پیش‌نویس:صحرای کلاچو

صحرای کَلاچو در استان کهگیلویه و بویراحمد است و یکی از مستعد ترین جلگه های کهگیلویه تا خوزستان است.

جغرافیا

گرچه برخی دشت را معادل جلگه میدانند ولی تفاوت دشت و جلگه در چگونگی تشکیل است. دشت از رسوب سیلاب ها در قرون قبل یا بعلت عدم چین خوردگی زمین در هزاره های قبل موقع تشکیل قاره ها بوجود می‌آید و جنس خاک آن به حاصلخیزی جلگه نیست و گاها فاقد رودخانه هستند. ولی جلگه از رسوب چند هزار ساله آبرفت حاصلخیز دامنه کوهها در دشت های مسیر رودخانه بوجود میآید و پوشش گیاهی متراکمی و جنس خاک حاصلخیزتری دارد. به عبارت ساده هر جلگه می‌تواند دشت محسوب گردد ولی هر دشتی جلگه نیست.

جلگه چند نوع دارد شامل جلگه آبرفتی، جلگه مسیله و جلگه ساحلی. جلگه آبرفتی از آبرفت کوهها توسط روخانه های آرام تشکیل می‌گردد و جلگه مسیله در محل عبور سیل یا رودهای طیغانگر تشکیل می‌شود‌. جلگه ساحلی از رسیدن رودخانه به دریا با رسوب مواد قبل از دریا تشکیل می‌شود.

با این مقدمه فوق از لحاظ ساختار خاک و زمین شناسی صحرای کلاچو بسیار شبیه جلگه خوزستان است. این دامنه وسیع در کتاب ارجان و کهگیلویه تألیف هانس گاوبه ترجمه سعید فرهودی کلات چو نامیده شده و بین دو رودخانه مارون و کوثر است و از تنگ پیر زال در مسیر سرفاریب تا منطقه سرگچ و راک و از شرق به غرب از شهر دهدشت تا کوه نیر ادامه دارد. بالغ بر ۲۵ هزار هکتار از مستعدترین زمین‌های کشاورزی جنوب ایران را در خود جای داده است. این جلگه دارای تپه ها و کوههای کوتاه سنگی است و انواع پرندگان محلی و خزندگان گرمسیری در این منطقه زندگی می‌کنند. جنس خاک آن حاصلخیز و آبرفتی و در دامنه زاگرس است و تنوع گیاهی دارویی و غیر دارویی زیادی دارد مانند پنیرک(به زبان محلی تولَح)، شیرین بیان، گل گاو زبان، رازیانه، گوون و جو دوسر. پوشش درختی آن بیشتر درخت کُنار بود که در کف جلگه توسط کشاورزی طی قرون گذشته از بین رفته ولی در تپه و کوههای جلگه هنوز وجود دارد. گرچه چندین روستا بر این صحرا مشرف هستند، ولی بیشترین سهم جغرافیایی از این جلگه به روستای طولیان تعلق گرفته است. روستاهای زیادی منجمله ضرغام اباد، کوشک، راک و طولیان و... در این جلگه قرار گرفتند. بعلت حاصلخیزی فراوان این جلگه، اغلب خوانین کهگیلویه و بویراحمد مانند کریم خان بهادرالسلطنه، شکرالله خان و عبدالله خان (اخرین خانِ کهگیلویه) در قلعه پِلی ضرغام اباد مشرف به این جلگه زندگی می‌کردند.

