چنگ

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
چنگ
سازهای زهی
نام‌های دیگرهارپ
طبقه‌بندی
گسترۀ صوتی
چنگ
چنگ
سازهای مرتبط

چنگ یا هارپ (به انگلیسی:Harp) گونه‌ای ساز زهی باستانی است و در کنار ساز بَربَط، از مشهورترین سازهای ایران باستان به‌شمار می‌آمده‌است.[۱][۲]

تاریخچه[ویرایش]

ونوس چنگ می‌نوازد اثر لانفرانکو
بانوی چنگ نواز، نقاشی رنگ و روغن اثر Thomas Sully

در ادبیات پارسی بسیار از این ساز یاد شده‌است و سیارهٔ زهره را چنگ‌زن دانسته‌اند. در مُهری گِلین که در بین سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ میلادی توسط دو باستان‌شناس از دانشگاه شیکاگو به نام‌های پیناس دلوگاس(pinhas delougaz) و هلن کانتور(Helene Kantor) در تپهٔ چغامیش خوزستان یافته شد و مربوط به هزارهٔ چهارم قبل از میلاد و دوران ایلامیان می‌باشد یک نوازندهٔ چنگ منحنی را نشان می‌دهد. این چنگ ۶ رشته دارد.

در دورهٔ ساسانی هنر موسیقی نیز در اثر تشویق شاهان رونقی بسزا یافت. در دورهٔ اردشیر موسیقیدانان طبقهٔ جداگانه‌ای را تشکیل داده و به مقام ویژه‌ای نایل شده بودند. در دورهٔ خسرو پرویز موسیقی پیشرفت بسیار کرد. از نوشته‌های شاهنامهٔ فردوسی و خسرو و شیرین نظامی برمی‌آید که «باربَد» بزرگ‌ترین موسیقیدان این زمان بوده‌است. وی را مبتکر ۳۶۰ لحن موسیقی می‌دانند. از دیگر موسیقیدانان این دوره می‌توان نکیسا، بامشاد، رامتین و آزادوار چنگی را نام برد.

در دورهٔ ساسانی، ۷۲ نغمه از نغمه‌های موسیقی رواج داشته‌است. از آن جمله:

«پالیزبان»، «سبزه»، «باغ سیاوشان»، «راه گل»، «شادباد»، «تخت درویش»، «گنج سوخته»، «تخت تاقدیس»، «چکاوک»، «خسروانی»، «نوروز»، «جامه‌دران»، «نهفت»، «گلزار»، «گل نوش» و «زیرافکن» که هنوز برخی از این اصطلاح‌ها در موسیقی امروز ما رایج است.

این نغمه‌ها از سدهٔ چهارم به بعد بیشتر می‌شود. در زمان ساسانیان برای اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان تفسیری به نام «زند» نوشتند و آن را هنگام مناجات با لحن موسیقی می‌خواندند. شاید بتوان گفت نخستین ارتباط شعر و موسیقی ما از همین‌جا سرچشمه گرفته باشد. چنانچه حافظ آن را مطلع یکی از غزل‌های معروف خود قرار داده‌است:

بلبل زِ شاخِ سرو به گلبانگِ پهلویمی‌خواند دوش درسِ مقاماتِ معنوی

و فرخی می‌گوید:

زَندوافِ زَندخوان چو عاشقِ هِجرآزمایدوش بر گُلبُن همی تا روز نالهٔ زار کرد

«جامی» شکل چنگ را چنین ترسیم کرده‌است:

از بس فغان و شیونم، چنگی است خام گشته تنماشک آمده تا دامنم از هر مژه چون تارها

«سوزنی سمرقندی» واژهٔ چنگ را (سه بار در معنای اصطلاحی آن و یک بار به معنی دست) به کار برده و بازی لفظی کرده‌است:

پیرانِ چنگ‌پُشت و جوانانِ چنگ‌زُلفدر چنگ، جامِ باده و در گوش، بانگِ چنگ

در «ویس و رامین» اثر «فخرالدین اسعد گرگانی» اختراع چنگ به رامتین موسیقیدان عصر خسروپرویز نسبت داده شده‌است:

نشان است او که چنگ با آفرین کردکه او را نام چنگِ رامتین کرد

«نظامی» در خسرو و شیرینِ خود اصطلاح‌های «چنگ، بربط، ساز کردن، نوا و ساز» را یک جا در بیت‌هایی به کار برده‌است:

در آن مجلس که عیش آغاز کردندبه یک جا چنگ و بربط ساز کردند
نوایِ هر دو ساز از بربط و چنگبه هم درساخته چون بویِ بارَنگ

خاقانی شروانی توانسته‌است «چنگ» را در مفهوم ابهام و اشاره و کنایه توصیف کند. برای نمونه، در بیت زیر وی چنگ را به پَلاسی که تار و پودش نمایان است تشبیه کرده‌است:

