ایلات خمسه

ایلات خمسه

نقشه کوچ ایلات خمسه
مناطق با جمعیت چشمگیر
استان‌های فارس ٬ کرمان و هرمزگان
زبان‌ها
فارسی ، ترکی ٬ عربی
دین
اسلام (شیعه و سنی)

ایلات خمسه یک کنفدراسیون ایلی در فارس است که شامل ایلی فارسی زبان به نام باصری، سه ایل ترک زبان به نام‌های بهارلو ،اینانلو و نفر؛ و همچنین ایلی عرب زبان به نام عرب خمسه است.

اتحادیه ایلی یا بزرگ ایل، از اتحاد چند ایل و طایفه بزرگ تشکیل می‌شد که و از لحاظ گستردگی همانند یک دولت کوچک در ایران عمل می‌کرد که توسط ایلخانی و ایل‌بیگی اداره می‌شد، نمونه دیگر اینگونه اتحادیه، ایل بختیاری، بویراحمدی و قشقایی است است که مانند بسیاری از اتحادیه‌های ایلی متأخر ایران مخلوطی از قبیله‌هایی با ریشه‌های قومی گوناگون است.ایلات خمسه از حیث زبان و نژاد متفاوت‌اند. ایل باصری، فارسی زبان و ایرانی هستند. ایلات بهارلو، اینانلو و نفر؛ ترک زبان و منشأ ترکی دارند. ایل عرب، نیز عرب زبان و عرب نژاد است. میرزا حسن فسایی، به تفصیل دربارهٔ ایلات خمسه (اینالو، باصری، بهارلو، عرب و نفر) در فارسنامه، سخن گفته است.

در واقع جمع این ایلات اتحادیه‌ای است سیاسی که دولت مرکزی در برابر نفوذ و قدرت روزافزون قشقائی‌ها به تشکیل آن دست زده است. با اینکه ایلات پنج‌گانه فوق از برخی جهات با هم تفاوت فاحش دارند، با این حال علاوه بر اتحادیه سیاسی که آن‌ها را با هم متحد ساخته است، در ساخت اجتماعی سیاسی، نیز تابع یک نظام و سلسله مراتب ایلی هستند.ایوانف، به درستی می گوید:«ائتلاف عشایر خمسه نه یک اتحاد نژادی که یک اتحاد سیاسی [بوده] است.» یرواند آبراهامیان در کتاب فصل اول کتاب ایران بین دو انقلاب به تشکیل ایلات خمسه از سوی حکومت مرکزی اشاره می‌کند. او نیز معتقد است:« ایلات خمسه، یک ساخته مصلحتی بود، از پنج قبیله نامتجانس به سرکردگی یک اعیان‌زاده شهری (علی محمد خان قوام الملک، پسر بزرگ حاج ابراهیم کلانتر)، که به ندرت بین عشیره‌اش ظاهر می‌شد و به خود می‌بالید که ارتباط نسبی با آنها ندارد و برخی حتی مدعی بودند که جد اعلایش تاجری یهودی بوده است.» او می‌نویسد: «با این همه این اتحادیه که برای قاجار، حریف قدرتمندی در برابر ایل قشقایی محسوب می‌شد، همچنان تحت فرمان قوام‌الملک ماند و حتی سال‌ها بعد در جنگ جهانی دوم به حکومت مرکزی در جنگ با قشقایی‌ها که هوادار آلمان‌ها بودند، با اعزام نفرات کمک شایانی کرد. دستگاه سلطنت قاجاریه برای حفظ قدرت خود بدین صورت تعادل قومی ایجاد کرده بود.»

عشایر خمسه بر خلاف قشقائی‌ها که هیچ‌گاه عادت چادرنشینی و کوچ کردن خود را ترک نکرده‌اند بیشتر آن‌ها به استثنای تعداد کمی که هنوز در واحدهای کوچک کوچ می‌کنند در نقاط مختلف استان فارس به خصوص شهرهای شیراز،قره بلاغ، داراب قادرآباد،پاسارگاد،صفاشهر، آباده،ارسنجان،نیریز،بوانات، لار، سعادت شهر، فسا، استهبان،حاجی آباد،دبیران، مرودشت و جهرم و خرامه (مهرآباد ، معزآباد جابری.هلال آباد .کوخیاره)ساکن شده‌اند

با ارزش‌ترین پژوهشی که در ایلات خمسه فارس انجام گرفته، کاری است که فردریک بخت روی ایل باصری انجام داده است.

