سایفایکو

هایکوعت یا هایکوی علمی-تخیلی یا Science Fiction Haiku شاخه‌ای از شعر علمی‌تخیلی است که بر اساس معروف‌ترین قالب شعر سنتی ژاپن، هایکو (Haiku)، ساخته شده‌است. تفاوت میان هایکو و هایکوعت در این است که در هایکو مهم‌ترین مضمون شعر، طبیعت و فصول طبیعت است و در هایکوعت، مهم‌ترین مضمون، علمی‌تخیلی، خیال‌پردازی یا وحشت است.

هایکو

هایکو، مهم‌ترین قالب شعری ادبیات ژاپن است و به لحاظ جایگاه و اهمیت، می‌توان آن را همسنگ با قالب غزل در ادبیات فارسی دانست. هایکو، شعری است با هفده هجا و در سه سطر پنج و هفت و پنج هجایی (البته در زبان مبدأ، یعنی ژاپنی) و اساس آن بر فلسفهٔ ذن و بوداکیشی استوار است. در هر هایکو حتماً واژه‌ای هست که به طبیعت و در اصل به یکی از چهار فصل اشاره می‌کند که به آن «فصل‌واژه» می‌گویند. مثلا، سنجاقک فصل‌واژهٔ تابستان است. هایکو در مدتی کوتاه عالمگیر شد و در حال حاضر در بسیاری از کشورهای دنیا افراد زیادی در این قالب شعر می‌گویند، هر چند لزوماً نه فرم هفده‌هجایی و نه حتا وجود فصل‌واژه را رعایت می‌کنند، بلکه بیشتر مینی‌مالیسم این نوع شعر مورد توجه‌شان است.

تولد هایکوعت

نخستین بار این کلمه را تام برینک در مطلبی با عنوان مانیفست هایکوعت (Scifaiku Manifesto) در سال ۱۹۹۵ ساخت و بلافاصله مورد پذیرش طرفداران ادبیات علمی‌تخیلی قرار گرفت. پس از آن در سایت www.scifaiku.com هایکوعت‌های بسیاری از جمله خود تام برینک قرار گرفت و در وب‌گاه‌های دیگر نیز علاقه‌مندان، به انتشار هایکوعت پرداختند. با این همه، پیش از آن که هایکوعت ساخته شود، هایکوی علمی‌تخیلی در کتاب‌های متعددی به کار رفته بود. نخستین بار در ژوییهٔ ۱۹۶۲، کارِن کروز آندرسون (Karen Kruse Anderson) در مجلهٔ خیال‌پردازی و علمی‌تخیلی (the Magazine of Fantasy and Science Fiction) مطلبی با عنوان «شش هایکو» منتشر کرد. در زیر یکی از هایکوعت‌های او را می‌بینید:

این خیارهای حلقه‌حلقه را

هنوز در دشت سیرتیس نکاشته‌اند

چقدر دلم هوس کرده!

(سیرتیس نام دشتی است در مریخ.)

در سال ۱۹۷۶ نیز تری پرچت در رمانی به نام سمت تاریک خورشید یکی از فصول داستان را با این هایکوی علمی‌تخیلی آغاز می‌کند:

گوش کن به صدای

برگ‌ها در پاییز،

خرد می‌شوند

برگ‌های بلورین.

چارلز ساب-لونار، «هایکوی سیاره‌ای»

در سال ۱۹۷۹ نیز در مجلهٔ علمی‌تخیلی آیزاک آسیموف سلسله‌مطالبی با نام «هایکو برای ال۵» منتشر شد.

شاعران هایکوعت‌سرا

• تام برینک، نویسندهٔ مانیفست هایکوعت
• تاکو ناکاجو، شاعر ژاپنی
• رومئو اسپراگو، شاعر و طراح

هایکوعت به زبان فارسی

در ایران، نخستین بار هایکوعت در جلسات حضوری بعد هفتم و توسط حسین شهرابی معرفی شد. برابریابی کلمهٔ scifaiku نیز با ترجمه‌های او از اشعار مختلف مصطلح شد. با این همه، قرار گرفتن هایکوعت به زبان فارسی در اینترنت در دورهٔ سایت آکادمی فانتزی و در وبلاگ تأملات علمی‌تخیلی انجام شد.

ح. شه‌فر نیز نخستین کسی بود که هایکوعت به زبان فارسی سرود. بعد از قرار گرفتن هایکوعت‌های شه‌فر در آکادمی فانتزی، در در چند نوبت در سایت اعضای دیگر هم به سرودن هایکوعت پرداختند.

منابع

• «مدخل هایکوعت». مشارکت‌کنندگانِ دانش‌نامه‌ٔ هنر و ادبیات گمانه‌زن. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژوئن ۲۰۰۷.

پیوند به بیرون

• مانیفست هایکوعت به زبان فارسی
• هایکوعت‌های ح. شه‌فر
• هایکوعت‌های تام برینک
• سایت اصلی هایکوعت-سایت تام برینک