دایرةالمعارف تشیع

دایرةالمعارف تشیع

نویسنده(ها)	ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، عباس زریاب خویی، محمدحسین مشایخ فریدنی، پرویز ورجاوند سید مهدی حائری قزوینی و حسن انوشه ازجمله نویسندگان سرشناس این دانشنامه بودند.
کشور	ایران
زبان	فارسی
ناشر	با حمایت مالی بنیاد طاهر (موقوفات سید ابوالفضل تولیت) آغاز و سپس با حمایت مالی فهیمه محبی انجدانی و انتشارات حکمت
تاریخ نشر	از سال ۱۳۶۰
شمار صفحات	تاکنون، ۱۴ جلد

دایرةالمعارف تشیع دانشنامه‌ای فارسی، در چندین جلد، پیرامون موضوعات مختلف دینی، کلامی، اعتقادی، فقهی، اصولی، تاریخی، جغرافیایی، علمی و فرهنگی جهان تشیع است، که تدوین آن از سال ۱۳۶۰ با حمایت مالی بنیاد طاهر (موقوفات سید ابوالفضل تولیت) آغاز و سپس با حمایت مالی فهیمه محبی انجدانی دنبال شد. تاکنون ۱۴ جلد از آن منتشر گردیده و جلد چهاردهم (کربلا - لیلة المبیت) آخرین جلد این مجموعه‌است، که در تابستان ۱۳۹۰ توسط انتشارات حکمت منتشر شد. این دانشنامه برنده دوره سیزدهم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران است.

جلد اول این دانشنامه، پس از استعفای مهدی محقق و سرپرستی احمد صدر حاج‌سیدجوادی در ۱۳۶۶ ش منتشر گردید، ولی انتشار مجلدات دیگر، به دلیل فوت سید ابوالفضل تولیت، مواجه با مشکل مالی شد. فهیمه محبی حامی مالی (از سال ۱۳۶۶ به بعد) و مدیر اجرایی این مجموعه، احمد صدر حاج‌سیدجوادی سرپرست علمی و کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی و سید احمد سجادی (ویراستاران و مسئولان تحقیقات) ومهدی محقق (تدوین‌کنندهٔ طرح تدوین اولیه)، هیئت علمی آن بودند. حسن یوسفی اشکوری نیز پیش از گرفتاری در جریان‌های سیاسی، سابقهٔ همکاری با این مجموعه را داشت.

حمایت بنیاد طاهر از این مجموعه از سال ۱۳۶۶ به بعد و با بروز ادعاهایی از سوی برخی وارثان دور سید ابوالفضل تولیت قطع گردید و فهیمه محبی، خود، حمایت آن را بر عهده گرفت. به گفتهٔ بهاءالدین خرمشاهی، برخی مسئولان به دلیل سرپرستی احمد صدر حاج‌سیدجوادی بر این دانشنامه از حمایت از آن خودداری کردند. فهیمه محبی با فروختن منزل شخصی خود و صرف مال موروثی به‌جامانده از همسرش (سرگرد خلبان رضا محبی) و فرزند دانشجوی ناکامش (سعید محبی)، هزینه‌های دائرةالمعارف تشیع را تا آخرین روزهای حیات خود، پرداخت کرد.

اهداف و ضوابط

اهداف ذیل از سوی تدوین‌کنندگان دانشنامه مد نظر بوده‌است:

• تحلیل و توصیف کلمات اساسی قرآن و نهج‌البلاغه و آثار امامان شیعه
• شرح احوال چهارده معصوم، شیعیان، صحابه، رجال حدیث، مسائل فقه و اصطلاحات اصول و تفسیر و کلام، و زندگانی علما، حکما، عرفا، شعرا، خطاطان و معماران زبردست شیعه، تاریخ و جغرافیای تشیع، و دانشمندانی که توجه خود را به علوم محض یا به تهذیب نفس معطوف داشته‌اند.
• توصیف و معرفی کتب مهم شیعه
• توضیح و تحلیل اصطلاحات در کلیه معارف تشیع
• معرفی آثار و ابنیه مهم
• معرفی خاندان‌های مهم شیعه
• توصیف نهادهای اجتماعی
• توصیف شهرها و بلاد و مراکز شیعه‌نشین در کل جهان اسلام و خارج از آن

گرچه هرگاه ضرورت احساس شده‌است به مناسبت‌های مختلف، عنوان‌ها و مدخل‌های غیر شیعه نیز آورده شده‌است.