در ایلات خمسه تعدادی طایفه مستقل نیز وجود دارند که از لحاظ سیاسی به هیچ ایلی وابسته نیستند و معمولاً بازمانده ایلی بزرگ بوده‌اند که در اثر حمله یا مهاجرت پراکنده شده‌اند و جمعیت چندانی هم ندارند که ایل نامیده شوند.ازین قیبل طوایف،طایفه کردشولی را می‌توان نام برد.

تاریخچه

در ۱۸۱۸ جانی خان مقام ایلخانی را به دست آورد، فسایی مدعی است که این اولین بار است که از این عنوان در استان فارس استفاده شده‌است. پس از آن تمامی رؤسای بعدی قشقایی‌ها این عنوان را یدک می‌کشیدند. پس از جانی خان، فرزند ارشدش محمدعلی خان جانشین وی شد. با اینکه محمدعلی خان همواره مریض بود و بیشتر از باغ ارم شیراز ایل را رهبری می‌نمود، قدرت خارق العاده به دست آورد. نه تنها قشقایی‌ها بلکه دیگر ایل‌های مهم فارس از جلمه بهارلو، اینانلو و نفر نیز تحت اقتدار او بودند. او همچنین روابط خوبی با قاجارها برقرار کرد، با دختر حسین‌علی‌میرزا فرمانفرما حاکم فارس ازدواج کرد و همچنین تصمیم داشت که یکی از دختران محمد شاه قاجار را به ازدواج یکی از پسرانش در آورد. اما در نهایت به تهران فراخوانده شد و مجبور به اقامت در دربار شد.

محمدعلی خان در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه به شیراز بازگشت و سه سال بعد درگذشت و برادرش، محمد قلی خان، که البته قدرتش به خاطر ثبات دولت مرکزی محدودتر بود، جانشین وی شد.در ۱۸۵۰ میلادی پنج محله نعمتی شیراز به ضدیت با خانواده حاج ابراهیم کلانتر که قدرت آن‌ها در پنج محله نعمتی نهفته بود برخاستند و با قشقایی‌ها متحد شدند. هم‌زمان بختیاری‌ها و بویر احمدی‌ها به خاطر درگیری‌های داخلی از مقابله با قشقایی‌ها بازماندند و می‌رفت که قشقایی‌ها قدرت برتر فارس شوند. قاجاریان که بیمناک شده بودند به پسر بزرگ حاج ابراهیم کلانتر ، علی محمد خان عنوان قوام الملکی دادند و وی را حکمران فارس کردند و همچنین پنج ایل باصری، عرب، نفر، بهارلو و اینانلو را با عنوان خمسه متحد کردند و ایلخانی اش را به قوام دادند تا مقابل قشقایی‌ها بایستند.

ایل‌های خمسه

ایلات خمسه از سه گروه نژادی فارس ،ترک و عرب تشکیل شده‌اند که اسامی آن‌ها به شرح زیر است:

نژاد فارس

ایلات خمسه دارای یک ایل پارس نژاد می‌باشند.

ایل باصری

ایل باصری ایلی فارسی زبان است. سنتاً قشلاق این ایل در مناطق شمالی لارستان و ییلاقشان در بلوک مرودشت ،پاسارگاد و اقلید بوده‌است.نیاکان باصری‌ها گروهی از طایفهٔ پارس به نام طایفهٔ پازارگادیا یا پاسارگادیان خوانده می‌شدند که در قرون اولیه میلادی به نام کاریانیان شناخته می‌شدند.باصری معرب واژه پاساری به معنی اهل پاسارگاد است.

