ایل بیرانوند

ایل بیرانوند یکی از طوایف لک ایران و از طوایف پیشکوه است. تمرکز سکونت بیرانوندها در استان‌های لرستان، خوزستان و ایلام است که در خرم‌آباد، بروجرد، دهلران، دره شهر و قسمت‌هایی از خوزستان(اندیمشک) متمرکزتر از سایر مناطق هستند.
هنری راولینسون خاستگاه باجلوندها (سگوندها) و بیرانوندها را موصل عراق می‌داند و معتقد است بیرانوندها و باجلوندها در قرن دوازدهم یعنی در اواخر صفویه یا در زمان افشاریه از نواحی موصل به لرستان آمدند.

تاریخ

تبارشناسی

راولینسون و علی‌اکبر دهخدا بیرانوندها را به عنوان یکی از ایلات کرد معرفی می‌کنند. دانشنامه ایرانیکا بیرانوندها را به عنوان یکی از ایلات لر با اصالتی کردتبار معرفی می‌کند. بر اساس گفته‌های محلی که از اساس نادرست است، بیرانوندها از نسل مردی عرب از ساکنان حجاز هستند. این فرد پس از سکونت در لرستان و ازدواج با دختر یک خان دارای دو فرزند پسر به نام‌های بیران و باجول شد که از نسل آنها ایل‌های باجلوند و بیرانوند به وجود آمده است. با توجه به سفر راولینسون به لرستان در حالی که تنها پنج نسل پس از بیران (جد بزرگ بیرانوندها) می‌گذشته این گفته‌های محلی از اساس نادرست است.

دوره زندیه

بیرانوندها به همراه باجلوندها از جمله ایل‌های لرستان بودند که در شکل گیری حکومت زندیان، به کریم‌خان زند کمک کرده و همراه وی به شیراز رفتند اما پس از انقراض سلسله زندیه به لرستان برگشتند و در هرج و مرج اوایل حکومت قاجار به تصرف املاک سایر ایل‌ها پرداختند.

دوره قاجار

آغاز حکومت قاجارها

پس از انقراض سلسله زندیه بیرانوندها به لرستان بازگشتند و چون در آن زمان آقامحمدخان قاجار، چگنی‌ها را از منطقه هرو به نواحی قزوین تبعید کرده بود. ایل همراه با سگوندها به تصرف املاک سایر ایل‌ها پرداختند.

دوره ناصرالدین شاه

این دوره سرآغاز نقش آفرینی ایل بیرانوند در منطقه لرستان است. دوران حکومت خانلر میرزا بر خوزستان و لرستان که مصادف با نخستین سالهای پادشاهی ناصرالدین شاه بود. حسنیعلی خان بیرانوند جد خوانین زینبی و حیدری توسط حتشام الدوله به دستور امیر کبیر اعدام شد. یکی از وقایع مهم تاریخ ایل بیرانوند و تاریخ لرستان در عصر قاجار فرومانروایی مسعود میرزا ظل‌السلطان پسر ناصرالدین بر ولایت خوزستان و لرستان است. خان‌های لرستان طی تلگرافی به ناصرالدین شاه از وی درخواست می‌کنند که از حکومت ظل السطان بر ولایت خوزستان و لرستان صرف نظر کند. همین تلگراف سبب خشم ظل السطان می‌شود و وی به این موضوع در کتاب خود تاریخ مسعودی اشاره می‌کند. ظل السطان با لشکر عظیم خود به لرستان می‌آید و خوانین لرستان که در بین‌شان اختلاف افتاده به دو دسته تقسیم می‌شوند. گروهی که رهبری آن‌ها بر عهده اسدخان فیلی بیرانوند است. مورد غضب ظل السطان قرار می‌گیرند و چندین تن از خوانین بیرانوند و سگوند رحیم خانی که شاخص‌ترین آنها اسدخان بیرانوند و سردارخان سگوند هستند. اعدام می‌شوند. در همین زمان نیروهای عشایر بیرانوند و سگوند رحیم خانی به اردو ظل السطان حمله‌ور می‌شوند ولی بدیل برتری نیروهای ظل السطان در کمیت و کیفیت شکست خورده و عقب‌نشینی می‌کند. مهمترین واقعه دیگر در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و حکمرانی نظام الملک بر خوزستان و لرستان اعدام مهرعلی خان فرزند اسدخان بیرانوند و پدر علی مردان خان بود. در دوران حکومت نظالم السطنه مافی بر خوزستان و لرستان مردم لرستان به سبب ناراضیتی از حکومت وی دست به شورش می‌زند. ایل بیرانوند در این شورش و شکست نیروهای نظام السطنه نقش کلیدی داشتند. در درگیری که در حسن‌آباد بین مردم خرم‌آباد و نیروهای نظام السطنه مافی روی می‌دهد. اردوی وی توسط شیخ علی خان بیرانوند شکست می‌خورد و همین اوضاع سبب خلع نظام السطان از حکومت لرستان و خوزستان می‌شود. جنگ سراب دارا از وقایع مهم عصر قاجار است. این جنگ مابین نظام السطنه مافی و قوای والی پشتکوه و نیروهای عشایر سلسله و سگوند و خوانین علی محمدی بیرانوند و حیدری از یک سو و قوای ایل بیرانوند از سوی دیگر در منطقه سراب دارا هرو رخ داد. تنها نتیجه این جنگ صلح بین دو طرف بود. از آغاز جنگ جهانی دوم تا کودتا رضاخان را می‌توان اوج قدرت ایل بیرانوند در پیشکوه و پشتکوه دانست.