چنگْ زاهِدْتَن و دامانْش پَلاسین، لیکنبا پلاسش رگ و پی سربه‌سر آمیخته‌اند

«حافظ» نیز بارها «چنگ» را به کار برده و تصویرهای شاعرانه‌ای از آن ساخته‌است:

چنگِ خمیده‌قامت می خوانَدَت به عشرتبشنو که پندِ پیران هیچَت زیان ندارد

و نیز حافظ در «ساقی نامه» دل‌نشینی بسیاری از اصطلاح‌های موسیقی را به کار بسته‌است:

مُغَنّی نوایی به گلبانگِ رودبگوی و بزن خسروانی‌سُرود

«مولوی» نیز در بیتی خود را به چنگ تشبیه کرده‌است:

چو چنگم و از زمزمهٔ خود خبرم نیستاسرار همی‌گویم و اسرار ندارم
چنگ

از مهم‌ترین مُهرنگاره‌های خُنیاگری (موسیقی) در جهان، باید از آنچه که در تپهٔ چغامیش خوزستان برجای مانده یاد کرد که در سال‌های ۱۹۶۱–۱۹۶۶ میلادی، یافت شده‌است. این مهرنگاره ۳۴۰۰ ساله سیمایی از بزم رامِشگران را نشان می‌دهد. در این بزم باستانی، دسته‌ای نوازنده دیده می‌شوند که هر کدام، به نواختنِ سازی سرگرم هستند. چگونگی نواختن و نشستن این رامشگران، نشان می‌دهد که آنها، نخستین دستهٔ ارکستر جهان هستند. در این گروه رامشگران، می‌بینیم که نوازنده‌ای چنگ و دیگری شیپور و آن دیگر تنبک می‌نوازد. چهارمین رامشگر در این میان، خواننده‌ای است که آواز می‌خواند. همچنین در این بزم کهن، آزاده‌ای را می‌بینیم که بر فرشی نشسته و از او پذیرایی می‌شود.[۳]

و باز در مالمیر (ایذه) چنگ‌نوازانی را می‌بینیم که دو نوع چنگ را در دست دارند و پیشاپیش هانی و همسرش برای اجرای یک مراسم عبادی در حال نوازندگی هستند. این دو نوازندهٔ چنگ نام خود را نیز با خط میخی ایلامی نگاشته‌اند. چنگ در این دوران ۱۳ رشته دارد. نقش‌برجسته‌های طاق بستان نوازندگان چنگ را نشان می‌دهد که در قایق برای شاه ساسانی که به شکارگاه آمده چنگ می‌نوازند. در آثار طاق بستان در یک قایق ۵ نوازندهٔ چنگ منقش شده‌اند و در یک قایق که پادشاه در حال شکار است یک نوازنده که به احتمال قوی باربد می‌باشد، در حال نوازندگی است. شمار رشته‌های چنگ در این زمان از ۷ تا ۱۱ مشاهده می‌شود. چنگ به مرور زمان همچون بسیاری از سازهای دیگر مهجور و فراموش شده‌است. البته چنگ تا دوران صفویه موجود بوده‌است و آخرین چنگ‌نواز ایرانی در دوران صفویه به نام «سلطان محمد چنگی» بوده‌است.

سیر تحول ساز چنگ[ویرایش]

چنگ دوران ساسانی در کاوش‌های باستان‌شناسی در بیشاپور

انواع ساز چنگ در قرن‌های مختلف در ایران یافت شده‌است از جمله چنگ منحنی مربوط به سدهٔ هفتم هجری قمری از صفی‌الدینْ عبدالمؤمنِ اُرُمَوی (ارومیه‌ای). تصویر چنگ در تمام آثار باستانی ایران از دوران هخامنشیان گرفته تا سلوکیان دیده می‌شود.

ساز چنگ در ایران دارای چهار رشته سیم بوده‌است که در دورهٔ ساسانیان به ۱۱ رشته می‌رسد و در دوران اسلامی تا ۳۵ رشته هم می‌رسد. پیدایش چنگ از پیدایش کمان نشأت گرفته‌است، در اثر تیراندازی زه مرتعش می‌شد و صدای کمی به گوش می‌رسید. چنگ‌های اولیه شبیه کمانی از نی و چوب بوده که زهی میان آن کشیده شده‌است.

انواع ساز چنگ یا هارپ به چهار دستهٔ کلی چنگ ارکستری، چنگ سنتی، چنگ باستانی و چنگ تزیینی تقسیم می‌شود که خود از لحاظ شکل ظاهری به ۱۷ نوع الگو و فرم چنگ تقسیم می‌شود از جمله چنگ زاویه‌دار، چنگ منحنی، چنگ ون و چنگ کندوگ و چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر (چنگی در یونان که به شکل U است) می‌شود یاد کرد.