ضوابط دانشنامه به شرح ذیل قید شده‌است:

• از کلمه شیعه و تشیع، معنی عام آن مد نظر بوده‌است، یعنی: «کُلُّ مَن یَتَوَلّیَ عَلِیّاً وَ اَهلَ بَیتِهِ» [= هرکس که دوست بدارد علی و خاندان او را]. در این مجموعه، از فرق مختلف شیعه و عقاید آنان نیز یاد شده‌است؛ گرچه تمرکز بر شیعه دوزاده امامی است.
• از دانشمندان فرقه‌های مختلف شیعه همچون اسماعیلیه و زیدیه و از دانشمندان سنی که در نشر آثار علوی سهم داشته‌اند، نیز در این اثر یاد شده‌است.
• به آنان که آثارشان مورد رد و نقض دانشمندان شیعه قرار گرفته و آنان که با شیعیان مناظرات یا مخالفت داشته‌اند نیز پرداخته شده‌است.
• رجالی که تشیع آنان مورد شک است قید شده‌اند تا تحقیق بیشتری دربارهٔ آنان صورت گیرد.
• به دلیل آنکه ایران کانون شیعه‌است و دانشنامه نیز به فارسی و ابتدا برای ایرانیان نوشته شده، به ایران توجه بیشتری شده‌است.

منابع و نویسندگان

منابع، در درجهٔ اول، منابع شیعه‌است؛ اما در صورت ضرورت و برای تحقیق و تطبیق، به منابع سنی نیز مراجعه شده‌است. دانشنامه در سال ۱۳۶۴ دارای ۲۰ هزار مقاله تألیفی بوده که سعی شده از مقالهٔ ترجمه شده در آن استفاده نشود. ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، عباس زریاب خویی، محمدحسین مشایخ فریدنی، پرویز ورجاوند، سید مهدی حائری قزوینی و حسن انوشه از جمله نویسندگان سرشناس این دانشنامه بودند.

از نگاه دیگران

احسان یارشاطر (سرپرست دانشنامهٔ ایرانیکا) در اروپا، با دیدن این دانشنامه گفته بود، فکر کنم تمام امکانات حکومت فعلی ایران برای انتشار این اثر به کار گرفته شده‌است. یکی از اعضای این مجموعه، پیغام فرستاد که: «بله، تمام امکانات را به کار گرفته‌اند؛ البته برای منتشر نشدن این دائرةالمعارف!»

در مرداد ماه سال ۱۳۹۱ رسول جعفریان در ضمن چند مقاله پیاپی که در سایت خبر آنلاین منتشر شد، تعدادی از مقاله‌های این دائرةالمعارف را داستان‌گونه و بی‌اساس دانست.

در پی این مسئله دبیرخانه دائرةالمعارف تشیع در طی نامه‌ای به خبرآنلاین، که در ۱۸ مرداد بر روی سایت قرار گرفت، به اشتباهات صورت گرفته اذعان کرد و آن‌ها را ناشی از خطای ویراستاران دائرةالمعارف دانست. در این نامه هیئت مدیره دائرةالمعارف تشیع وعده داد که در چاپ‌های جدید، این مطالب حذف خواهند شد.

جستارهای وابسته

• پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی
• سید ابوالفضل تولیت
• فهیمه محبی
• احمد صدر حاج‌سیدجوادی
• دانشنامه جهان اسلام
• دانشنامه امام علی
• فهرست دانشنامه‌های فارسی

پیوند به بیرون

• نظری به دانشنامه‌های فارسی، به قلم احسان یارشاطر
• سخنرانی کامران فانی (دقیقه چهل و سوم) در سلسله نشست‌های مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ارائه شده توسط سایت چهارراه