نژاد عرب

عرب خمسه ایلی عرب نژاد است که از دو شاخه بزرگ شیبانی و جباره تشکیل شده‌است.حسن فسایی ، اصل و نسب ایل عرب جبَاره و شیبانی را به عرب‌های بادیه نجد و یمامه و عمان عربستان می‌رساند که در زمان خلفای عباسی برای نظم نواحی فارس با عیال و مواشی خود از عربستان به ایران آمدند.

عرب شیبانی

عرب شیبانی در گذشته دور و قبل از عربهای جبَاره از مناطق عربستان به ایران مهاجرت کرده و در ابتدا به حدود تربت جام و تربت حیدریه خراسان رفته و مدت‌ها در آن ولایت ماندگارشدند، سپس به فارس مهاجرت کردند. جمعیتی از آن‌ها نیز ساکن روستای شیبان اهواز می‌باشند. عرب بنی شیب از جمله نود ودو طایفه منتسب به قوم جذام می‌باشند که قوم جذام با پانزده واسطه به قوم بنی قحطان می رسید.

عرب جباره

.مردمان عرب جبَاره خود را از نسل شخصی به نام "شیخ جناح" فرزند جابر، فرزند جبَار از نبیره‌های جابرابن عبدالله انصاری می دانند که این فرد مدت‌ها بعد از استقرار عربهای شیبانی در این مرز و بوم به ایران آمده و به ایل عرب شیبانی پیوسته است. شیخ جناح دختر میر عماد شیبانی را به همسری انتخاب کرده واولاد زادهٔ او به نام جدشان جبَاربه "جبَاره" مشهور شده‌اند.

نژاد ترک

ایلات خمسه شامل سه ایل ترک نژاد به شرح زیر می‌باشند.

ایل بهارلو

ایل بهارلو ایلی ترک نژاد است که در دوران صفوی در اتحادیه قزلباش عضویت داشته‌است.بهارلوهای خمسه اکثراً ساکن شهرستان داراب و تهران می‌باشند.بخشی از بهارلوها نیز در همدان ،آذربایجان و خراسان زندگی می‌کنند که عضو خمسه نمی‌باشند.

ایل اینانلو

ایل اینانلو نیز ایلی ترک نژاد است که بیشتر در نواحی جنوب و جنوب شرقی فارس زندگی می‌کنند.حسن فسایی باور دارد اصل این ایل از ترکستان است که در زمان سلاطین مغول به فارس آمده، توقف نموده‌اند و در بیشتر اوقات چندین هزار نفر لشکر سواره و پیاده از این ایل در رکاب سلاطین خدمت نموده‌اند.بخشی از اینانوها نیز در آذربایجان زندگی می‌کنند که عضو خمسه نمی‌باشند.

ایل نفر

ایل نفر نیز ایلی ترک نژاد است که بیشتر در نواحی جنوبی استان فارس و به خصوص بخش صحرای باغ لارستان زندگی می‌کنند.بخشی از نفرها نیز در تهران و قزوین زندگی می‌کنند که عضو خمسه نمی‌باشند.

پراکندگی

ایلات خمسه فارس پراکندگی نسبتاً گسترده‌ای دارند.کوچ باصری ها در استان فارس و عرب‌های خمسه نیز در فارس و هرمزگان انجام می‌گیرد٬ ایل‌های بهارلو ٬اینانلو و نفر نیز در شرق فارس٬ شمال هرمزگان و غرب کرمان به زندگی کوچی خود ادامه میدهند.تمامی ایلات٬ایل راهی جنوب به شمال دارند.

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Khamseh». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی.
• باصری در دانشنامه ایرانیکا
• ایلات عرب ایران در دانشنامه ایرانیکا
• بهارلو در دانشنامه ایرانیکا
• اینانلو در دانشنامه ایرانیکا
• نفر در دانشنامه ایرانیکا
• بزرگان ایل عرب و ایلات،علی محمد نجفی
• عشایر پارس،احسان یوسفی
• وقایع ایلات خمسه،علی محمد نجفی
• عشایر جنوب پارس:ایل باصری،فردریک بخت