ساز چنگ به عنوان قدیمی‌ترین ساز سیمی جهان مربوط به شش‌هزار سال پیش در خوزستان ایران یافت شده‌است. در ایران، تعداد چنگ‌نوازان در حال افزایش است و به اجرای برنامه و کنسرت می‌پردازند. گرچه اروپاییان مدعی ابداع چنگ‌های پدالی هستند و ادعا می‌کنند این چنگ‌ها در قرن ۱۸ میلادی در آلمان پایه‌گذاری شده است اما همین چنگ‌ها نیز بر اساس چنگ‌های زاویه‌دار شرقی ساخته شده‌است.

چنگ سازی رشته‌ای است که با انگشت نواخته می‌شود که تکنیک نوازندگی در جهان هشت‌انگشتی است اما تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات استخراج‌شده از مستندات باستانی، ده‌انگشتی است.

ساز چنگ غالباً از چوب‌های گردو و افرا ساخته می‌شود و از سازهای گران‌قیمت محسوب می‌شود. این گرانی قیمت به خاطر ساختمان پیچیده و ساختن دشوار آن است.

در ایران فرزانه نوایی از چنگ نوازان پیشین ایران بود که در ۱۳۸۳ در گذشت و آذرنوش صدر سالک سال‌ها در ترکیب ارکستر سمفونیک تهران این ساز را نواخته‌است و فتانه شاهین از مدرسان این ساز می‌باشد.[۴]

در سال‌های گذشته، کوشش‌هایی در راستای بازسازی این ساز صورت گرفته‌است از جمله سیف‌الله شکری،[۵] عبدالعلی باقری‌نژاد،[۶] مجید ناظم‌پور،[۷] سیامک مهرداد،[۸] حامد صقیری،[۹] عبدالله عباسی[۱۰] و مریم سورنامهر[۱۱] در ایران و فکرت کاراکایا (Fikret Karakaya) در ترکیه، نمونه‌هایی از این ساز را بازسازی نموده‌اند.

ساختار ساز چنگ[ویرایش]

چنگ سازی مثلثی‌شکل از جنس چوب است. این ساز در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود و بنا بر اندازهٔ ساز، می‌تواند از ۱۹ تا ۴۷ سیم داشته باشد. چنگ‌هایی که دارای پدال می‌باشند معمولاً ۴۰–۴۷ سیم دارند به نام چنگ پدالی (Pedal Harp) شناخته می‌شوند.

چنگ پدالی دارای ۴۷ سیم و گستره صدایی ۶٫۵ اکتاو است. وزن این ساز حدود ۳۵ کیلوگرم، ارتفاع آن ۱۸۵ سانتی‌متر، عمق آن ۱ متر و عرض آن ۵۵ سانتی‌متر است.

نُت دو همیشه با رنگ قرمز و نت فا با رنگ آبی یا سیاه و سایر نت‌ها با رنگ سفید مشخص می‌شوند.[۱۲]

پانویس[ویرایش]

  1. «چنگ یا هارپ». روزنامه ایران.
  2. «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ». همشهری آنلاین.
  3. هفته‌نامه امرداد، شنبه ۲۵ آذر ۱۳۹۱، سال سیزدهم، شماره ۲۸۸، ص ۶.
  4. «گفتگو با فتانه شاهین». سایت روزنامه ایران.
  5. «هفت اورنگ؛ معرفی موسیقی محلی ایران». خبرگزاری بین‌المللی تصویری ایران‌پرس. خبرگزاری بین‌المللی تصویری ایران‌پرس. ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ مه ۲۰۲۲.
  6. «ایسنا گزارش می‌دهد: «چنگ» در موسیقی ایرانی فراموش شده‌است». ایسنا. ایسنا. ۵ اسفند ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ شهریور ۱۴۰۱. دریافت‌شده در ۸ شهریور ۱۴۰۱.
  7. «مجید ناظم‌پور چنگ ایرانی را بازسازی کرد «تاریخ پنج‌هزارسالهٔ ساز عود» منتشر می‌شود». ایسنا. ایسنا. ۱۵ اردیبهشت ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اوت ۲۰۲۲.
  8. قاسمی، پرستو (۲ اسفند ۱۳۹۴). «چنگی به ژرفای تاریخ». جدید آنلاین. جدید آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اوت ۲۰۲۲.
  9. https://web.archive.org/web/20220829160322/https://www.darsoon.com/tutors/8. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اوت ۲۰۲۲. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  10. «ساز مرده ایرانی را زنده کرده‌ام/ نیازی به حمایت ندارم». خبرگزاری مهر. خبرگزاری مهر. ۴ آبان ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اوت ۲۰۲۲.
  11. «سرگذشتِ غم‌انگیز ساز «چنگ» در ایران+آثاری از هنرمندان ایرانی و خارجی». ایلنا. ایلنا. ۱۲ امرداد ۱۴۰۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اوت ۲۰۲۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  12. «هارپ». سایت آداجیو.

منابع[ویرایش]

پیوند به بیرون[ویرایش]