تنها موردی که باعث از بین رفتن اشیاء فلزی قدیمی گردیده سودجویی افراد بی اطلاع بوده که بخاطر طمع اشیاء فلزی گران بها را پس از حفاری ذوب کرده و به صورت شمش ناب در آورده و در بازارهای فروخته‌اند.

صنایع دستی

وسایلی که با دست ساخته شود به نام صنایع فلزی دستی یاد می‌شود. رشته تراشکاری، فرز کاری در صنایع خفیفه و ظریفه بکار می‌رود بخصوص در فلز کاری طلا، مس و نقره این رشته‌ها معروف اند. یکی از دوره‌های مهم این صنعت و هنر، فلزکاری دوره صفوی بوده است.

هنر فلزکاری در ایران

کشف فلز و دست یابی به معادن آن، ازقدیمی‌ترین زمانها در ایران، صنعتی را پی افکند که مشخصاتی کاملاً متفاوت با صنعتت روز یعنی سفالگری داشت. تاریخ ۷۰۰ سال فلزکاری درایران گواه روشنی بردستیابی هنروران ایران به هنری تازه و تکامل آن در طی دها قرن گذشته است.

براساس بررسی‌های باستان شناختی و کشف اشیاء متنوع فلزی دوران تاریخی را می‌توان دوران شکوفائی هنر فلزکاری در ایران دانست. زیرا تنوع فلزات استفاده از نقوش و طرحهای زیبا، غنای تازه‌ای در این دوران به این هنر بخشیده است.

درمیان بارزترین و مهم‌ترین دستاوردهای هنر و فناوری ایرانیان باستان باید از اشیاء ساخته شده ازطلا، نقره و برنز نام برد که از ظرف و سلاح گرفته تا جواهرات، زیورهای لباس و سایز زیورآلات شخصی را دربرمی گیرد.

آثار فلزی خلق شده در دوره‌های مختلف حاصل سنت‌های فرهنگی مشترک بوده که در ان عناصر ایرانی اغلب با عناصر نواحی همجوار تلفیق شده و سبک‌های جدیدی را بوجود آورده است.

دوره هخامنشی

امپراطوری هخامنشیان توسط سلسله پادشاهان هخامنشی ایران که سرزمین اصلی شان ایالت پارس واقع در جنوب غربی ایران دست بنیان‌گذاری گردید. در امپراتور ی گسترده هخامنشی طلا، نقره، برنز و آهن به منظور ساخت ظروف، اسلحهو زیورهای شخصی مورد استفاده قرار می‌گرفتند انواع متعددی از اشیاء و گونه‌های تزئینی متفاوت، از میراث‌های فلزکاری آسیای غربی یا ایران اولیه اقتباس شده است. این نمونه عبارتند از :کاسه‌های نوشیدنی و (لبه دار کم عمق و پیاله) زیورهای لباس که با بریدن ورقه فلز ساخته می‌شوند، تزئینات حیوان نما. از دیگر تولیدات این دوره می‌توان ریتونرا نام برد؛ که بخشی از ان به شکل شیپور به منظور نوشیدن مایعات ساخته شده است، این شیپور به قسمت قدامی حیوان متصل شده و از ابداعات هنری دوره هخامنشی محسوب می‌گردد. در اواسط قرن ۶ ق م هنگامی که امپراطوری شکل گرفت میراث‌های فلزکاری از جایگاه ویژه بر خوردار شدند آن چنان‌که در منابع تاریخی آورده شده برخی از نمونه کارهای فلزی توسط دربار هخامنشی یا به منظور دربار هخامنشی ساخته می‌شدند و اغلب به صورت پیشکش توسط کشورهای تابعهٔ شاهنشاهی هخامنشی به دربار هدیه می‌شدند.

دوران سلوکی و اشکانی (۳۱۲ پیش از میلاد-۲۲۴ پس از میلاد)

به دنبال کشور گشایی اسکندر گستره سرزمین‌های آسیایی امپراطوری هخامنشی به زیر سلطه سلوکوس و جانشینان او در آمد. درقرنسوم پیش از میلاد ارشک ایالت پارت را در شمال شرقی ایران به تصاحب در آورد؛ و روی به سوی عرب پیش روی نمود. تنها چند نمونه از اشیاء موجود در مجموعه هایفریر و ساحکر را می‌توان متعلق به این دوران دانست و اغلب آنها نیز غیرعادی به نظر می‌رسند.

دوره ساسانی (۲۲۴–۶۵۱ پیش از میلاد)

از میان موضوعات فلزی کهن ایرانی که در مجموعه‌های گالری سالکر و فریر قرار دارند سی نمونه شیء از میان کل اشیاء به این دوره تعلق دارد. اغلب نمونه کارهای فلزی ساسانیان در این مجموعه‌ها، ظروف نقره هستند و به طور کلی ظروف نقره ساسانی از روی نمونه‌های رومی و بیزانسی و تا حدی کمتر از روی نمونه‌های اولیه آسیای شرقی یا مرکزی الگو برداری شده‌اند. به دلیل نزدیکی بسیار زیادی که دو دوره اشکانی و ساسانی به هم دارند تشخیص دقیقی آثار فلزی این دو دوره از یکدیگر بسیار مشکل است. اغلب ظروفنقره ساسانیان با موضوعات انسانی، که مفاهیم سیاسی و مذهبی دادند، تزئین گشته‌اند.

دوره صفویه

مقالهٔ اصلی: فلزکاری دوره صفوی

فلزکاری دورهٔ صفوی سه ویژگی مهم دارد: نخست اینکه فلزکاری این دوره، دنبالهٔ هنر فلزکاری در دورهٔ تیموریان به‌ویژه مکتب خراسانی است؛ دوم در زمان شاه عباس یکم دو مکتب فلزکاری در ایران وجود داشت: یکی در خراسان و دیگری در آذربایجان (ایران)؛ سوم آنکه مکتب خراسانی تأثیر زیادی بر مکتب سنتی ایران گذاشت، بدون اینکه این تأثیر آشکار باشد.

منابع

• فلزکاری یا میتالورجی ویکی‌پدیا انگلیسی
• آرچی میتالورگی یا مطالهٔ تاریخ ذوب ویکی‌پدیا انگلیسی
• هنرفلزکاری اسلامی، فلزکاری ایران در دوران هخامنشی اشکانی، ساسانی (نویسنده سی. گانتر- پل جت)، (مترجم شهرام حیدر آبادیان)
• هنر اسلامی (نویسنده سی. گانتر- پل جت)، (مترجم شهرام حیدر آبادیان)