ساختار

ساختار بخش زیرین این جلگه از گسل فشرده از جنس سنگ گچ تشکیل شده است که روی آن خاک حاصلخیز قرار دارد و آنرا مانند حوزچه‌ای یا کوزه ای کرده است که آب‌های سطحی و زیر سطحی در آن گیر می‌افتند. این ساختار باعث نفوذ آب باران به سطح زیر شده و گچ فشرده کف، مانع خروج آب از این صحرا می‌شود و بارش‌هایی که به زیر سطح نفوذ می‌کنند در کف این جلگه مانند کوزه گیر می افتند. این آبها در تمام فصول منجمله تابستان در این منطقه گرمسیری بصورت چشمه های کوچک و بزرگ فوران می‌کند. مانند سرچشمه روستای طولیان و چشمه خیار کال و چشمه پَری و چشمه دره بَکَلویی که این چشمه که منشا دره ای با گیاه بَکَلو فروان است. بخشی از چشمه زیر زمین سرگچ دهدشت حرکت و حفره های طبیعی از بالا ایجاد شده که جریان آب را می‌توان در کف مسیر حرکت چشمه از بالا دید و مناظر طبیعی زیبایی ایجاد می‌کند.

معنی بَکَلو bakalo

نام محلی و لری گیاهی است که نوعی شاهی وحشی با طعم تُند که به نامهای آب‌تَره، بولاغ اوتی، علف چشمه، شاهی آبی، ترتیزک آبی در مناطق مختلف ایران معروف است. در مناطق لر نشین بعنوان سبزی مصرف بسیار دارد و از کنار چشمه های طبیعی جمع آوری و مصرف می‌شود.

در کنار همه چشمه های صحرای کلاچو بکلو به وفور یافت می‌گردد. چشمه ای بنام سرچشمه قبل از لوله کشی آب، در زمان محمدرضا پهلوی و قبل از آن آب شرب کل روستای طولیان را تامین می‌کرد. در دهه های اخیر خشکسالی های متمادی و حفر بیرویه چاه باعث خشکی تابستانی برخی از این چشمه های دائمی بجز دره بکلویی شده است.

رودخانه های این صحرا

رودخانه دره شور بزرگترین رودخانه این صحراست. سرچشمه رودخانه دره شور از صحرای کلاچو هست که تا دهدشت ادامه دارد و بسمت روستای سمغان می‌رود و تا خوزستان ادامه دارد. بعلت فرسایش خاک در طول قرن ها از عمر این رودخانه، تپه های در مسیر این رودخانه باستانی در زمین را فرسایش داده و گود کرده بطوریکه در برخی جاها ارتفاع سطح زمین تا سطح رودخانه به ۵۰ متر می رسد. گرچه سرچشمه رودخانه دره شور در صحرای کلاچو شیرین است ولی بعلت عبور از روی کسل نمکی در نزدیکی دهدشت، آب این رودخانه شور گردیده و به رودخانه دره شور یا به زبان محلی به دره سور معروف است. در دهه های اخیر بعلت خشکسالی پیاپی و احداث بی‌رویه چاه های کشاورزی، آبهای این صحرا از عمق ۱۵متر به ۱۲۰ تا ۱۵۰ متر فرو رفته اند و دره شور که رودخانه ای دائم بود برخی سالها حتی به رودخانه فصلی تغییر پیدا می‌کند.

شروع پروژه احداث پتروشیمی دهدشت در این جلگه نیز نگرانی برای آلودگی آبهای زیر زمینی این جلگه را افزایش داده است. پوشش گیاهی این صحرا در بهار بسیار متنوع بود بطوریکه ۵ دهه قبل بیشه زارهای متراکمی در این صحرا و حاشیه رودخانه دره شور بود. در آن جغرافیای بکر به همراه بیشه زارهایش حیوانات وحشی مانند گراز، خرس، کفتار، بزهای کوهی، گرگ و پلنگ زندگی می‌کردند بطوریکه تردد افراد در برخی نواحی این صحرا عملا مقدور نبود. با پیشرفت کشاورزی و عملکرد کشاورزان و دامداران بصورت ۴ فصل، بیشه زارها محو گردید و جلگه بافت کاملا کشاورزی پیدا کرد و نسل برخی حیوانات وحشی در این دشت مانند پلنگ منقرض شد. در انتهای این جلگه بسمت غرب، گسل گچی زیر سطح آن بالا امده و بصورت تپه های گچی در منطقه وسیعی سر برافراشته که به منطقه پارک جنگلی سر گچ دهدشت معروف است.