دوره پهلوی

مقالهٔ اصلی: تاریخ لرستان

بیرانوندهادر کنار سگوندها، پاپی‌ها و چگنی‌ها در شورش سال ۱۳۰۲ علیه نیروهای دولتی حکومت پهلوی شرکت داشتند که نتیجه شورش سرکوب و شکست عشایر لر بود.

جغرافیای سکونت

سکونتگاه مرکزی ایل، بخش بیرانوند و بخش مرکزی شهرستان خرم‌آباد است اما مردمان بیرانوند علاوه بر این بخش‌ها، در مناطق دیگری نیز پراکنده‌اند، از جمله شهرستان دوره، بخش الوار گرمسیری، بخش زاغه، شهرستان دره شهر، شهرستان دهلران، آبدانان، اندیمشک و دشت سیلاخور.
عده‌ای از بیرانوندها را حدود سال ۱۳۰۵ شمسی به قم، ساوه و اطراف کاشان برای شهرنشینی کوچ داده‌اند.

افراد سرشناس بیرانوند

• هوشنگ اعظمی لرستانی پزشک لرستانی و از فعالان در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت بود.
• سیامک اسدیان فرمانده نظامی و از اعضای کمیتهٔ مرکزی سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران بود.
• مرتضی سپه وند بوکسور ایرانی
• محسن بیرانوند وزنه برادر ایرانی و عضو سابق تیم ملی وزنه برداری جمهوری اسلامی ایران
• نصیر شیرخانی
• عزیز بیرانوند
• احمد بیرانوند
• مرتضی اعظمی لرستانی
• غلامعلی خان بیرانوند

تیره‌ها

ایل بیرانوند به دو شاخه اصلی آلاهینان (آلاینان) و دشائینان (دشی نو) تقسیم می‌شود که این دو شاخه خود دارای تیره‌های مختلف است.

خوانین

1. سپهوند
2. حسین علیخانی (اعظمی، اسدیان، حیدری، خسروی و رستمی)
3. عزیز
4. مرادی

دشائینان

1. پیرداده
2. چغلوند
3. رش
4. شلکه (اهورا قربانی)
5. شعبان
6. شاهوردی
7. لری
8. دیوکان
9. دلیران

آلائینان

به دو دسته مال اسد، اصل مرز و مال قباد تقسیم می‌شوند.

• مال اسد:

1. مهراب
2. کر
3. بارانی
4. زید علی

• مهراب:

1. میخک
2. کوسه
3. زنجفیل
4. صفر
5. دارچین

• کر:

1. گلاب
2. عودعلی
3. یاسم
4. کرسیاه
5. ایمانقلی
6. مازیم
7. کاظم بگ
8. کر الانی

• مال قباد:

1. یاراحمد
2. شمس الدین
3. سبزعلی
4. جوجه‌وند
5. چلوی

• بارانی:

1. شفیع
2. جغافری
3. حافظ
4. شرفبگ
5. برجه
6. بایمدر
7. هنی
8. هراتی
9. درگسان

• زیدعلی:

1. گنجعلی
2. چراغعلی
3. محمدعلی
4. عینعلی
5. کرمعلی

• یاراحمد:

1. متش
2. مصطفی‌وند
3. بور
4. تاری
5. نقی
6. حسین بگ
7. بزن
8. اصل مرز

• متش:

1. نصیر
2. سلطان ویس
3. رشید
4. باله
5. حسنی
6. مطا
7. ممصارم
8. فراش

• مصطفی وند:

1. پیغمبری
2. بهرام قلی (خله‌وند)
3. شیخه
4. سیزده
5. شهولی
6. شمس الدین:
7. سوزوار
8. باقر
9. علی قدم
10. میمون
11. سوخته
12. اصل مرز
13. دره چی
14. کدخدا علی‌پناه
15. میرحیاتی
16. زارعلی
17. کدخدا محمدجعفر
18. کدخدا الله
19. کدخدا بردعلی کر (بردعلی الماس)
20. سبزعلی
21. کدخدا ملااسدالله
22. منسها
23. جوجه وند
24. شمس‌الدین
25. رادل
26. تاری‌ها
27. بی‌بی طلایی
28. چغلوند
29. شیخه
30. عباس‌قلی خان
31. خسروخان
32. جمشیدخانی
33. سهراب
34. زیدعلی
35. کتر
36. کدخدا ابوطالب
37. محمد قلیجان
38. محمدخان
39. مس‌وند
40. علی محمدخانی
41. شبان
42. سیاهوردی
43. حور مردای
44. میرزا خان