اندازه کتاب

مقایسهٔ بعضی از اندازه‌های کتاب براساس انجمن کتابخانه‌های آمریکا

قطع کتاب همان اندازهٔ درازا و پهنای کتاب است. به عبارت دیگر، قطع کتاب به‌طورکلی اندازهٔ درازا در مقابل پهنای هر برگ سنجیده می‌شود، یا برخی از اوقات اندازهٔ درازا در مقابل پهنا (عرض) جلد یک کتاب است. تعدادی از اصطلاحات به‌طور معمول برای اندازهٔ کلی (عمومی) کتاب‌ها توسط مراکز چاپ (صنعت) و کتابخانهها مورد استفاده قرار می‌گیرند. دلیل به‌وجود آمدن قطع‌های مختلف برای کتاب، استفادهٔ آسان‌تر یا متناسب با نوع کاربرد هر کتاب بوده‌است؛ برای مثال، کتابی که به‌راحتی بتواند همراه افراد باشد و فضای زیادی اشغال نکند باید مثلاً در قطع جیبی صحافی شود. استفاده از اندازه‌های مختلف در بهبود کار مؤثر خواهد بود.

آلدوس مانوتیوس، از اهالی ونیز، نخستین کسی بود که به نقش و اهمیت قطع کتاب در میزان استفاده از آن پی برد. اندازهٔ ابداعیِ او برای کتاب، هم حمل‌ونقل آن را آسان می‌ساخت و هم هزینه‌های چاپ را کاهش می‌داد. قطع مورد استفادهٔ او «قطع وزیری» بود که جانشین «قطع سلطانی» شد.

امروزه قطع کتاب نشان‌دهندهٔ تعداد دفعات تا شدن کاغذ در چاپخانه نیز هست که منجر به تشکیل ورق‌های کتاب می‌شود. به‌طور مثال، کاغذ دوورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهارورقی با هشت صفحه در قطع وزیری، و هشت‌ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی برابر است.

انواع قطع کتاب

اکنون رایج‌ترین قطع برای کتاب، در همه‌جا، قطع وزیری است که ابعاد آن از ۱۳×۲۰ تا ۲۰×۲۶ سانتی‌متر متغیر است. قطع رقعی با ابعاد ۱۵×۲۲ و قطع جیبی با ابعاد ۵/۱۶×۱۱ سانتیمتر از دیگر قطع‌های رایج محسوب می‌شوند. معمولاً در چاپ کتاب‌های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب‌های کودکان از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذکرشده برای هر قطع، تقریبی است، و در برخی منابع، اندازه‌های متفاوتی ارائه شده‌است.

برخی قطع‌های رایج درمیان مسلمانان به شرح زیر بوده‌است:

• قطع بازوبندی: ۲×۳ سانتیمتر، بیشتر برای کتاب‌های دعا یا سوره‌ها و آیات قرآنی که در ابعاد بسیار کوچک تهیه می‌شد و با نخ یا چرم به بازو می‌بستند؛
• قطع بغدادی: اندازهٔ دقیق این قطع مشخص نیست، ولی از گفتهٔ رشیدالدین فضل‌الله (۶۴۸؟-۷۱۸ق.)، در وقف‌نامهٔ رَبعِ رشیدی چنین برمی‌آید که ابعادی بزرگ‌تر از نسخه‌های مرسوم داشته‌است؛
• قطع بغلی: این قطع که معادل قطع جیبی بزرگ در روزگار ماست، دارای طول و عرض تقریبی ۷×۵ سانتی‌متر بوده‌است؛
• قطع بیاض یا بیاضی: از جانب طول آن باز و بسته می‌شده و شیرازه‌بندی آن از طرف عرضِ اوراق بوده که درمیان نسخه‌نویسان و کتاب‌سازان به بیاض شهرت داشته‌است. قطع بیاضی منسوب است و مخصوص به بیاض‌ها که بیشتر کتب ادعیه، زیارات و مجموعه‌های ادبی (که به خواستِ اشخاص فراهم می‌آمده) به هیأت مذکور صحافی و جلد می‌شده‌است؛
• قطع جانمازی: با ابعاد ۷×۱۲ سانتیمتر که معمولاً برای قرآن و کتاب‌های دعا به‌کار می‌رفته‌است؛
• قطع جیبی: این قطع که در گذشته به قطع «بغلی» شهرت داشته‌​است دارای طول و عرض تقریبیِ ۷×۵ سانتی‌متر است؛
• قطع حمایلی: قطعی بوده‌است به طول و عرض ۱۲×۶ سانتیمتر. وجه تسمیهٔ این قطع به «حمایلی» این است که نسخه‌هایی را که در قطع مزبور بوده‌است به‌صورت حمایل روی لباس زیرین می‌آویخته‌اند؛
• قطع خشتی:از کهن‌ترین قطع‌های نسخه‌های خطی است به طول و عرض همسان و برابر، به‌شکل مربع، که طول و عرض آن مساوی است و در سده‌های نخستِ تمدن اسلامی بسیار رایج بوده‌است. هم‌اکنون اغلب برای کتاب‌های کودکان استفاده می‌​شود؛
• قطع رحلی: در ابعادِ بیش از ۲۵×۳۵ سانتیمتر که به انواع کوچک، متوسط، و بزرگ تقسیم می‌شود. این قطع را به این جهت «رحلی» می‌گویند که هنگام خواندن کتابِ دارای قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایهٔ چوبی ـ یعنی رحل ـ قرار می‌داده‌اند. قطع مزبور دارای اندازه‌های تقریبیِ زیر است:
  • رحلی کوچک: طول ۴۲، عرض ۲۷ سانتیمتر،
  • رحلی متوسط: طول ۵۰، عرض ۳۰ سانتی‌پمتر،
  • رحلی بزرگ: طول ۶۰، عرض ۳۰ سانتی‌پمتر. عموماً نسخه‌های کتاب‌هایی چون قرآن مجید، مثنوی مولوی، شاهنامهٔ فردوسی که در مجالس و محافل قرائت و خوانده می‌شده، در این قطع بوده‌است.
• قطع رقعی: در اندازهٔ ۱۴×۲۲ سانتیمتر و مطابق نظر دیگر اندازهٔ قطعی است به طول و عرض تقریبیِ ۱۹×۱۰ سانتی‌متر؛
• قطع سلطانی یا تیموری: با ابعاد ۳۰×۴۰ سانتیمتر. بیشتر نسخه‌های نفیسی را که برای شاهان و شاهزادگان در دورهٔ تیموریان (۷۷۱-۹۱۱ق.)، استنساخ می‌شد، در این قطع می‌ساختند. نمونهٔ مشهور آن شاهنامهٔ بایسنغری موجود در کاخ گلستان تهران است که ابعاد تقریبیِ آن همین اندازه است. این قطع در اواخر عصر مغولان و اوایل عهد تیموریان، برای کتاب‌های خطی در ایران رواج یافت که به این جهت آن را قطع تیموری نیز می‌گویند. طول و عرض تقریبیِ آن ۴۰×۳۰ سانتیمتر است؛
• طومار: اتصال اوراق کتاب به‌گونه‌ای که به‌شکل لوله درآید. معمولاً در تهیهٔ طومارها از کاغذهایی با عرضِ کم استفاده می‌شد؛ هرچند که طول آنها بسیار متغیر بوده‌است. برای نگهداری طومار، اغلب محفظه‌ای به همان شکل می‌ساختند؛
• قطع نیم‌ربعی: با ابعاد ۱۰×۱۸ یا ۹×۱۷ سانتیمتر؛
• قطع نیم‌ورقی: ۲۲×۳۴ سانتیمتر که در ابعاد دیگری هم وجود دارد؛
• قطع وزیری: در گذشته دارای سه اندازهٔ کوچک (به طول و عرض تقریبیِ ۲۱×۱۵ سانتیمتر)، متوسط (۲۴×۱۶) و بزرگ (۳۰×۲۰) بوده‌است.

منابع

• آشنایی با صنعت چاپ از حروف‌چینی تا صحافی، ناشر: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات

پیوند به بیرون

• دایرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی.