تبریز: تفاوت میان نسخهها
[نسخهٔ بررسینشده] | [نسخهٔ بررسینشده] |
جز Bot: Migrating 61 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q80053 (translate me) |
جز ربات: حذف میانویکی موجود در ویکیداده: mg |
||
خط ۶۲۴: | خط ۶۲۴: | ||
[[رده:تبریز|*]] |
[[رده:تبریز|*]] |
||
[[mg:Tabriz]] |
نسخهٔ ۸ مارس ۲۰۱۳، ساعت ۱۸:۵۷
تبریز | |
---|---|
کشور | ایران |
استان | آذربایجان شرقی |
شهرستان | تبریز |
بخش | مرکزی |
نام(های) پیشین | تپریز، تَورِز، تَورِژ، تِبریز، توری[۱][۲] |
مردم | |
جمعیت | شهر: ۱٬۴۹۴٬۹۹۸ نفر[۳] کلانشهر: ۱٬۸۰۰٬۰۰۰ نفر[۴][۳][۵] |
تراکم جمعیت | ۷٬۷۸۰[۶] نفر بر کیلومتر مربع |
جغرافیای طبیعی | |
مساحت | ۲۳۷٫۴۵ کیلومتر مربع[۷] |
ارتفاع | ۱۳۴۸ تا ۱۵۶۱ متر[۸] |
آبوهوا | |
میانگین دمای سالانه | میانگین بیشینه: ۱۸+ درجهٔ سانتیگراد[۹] میانگین کمینه: ۶٫۹+ درجهٔ سانتیگراد[۹] |
میانگین بارش سالانه | ۳۱۰ میلیلیتر[۱۰] |
روزهای یخبندان سالانه | ۱۰۴ روز[۱۰] |
اطلاعات شهری | |
شهردار | علیرضا نوین[۱۲] |
رهآورد | آجیل، فرش و محصولات چرمی[۱۳] |
پیششمارهٔ تلفن | ۰۴۱۱[۱۱] |
وبگاه | |
شناسهٔ ملی خودرو | ایران ۱۵[۱۴] |
تبریز ( تلفظ راهنما·اطلاعات)(پارسی میانه: تَپَریز) یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان آذربایجان شرقی است.[۱۵][۱۶] این شهر با ۲۳۷٫۴۵ کیلومتر مربع مساحت، سومین شهر بزرگ کشور پس از تهران و مشهد، بزرگترین شهر منطقهٔ شمالغرب ایران و مناطق آذربایجانینشین و قطب اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته میشود.[۷][۱][۱۷] جمعیت تبریز در سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۱٬۴۹۴٬۹۹۸ نفر بوده که این رقم با احتساب جمعیت ساکن در حومهٔ شهر (کلانشهر تبریز) به ۱٬۸۰۰٬۰۰۰ نفر میرسد.[۳][۴] تبریز در سال ۱۵۰۰ و در زمان پایتختی سلسلهٔ صفویان بهعنوان چهارمین شهر بزرگ جهان محسوب میشده و همتراز با استانبول -پایتخت امپراتوری عثمانی- بودهاست.[۱۸] این شهر همچنین در دورهٔ قاجاریان بهعنوان بزرگترین، مهمترین و متجددترین شهر ایران به شمار میرفتهاست.[۱۹]
تبریز در غرب استان آذربایجان شرقی و در منتهیالیه مشرق و جنوب شرق جلگهٔ تبریز قرار گرفتهاست. این شهر از سمت شمال به کوههای پکهچین و عون بن علی، از سمت شمالشرق به کوههای باباباغی و گوزنی، از سمت شرق به گردنهٔ پایان و از سمت جنوب به دامنههای شمالی کوه سهند محدود شدهاست.[۲۰][۲۱][۱] آب و هوای تبریز در زمستانها بسیار سرد و در تابستانها خشک و گرم است.[۱۶] مردمان تبریز هماکنون به زبان ترکی آذربایجانی و لهجهٔ تبریزی تکلم مینمایند؛ هرچند اسناد و شواهد موجود نشان میدهد که پیشتر زبان آذری -که زبانی ایرانی بوده- در این شهر تکلم میشدهاست.[۲۲][۱][۲]
نام تبریز در اسناد تاریخی تحت نامهای مختلفی نظیر «تَورِز»، «تَورِژ»، «تِبریز» و «توری» به ثبت رسیدهاست. این شهر در طول تاریخ بارها ویران و تجدیدبنا شده و بنای فعلی آن به دوران اشکانی و ساسانی برمیگردد.[۲] تبریز در طول حکومت چهارصدسالهٔ خاندان «رَوّادی» و اسکان قبیلهٔ عرب «اَزْد» به شکوفایی رسید[۱] و اوج شکوفایی آن در زمان ایلخانان بود که در این زمان، پایتخت قلمرویی پهناور از نیل تا آسیای مرکزی بودهاست.[۲۳] تبریز در سدههای گذشته حوادث متعددی -از قبیل اشغال توسط بیگانگان و زمینلرزههای مهلک- را تجربه کردهاست.[۲]
این شهر پایتخت سیاسی حکومتهای اتابکان، ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، قراقویونلوها و آققویونلوها، نخستین پایتخت حکومت صفویان و ولیعهدنشین و پایتخت دوم حکومت قاجاریان بودهاست.[۲۴][۲] تبریز به سبب موقعیت مناسب خود در گذشته از مراکز تجاری منطقه به شمار میرفته و امروزه نیز یکی از مراکز مهم صنعتی در سطح ایران محسوب میشود.[۲۵] این شهر در دو سدهٔ اخیر، مبدأ بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی و صنعتی در کشور به شمار میرود؛ به طوری که آغازگر انقلاب مشروطه بوده و نقشی کلیدی در تحولاتی مانند انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ و مدرنیزهکردن کشور داشتهاست.[۲۲][۱][۲]
نام تبریز به عنوان شهر اولینها،[۲۶] شهر بدون گدا،[۲۷] شهر زیرگذرها و روگذرها،[۲۸] امنترین شهر ایران،[۲۹][۳۰] سالمترین شهر ایران،[۳۱] مهد سرمایهگذاری ایران،[۳۲][۳۳][۳۴] دومین شهر مسافرپذیر ایران،[۳۵] دومین شهر صنعتی ایران، دومین شهر دانشگاهی ایران،[۳۶] دومین شهر بلندمرتبهساز ایران،[۳۷]، دومین شهر در جذب گردشگر سلامت در ایران[۳۸]، قطب خودروسازی ایران،[۳۹] قطب قطعهسازی ایران،[۳۹] قطب تولید موتور دیزل خاورمیانه[۳۹] و یکی از مهمترین شهرهای مهاجرپذیر ایران[۱۲][۴۰] مطرح است.
نام
یاقوت حموی در «معجمالبلدان» گزارش میدهد که نام شهر در زمان دیدار یاقوت از تبریز در زبان محلی «تِبریز» تلفظ میشدهاست.[۴۱] با توجه به این، مینورسکی معتقد است که تلفظ تِبریز باید به گویش ایرانی آذری قدیم تعلق داشتهباشد. این گویش به گویشهای موسوم به گویشهای ایرانی جنوب دریای خزر وابستهاست؛ یا به احتمال بیشتر، تلفظ تِبریز معربشدهٔ نام شهر در باب فِعلیل (در زبان عربی) است. همچنین شیوهٔ نگارش نام این شهر در زبان ارمنی و تجزیه و تحلیل صیغهٔٔ ارمنی، نمایانگر وابستگی واژهٔ تَوریژ به «زبان پهلوی شمالی» میباشد. مینورسکی در پایان چنین نتیجه میگیرد که این مسئله نشان میدهد که ریشهٔ نام شهر به زمانهای بسیار دور تا اوایل سلسلهٔ ساسانی یا شاید قبل از اشکانیان برمیگردد.[۲]
بنابر گفتهٔ مصطفی مؤمنی در دانشنامهٔ جهان اسلام، اهالی بومی آذربایجان تبریز را توری (چشمه یا رود گرم) میخواندهاند. تا اوایل سدهٔ چهاردهم خورشیدی نیز روستاییان اطراف تبریز این شهر را توری مینامیدهاند. حتی در حال حاضر مردمان «قنبرآباد» در اطراف تبریز به این شهر توری میگویند. در نوشتههای کهن (برای نمونه ابوالفدا) نام این شهر به شکل «تُوریز» آمده و هنوز هم در زبانهای کردی و تاتی «توریز» و «تُوْری» به کار میرود.[۱]
عدهای از شرقشناسان و منابع کهن، نام شهر را دارای ریشهای کهن در پارسی میانه و کهن و مرتبط با گرما و فعالیتهای گرمایی کوه سهند دانستهاند. همچنین منابع ارمنی که نام شهر را در سدهٔ پنجم (یا چهارم) میلادی، «تورژ» و «تَوْرِش» دانستهاند و به فارسی هم تَورز تلفظ کردهاند و با توجه به معنای متداول فارسی «تبریز» و «تبپنهانکن» و احتمالاً نام تبریز «پنهانکنندهٔ تف و گرما» و با «جنبشهای آتشفشانی کوه سهند» مرتبط بودهاست.[۱] دانشنامهٔ بریتانیکا نیز نظری مشابه دارد و تبریز را در اصل «تپ + ریز» میداند، چیزی که باعث روان شدن گرما میشود و احتمالاً بهخاطر چشمههای آبگرم اطراف آن است.[۱۶]
در مورد نام شهر توجیه مصطلح ولی عامیانهٔ دیگری وجود دارد؛ از جمله اینکه زبیده زن هارونالرشید به بیماری تب نوبه مبتلا شده بود؛ چند روزی در آن حوالی اقامت کرده، در اثر هوای لطیف و دلانگیز آنجا بیماری وی زایل شده، فرموده شهری در آنمحل بنا کنند و نام آن را «تبریز» بگذارند.[۴۲] هرچند احمد کسروی در کتاب آذری یا زبان باستان آذربایجان توجیهات از این دست را عامیانه و نادرست میداند.[۴۳]
تاریخ
پیش از اسلام
شماری از محققان بر این عقیدهاند که دژ «تارویی-تارمکیس»، که نام آن در کتیبهٔ سارگن دوم -پادشاه آشور در بین سالهای ۷۰۵ تا ۷۲۱ پیش از میلاد مسیح- آمده، در محل شهر کنونی تبریز قرار داشتهاست. در کتیبهٔ سارگن دوم این دژ را دژی بزرگ و آباد و دارای باروی تودرتو وصف شدهاست. این دژ بنابر نوشتههای کتیبهٔ سارگن، محل نگهداری اسبهای ذخیرهٔ سواران اورارتو بوده که در حملهٔ آشوریها ویران شدهاست.[۱] اما این ارتباط تبریز با شهرها و قلعههای دوران مادها، مورد اختلاف بین محققین است.[۲]
در کتاب تاریخ ایران (چاپ دانشگاه کمبریج) آمده که تبریز در اوایل دورهٔ ساسانی (سدهٔ سه یا چهار میلادی) بنا شده و یا به احتمال بیشتر در سدهٔ هفتم این واقعه روی دادهاست.[۲۳] شهر کنونی تبریز برروی خرابههای شهر «تَوْرِژ» (بارها) بنا شدهاست. تورژ یکی از بااهمیتترین مراکز بازرگانی منطقه بوده و به عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب اهمیت فراوانی داشتهاست. این شهر در زمان حکمرانان اشکانیتبار ارمنستان، پایتخت این منطقه بودهاست.[۴۴][۴۵]
ولادیمیر مینورسکی در دانشنامهٔ اسلام بیان میکند، این داستان که شاه اشکانیتبار ارمنستان بهخاطر انتقام کشتهشدن اردوان (آخرین پادشاه اشکانی) به دست اردشیر بابکان (بنیانگذار سلسلهٔ ساسانی) تبریز را اشغال کرده و این شهر را پایتخت ارمنستان قرار داده، تنها براساس نوشتههای واردان -تاریخنگار ارمنی در سدهٔ چهاردهم میلادی- در منابع قدیمی به چنین چیزی اشاره نشده و این روایت ریشهای عامیانه دارد.[۲]
پس از اسلام
در زمان فتح آذربایجان به دست اعراب در سال ۲۲ هجری، آنگونه که در کتاب فتوحالبلدان بلاذری آمده، توجه سپاه اعراب بیشتر متوجه شهر اردبیل بوده و حتی نامی از تبریز در فهرست شهرهایی که مرزبان پارسی از آنها سربازگیری کرده بود، نیامدهاست. چنین پیدا است که تبریز همانگونه که «فاستوس بیزانسی» اشاره کرده، در سدهٔ چهارم میلادی ویران شده بود و در زمان حملهٔ اعراب، قریهای کوچک بیش نبودهاست.[۲]
پس از فتح آذربایجان، گروهی از اعراب در آذربایجان ساکن شدند. در زمان خلافت منصور عباسی (۱۳۶-۱۵۸)، و در حدود سال ۱۳۷ هجری، مردی به نام «رَوّاد» از قبیلهٔ «اَزْد» از قبایل مشهور یمن در تبریز مسکن گزید و پسران او اقدام به ساخت نخستین دیوار شهر کردند.[۱] به گفتهٔ یاقوت حموی، تبریز قریهای بود تا آنکه رواد ازدی در زمان متوکل عباسی به آن درآمد. پس از رواد، پسرش «وجنا» با برادرانش در آنجا قصرها ساختند و گرد شهر دیوار کشیدند. سپس مردم به آن شهر درآمدند.[۴۱]
نویسندگانی مانند ابن خرداذبه،[۴۶] احمدبن یحیی بلاذری[۴۷] و طبری، تبریز را در بین شهرهای کوچک آذربایجان نام بردهاند.[۲] درحالی که مطهر بن طاهر مقدسی شهر را تحسین کرده و همعصر او ابن حوقل (حدود ۳۶۷ هجری) تبریز را آبادتر از اغلب شهرهای کوچک آذربایجان میشمارد.[۲۵]
تبریز از نیمهٔ اول سدهٔ سوم هجری روبه گسترش نهاد و اهمیت آن در منطقهٔ آذربایجان به اندازهای بود که متوکل عباسی پس از زمینلرزهٔ سخت و ویرانگر تبریز در سال ۲۴۴ هجری، بیدرنگ فرمان بازسازی شهر را صادر نمود.[۱] این شهر که در دورهٔ فرمانروایی «ابومنصور وهسودان روادی» روبه گسترش و آبادانی نهاده بود، در اثر زمینلرزهٔ سال ۴۳۴ هجری مجدداً بهشدت آسیب دید.[۱] به طوری که ناصرخسرو که در ۴۳۸ هجری از این شهر دیدن کرده، مساحت تبریز را ۱۴۰۰ در ۱۴۰۰ گام بیان کرده که بر این اساس به نظر نمیرسد مساحت شهر متجاوز از یک کیلومتر مربع بوده باشد.[۲۵]
اعضای خاندان روادیان تا ۴۴۶ هجری با چند وقفه، حاکمان تبریز بودهاند. در این سال طغرل سلجوقی، وهسودان روادی را خراجگزار خود کرد و به گفتهٔ ابن اثیر، طغرل در سال ۴۵۰ هجری «مملان بن وهسودان» را به حکمرانی آذربایجان گماشت. الب ارسلان (جانشین طغرل) در ۴۶۳ حملان را از حکومت آذربایجان برکنار نمود و نزدیک به چهارصدسال فرمانروایی خاندان روادی را در این سرزمین پایان داد.[۱]
در نوشتههای تاریخی از دوران سلجوقی، اشارههای زیادی به تبریز یافت نمیشود. در راحةالصدور آمده که طغرل جشن ازدواج خود را با دختر خلیفه در نزدیکی این شهر برپا ساخت.[۴۸] بعد از وفات سلطان محمود غزنوی (به سال ۵۲۵ هجری) بین داود پسر سلطان محمود و مسعود برادر وی تنشی جهت تصاحب تبریز پیش آمد که در این میان داود پیروز شد و تبریز را مقر حکومت خود ساخت. آنچنانکه از شواهد تاریخی برمیآید از زمان قزل ارسلان (۵۸۲-۵۸۷ هجری) به بعد تبریز برای همیشه پایتخت آذربایجان گردید. در ابتدای سدهٔ هفتم هجری مغولان دوبار به تبریز حمله بردند؛ ولی با دریافت غرامت بازگشتند. در سال ۶۲۷ هجری مغولها در نهایت بر تمام آذربایجان و بهخصوص تبریز دست یافتند.[۲۵]
اوج شکوفایی تبریز در زمان ایلخانان بود؛ یعنی زمانی که این شهر پایتخت قلمرویی بود که از نیل تا آسیای مرکزی گسترده شده بود. تبریز در دوران تیموریان، قراقویونلوها و اوایل سلسلهٔ صفویه نیز پایتخت ایران بودهاست.[۲۳] این شهر به سال ۱۵۰۰ میلادی (۹۰۶ هجری) به تصرف شاه اسماعیل درآمد و نخستین پایتخت ایران جدید در دورهٔ صفویه شد. در این زمان حدود دوسوم جمعیت ۲۰۰-۳۰۰ هزار نفری تبریز سنیمذهب بودند و بهزودی سیاستهای سختی جهت تحمیل مذهب شیعه بر سنیان تبریز اعمال گردید. نزدیکی این شهر به مرز ایران و عثمانی موجب شد که تبریز در برابر تهدیدهای این حکومت آسیبپذیر شود؛ به طوری که چندینبار به تصرف عثمانیان درآمد تا این که شاه تهماسب صفوی در سال ۱۵۱۴ میلادی (۹۲۰ هجری) پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل نمود.[۲] تبریز در دورهٔ قاجاریان ولیعهدنشین این سلسله بود و ولیعهدان سلسلهٔ قاجار در این شهر اقامت میگزیدند.[۲]
معاصر
تبریز در جنبش مشروطه نقشی مهمی برعهده داشت. پس از سرکوب مشروطه توسط محمدعلیشاه قاجار تمام حرکتهای مشروطهخواهانه در تهران خاموش شدند؛ اما در تبریز و تنها در چند محلهٔ آن، هنوز کسانی چون ستارخان (سردار ملی)، باقرخان (سالار ملی)، و شیخالاسلام بودند که از این دستآورد پاسداری کنند.[۵۰]
ستارخان و پیروانش در محلهٔ امیرخیز، باقرخان از محلهٔ خیابان و مارالان و ارامنهٔ این محلهها و حدود یکصد داوطلب مسلحی که توسط روشنفکران ارمنی شهر از قفقاز سازماندهی شده بودند، شروع به مقاومت کردند و بهتدریج چند محلهٔ دیگر نیز به آنها پیوستند. مقاومت آنها در مقابل نیروهای طرفدار محمدعلیشاه، به سرکردگی امام جمعهٔ تبریز و با حمایت طایفهٔ شاهسون و دیگر مدافعان استبداد، ماهها ادامه داشت تا اینکه در اصفهان و گیلان نیز مردم به پا خواستند و مشروطهخواهان با فتح تهران به پیروزی رسیدند. درواقع شروع قیام مشروطهخواهان علیه استبداد محمدعلیشاهی از تبریز بودهاست.[۵۰]
رونق مبادلات تجاری و فرهنگی تبریز و مرکزیت اقتصادی این شهر در طول سدهها، به پیشرفت و گسترش نهادهای مدنی و اجتماعی تبریز منجر شدهاست. بهویژه در دوران قاجار، تبریز به سبب همجواری با روسیه و عثمانی و نزدیکی این شهر به راههای ارتباطی غرب، نقطهٔ آغازین بسیاری از پیشرفتها در سطح کشور بودهاست. در این دوران بسیاری از جنبشهای فکری، تحولات اجتماعی، اقتصادی و فنی و بسیاری از نهادهای مدنی پیش از تهران و دیگر نقاط ایران، در این شهر شکل میگرفت.[۱] بسیاری از اولینهای تاریخ ایران مانند اولین چاپخانه،[۵۱][۵۲] اولین سینمای عمومی،[۵۳] اولین کودکستان و اولین مدرسهٔ کر و لالهای ایران،[۴۹] ادبیات نوین، نمایشنامهنویسی به زبان فارسی[۵۴] و آذری[۵۵] و اولین خیابانی که در ایران دارای برق شد[۴۹] در تبریز بودهاست.
در سال ۱۳۲۴ خورشیدی فرقهٔ دموکرات آذربایجان با حمایت شوروی سعی در برپایی حکومتی مستقل از دولت مرکزی ایران کرد و تبریز مرکز فعالیتهای این گروه بود. ولی با بیرونرفتن نیروهای شوروی، این فرقه نیز با شکست سختی روبهرو شد.[۵۶] سیاست دوران شوروی کمونیستی و استالین موسوم به «دیوار آهنین» و بستهشدن مرزهای شمالی ایران در این دوران، ضربهٔ بزرگی به رونق شهر -بهعنوان مرکز مبادلات منطقه با همسایگان شمالی ایران- وارد نمود.[۲۳]
در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ خورشیدی، تظاهرات مردم تبریز به مناسبت چهلمین روز کشتهشدگان ۱۹ دی ۱۳۵۶ تظاهرات قم به درگیری کشید و معترضین عملاً بیشتر نقاط شهر را تسخیر نمودند.[۵۷] در سالهای نخست بعد از انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷، طرفداران حزب جمهوری خلق مسلمان ایران، به طرفداری از شریعتمداری برخی ناآرامیها را در این شهر پدید آوردند که با دخالت دولت ایران و تعطیلی حزب مذکور، این ناآرامیها خاتمه یافت. تبریز در سالهای جنگ عراق با ایران نقش بارزی داشت و حضور نیروهای داوطلب از تبریز در آن دوران درخور توجه بود. بنابر آمار رسمی موجود، شمار کشتهشدگان (شهیدان) این شهر در این جنگ بیش از ۴٬۲۰۰ تن بودهاست.[۱]
وضعیت طبیعی
جغرافیا
تبریز در غرب استان آذربایجان شرقی و در منتهیالیه مشرق و جنوبشرق جلگهٔ تبریز قرار گرفتهاست. این شهر از سمت شمال به کوههای پکهچین و عون بن علی، از سمت شمالشرق به کوههای گوزنی و باباباغی، از سمت شرق به گردنهٔ پایان و از سمت جنوب به دامنههای رشتهکوه سهند محدود شدهاست.[۲۰][۲۱][۱]
تبریز از سمت شمال، جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب به زمینهای هموار و شورهزارهای تلخهرود (آجیچای) محدود شده و به شکل یک چالهٔ نسبتاً بزرگ و یا یک جلگهٔ بینکوهی درآمدهاست. ارتفاع این شهر از سطح دریا از ۱۳۴۸ متر در سهراهی مرند تا ۱۵۶۱ متر در محلهٔ زعفرانیه متغیر بوده و شیب عمومی زمینهای تبریز به سمت مرکز شهر و سپس به سمت مغرب است.[۱][۸] مسافت جادهای بین این شهر تا اردبیل ۲۱۹ کیلومتر، تا زنجان ۲۸۰ کیلومتر، تا ارومیه ۳۰۸ کیلومتر و تا تهران ۵۹۹ کیلومتر است.[۵۸]
مساحت تبریز از سال ۱۲۸۰ تا سال ۱۳۶۵ خورشیدی، تقریباً ۲۰ برابر شدهاست. برپایهٔ آمار موجود، مساحت این شهر از حدود ۷ کیلومتر مربع در سال ۱۲۸۰ خورشیدی به ۱۷٫۷ کیلومتر مربع در سال ۱۳۳۵ خورشیدی، ۴۵٫۸ کیلومتر مربع در سال ۱۳۵۵ خورشیدی و نهایتاً ۱۴۰ کیلومتر مربع در سال ۱۳۶۵ خورشیدی رسیدهاست.[۱] مساحت تبریز در سال ۱۳۸۵ خورشیدی به ۲۳۷٫۴۵ کیلومتر مربع افزایش یافته که ۲۵٫۲۲ کیلومتر مربع از آن -معادل ۱۱ درصد از مساحت کل شهر- جزء بافتهای فرسوده بودهاست.[۷]
رودخانهها
از داخل تبریز دو رودخانه عبور میکند؛ اولی تلخهرود که رودخانهای دایمی است و از ناحیهٔ شمال غربی این شهر میگذرد و دومی مهرانرود که از مرکز تبریز عبور میکند و فصلی است.[۱]
- تلخهرود (آجیچای)
آب رودخانهٔ تلخهرود به دلیل عبور از زمینهای گچی و نمکی، تلخ و شور است و برای استفاده در زمینهای کشاورزی مناسب نیست. میانگین آبدهی این رودخانه در ایستگاه اندازهگیری ونیار -در شمالشرق تبریز- بین ۱۲٫۵ تا ۱۵ متر مکعب در ثانیهاست.[۱]
رودخانهٔ تلخهرود که از دامنههای جنوبی کوه سبلان سرچشمه میگیرد، پس از عبور از جلگهٔ سراب و پیوستن چندین شعبه از دامنههای قوشهداغ در شمال و بزقوش و سهند در جنوب به آن، وارد جلگهٔ تبریز میشود و در امتداد جادهٔ تبریز-آذرشهر به سمت جنوبغرب جریان پیدا میکند و در اطراف گوگان به دریاچهٔ ارومیه میریزد.[۱]
- مهرانرود (قوریچای)
رودخانهٔ مهرانرود نسبت به رودخانهٔ تلخهرود از میزان آبدهی کمتری برخوردار است و در بیشتر ماههای سال کمآب و در برخی ماههای گرم، خشک میشود. این رودخانه از کوه سهند سرچشمه گرفته و با عبور از درهٔ لیقوان به شهر باسمنج در جنوبشرق تبریز میرسد؛ سپس در مسیر خود با پیوستن به رودخانههای فصلی و فرعی متعدد، بر آب آن افزوده میگردد و از سمت شرق تبریز، وارد این شهر میشود. مهرانرود پس از ورود به تبریز با جهت شرقی-غربی از داخل شهر عبور کرده و سرانجام وارد زمینهای کشاورزی شده و پس از آن در ناحیهٔ شمالغربی تبریز و در پیرامون فرودگاه به تلخهرود میپیوندد.[۱]
آب و هوا
آب و هوای تبریز استپی خشک با تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای سرد است. سرمای زمستانی، تأثیرپذیرفته از ارتفاع بالا و توپوگرافی کوهستانی منطقهاست. آب و هوای این شهر در تابستانها خشک و گرم است؛[۱۶] اگرچه حرارت به دلیل نزدیکی به کوه سهند و وجود باغهای زیادی در پیرامون شهر تعدیل میگردد.[۲]
میانگین دمای تبریز در تیرماه (گرمترین ماه سال) ۲۵٫۴ درجهٔ سانتیگراد، در دیماه (سردترین ماه سال) ۲٫۵- درجهٔ سانتیگراد، در فروردینماه ۱۰٫۵ درجهٔ سانتیگراد و در مهرماه ۱۴٫۱ درجهٔ سانتیگراد و میانگین سالانهٔ دما ۱۱٫۹ درجهٔ سانتیگراد است. میانگین بارندگی سالیانهٔ تبریز مانند بیشتر شهرهای ایران بسیار اندک و در حدود ۳۳۰٫۱ میلیمتر در سال است. معمولاً در طول فصل تابستان، میزان بارندگی بسیار ناچیز بوده و به ندرت بارش رخ میدهد.[۱]
آب و هوای تبریز
| |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ژانویه | فوریه | مارس | آوریل | مـــــه | ژوئـن | ژوئیـه | اوت | سپتامبر | اکتبـر | نوامبر | دسامبر | سـال
| |
گرمترین C° |
۱۶٫۰ | ۱۹٫۰ | ۲۵٫۴ | ۳۰٫۴ | ۳۳٫۵ | ۳۹٫۰ | ۴۲٫۰ | ۴۰٫۰ | ۳۸٫۰ | ۳۰٫۶ | ۲۳٫۴ | ۲۱٫۸ | ۴۲٫۰
|
میانگین گرمترینها C° |
۲٫۳ | ۴٫۷ | ۱۰٫۳ | ۱۶٫۹ | ۲۲٫۷ | ۲۸٫۷ | ۳۲٫۷ | ۳۲٫۶ | ۲۸٫۲ | ۲۰٫۵ | ۱۱٫۹ | ۵٫۱ | ۱۸٫۰
|
میانگین سردترینها C° |
-۵٫۷ | -۴٫۱ | ۰٫۴ | ۵٫۹ | ۱۰٫۶ | ۱۵٫۲ | ۱۹٫۳ | ۱۹٫۰ | ۱۴٫۴ | ۸٫۲ | ۲٫۱ | -۲٫۸ | ۶٫۹
|
سردترین C° |
-۲۵٫۰ | -۲۲٫۰ | -۱۹٫۰ | -۱۲٫۰ | ۰٫۶ | ۴٫۰ | ۷٫۰ | ۱۰٫۰ | ۴٫۰ | -۴٫۰ | -۱۷٫۰ | -۱۹٫۵ | -۲۵٫۰
|
بارش mm |
۲۲٫۳ | ۲۴٫۲ | ۴۰٫۶ | ۵۲٫۷ | ۴۲٫۶ | ۱۶٫۹ | ۵٫۸ | ۳٫۲ | ۷٫۶ | ۲۱٫۹ | ۲۷٫۹ | ۲۳٫۲ | ۲۸۸٫۹
|
منبع: سازمان هواشناسی ایران (۱۹۵۱-۲۰۰۵)[۵۹] |
زمینلرزهها
تبریز در ناحیهای زلزلهخیز واقع شده[۱۶] و در طول تاریخ بارها با خاک یکسان گشتهاست. جنبش و حرکت خفیف به صورت روزانه در تبریز اتفاق میافتد. مهیبترین زمینلرزهای که تا بهحال تبریز شاهد آن بوده، در سال ۱۱۵۸ خورشیدی (۱۷۸۰ میلادی) روی دادهاست.[۲][۲۵]
به گفتهٔ سرپرست امور زلزلهشناسی سازمان انرژی اتمی ایران، دلیل وقوع زمینلرزههای بزرگ و مخرب در تبریز و نواحی دیگر مانند رشتهکوههای البرز و زاگرس، قرارگرفتن آنها در مسیر کمربند آلپاید است. مسیر این کمربند از میانهٔ اقیانوس اطلس شروع شده و پس از عبور از دریای مدیترانه، شمال ترکیه، ایران، هند، چین و جزایر فیلیپین، به کمربند دیگری که اقیانوس آرام را دور میزند، متصل میشود.
از جمله گسلههای بارز آذربایجان، «گسلهٔ شمال تبریز» است. این گسله که به موازات جادهٔ اصلی تبریز–بستانآباد امتداد یافته، مسبب زمینلرزهٔ سال ۱۷۲۱ میلادی با شدت ۷٫۶ درجهٔ ریشتر میباشد. هرچند این گسله در سدهٔ حاضر فعالیت مشخصی نداشتهاست؛ ولی شواهدی مبنی بر امکان تجدید حرکت آن وجود دارد. اطلاعات آماری نیز نشان میدهد که دورهٔ بازگشت زمینلرزههای شدید و مخرب در تبریز میتواند تا حدود ۲۶۰ سال نیز برسد.[۶۰]
تعدادی از تاریخهای مهم وقوع زمینلرزه در تبریز در زیر فهرست شدهاند:
- در سال ۲۴۴ هجری قمری و در زمان حکومت ابوالفضل جعفر متوکل -خلیفهٔ عباسی- تبریز با خاک یکسان شد و تا پیش از پایان حکومت متوکل دوباره بازسازی گردید.[۲]
- در سال ۴۳۴ هجری قمری تبریز از زمینلرزه سخت آسیب دید. منجمی بهنام «ابوطاهر شیرازی» نیز این زمینلرزه را پیشبینی کرده ود.[۲] در سفرنامهای که از ناصر خسرو برجای مانده، به این زمینلرزه اشاره شدهاست:[۶۱]
مرا حکایت کردند که بدین شهر زلزله افتاد شب پنجشنبه هفدهم ربیعالاول سنهٔ اربع و ثلاثین و اربعمائه (۴۳۴) و در ایام مسترقه بود پس از نماز خفتن. بعضی از شهر خراب شده بود و بعضی دیگر را آسیبی نرسیده بود و گفتند چهل هزار آدمی هلاک شده بودند. و در تبریز قطران نام شاعری را دیدم. شعری نیک میگفت، اما زبان فارسی نیکو نمیدانست. پیش من آمد دیوان منحیک و دیوان دقیقی بیاورد و پیش من بخواند و هر معنی که او را مشکل بود از من بپرسید، با او بگفتم و شرح آن بنوشت و اشعار خود بر من خواند.
قطران تبریزی زمینلرزهٔ سال ۴۳۴ را چنین توصیف میکند:[۲۵]
خدا به مردم تبریز برفکند فنا | فلک به نعمت تبریز برگماشت زوال | |
فراز گشت نشیب و نشیب گشت فراز | رمال گشت جبال و جبال گشت رمال | |
دریده گشت زمین و خمیده گشت نبات | دمنده گشت بحار و رونده گشت جبال | |
بسا سرای که بامش همی به سود فلک | بسا درخت که شاخش همی به سود هلال | |
کز آن درخت نمانده کنون مگر آثار | وز آن سرای نمانده کنون مگر اطلال | |
کسی که رسته شد از مویه گشته بود چو مو | کسی که جسته شد از ناله گشته بود چو نال | |
یکی نبود که گوید به دیگری که مموی | یکی نبود که گوید به دیگری که منال | |
همی به دیده بدیدم چو روز رستاخیز | ز پیش رایت مهدی و فتنهٔ دجال | |
کمال دور کناد ایزد از جمال جهان | کمی رسد به جمالی کجا گرفت کمال |
- در سال ۱۱۵۸ خورشیدی زمینلرزه خسارتهای عمدهای به تبریز وارد کرد.[۲]
هماکنون، تبریز دارای یک شهرک امن برای اسکان شهروندان در مواقع وقوع بحران و بلایای طبیعی -به ویژه زمینلرزه- است. این شهرک که در بالادست بزرگراه شهید کسایی و در جوار پارک جنگلی عباس میرزا واقع شدهاست، دارای گنجایش اسکان ۱۰ هزار نفر بوده و امکان اسکان ۲۰ هزار نفر را در شرایط بحرانی دارد.[۶۲]
مردم
زبان
زبان امروزی مردم تبریز به ترکی آذربایجانی، ترکی آذری، آذربایجانی و آذری معروف است.[۶۳] همچنین زینالعابدین شیروانی (معاصر فتحعلیشاه و محمدشاه) در کتاب «حدایقالسیاحه» نیز تأیید میکند که ساکنان تبریز به این زبان سخن میگویند.[۲۲]
تا پیش از ورود زبان ترکی به منطقه، مردم تبریز به زبان آذری سخن میگفتهاند که تا حدود سدهٔ یازدهم هجری در آذربایجان رایج بودهاست.[۱] زبان آذری از زبانهای ایرانی و نزدیک به گویشهای جنوب دریای خزر و تاتی بودهاست.[۲]
مسعودی در سال ۳۱۴ (سدهٔ چهارم هجری) از میان زبانهای رایج در این شهر، زبانهای پهلوی، دری و آذری را ذکر نمودهاست.[۶۴] محمدجواد مشکور در کتاب «نظری به تاریخ آذربایجان» مینویسد: «زمانی که به سال ۴۸۸ هجری (سدهٔ پنجم هجری) ناصر خسرو با قطران در تبریز ملاقات میکند، مردم به زبان پهلوی آذری سخن میگفتهاند؛ ولی به فارسی دری نمیتوانستهاند سخن بگویند؛ البته تمام مکاتبات خود را به فارسی دری مینوشتهاند».[۶۵]
یاقوت حموی در سدهٔ ششم هجری به ابوزکریای تبریزی (شاگرد ابوالعلای مصری) اشاره میکند که به یک لهجهٔ محلی ایرانی تکلم میکردهاست.[۴۱] همچنین در رسالهای از مولانا روحی انارجانی به نام «اصطلاحات و عبارات اناث و اعیان و اجلاف تبریز» (سدهٔ یازدهم هجری) بخشی به زبان آذری نوشته شده و این مینمایاند که تا زمان سلطان محمد خدابنده و حمزه میرزای صفوی، هنوز این زبان ایرانی در تبریز رواج داشتهاست.[۶۶]
قومیت
آنتوریو تنرئیرو -جهانگرد پرتغالی- در سال ۱۵۲۵ میلادی (همزمان با حکومت شاه تهماسب صفوی) در مورد مردم تبریز مینویسد: «در این شهر فارسیزبانان و عدهای از ترکمانان زندگی میکنند که همگی سفیدپوست بوده و قیافه و شکلی زیبا دارند».[۶۷]
برپایهٔ نتایج یک نظرسنجی که در سال ۱۳۸۹ خورشیدی به سفارش شورای فرهنگ عمومی ایران تهیه شد و نمونههای آن در کل کشور از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستا انتخاب گردید، از میان افرادی که در این پژوهش در تبریز نمونهگیری شدند، ۹۶.۵ درصد ترک، ۲.۹ درصد فارس و ۰.۶ درصد از سایر قومیتها بودند.[۶۸]
مذهب
بیشینهٔ مردم تبریز مسلمان و پیرو مذهب شیعهٔ دوازدهامامی هستند. هرچند کمینهای از مسیحیان ارمنی با ۱٬۰۹۷ نفر، آشوری با ۵۰۳ نفر، زرتشتی با ۲۶ نفر، سایر مسیحیان با ۱۷ نفر و کلیمی با ۵ نفر جمعیت نیز در این شهر سکونت دارند.[۶۹]
ارامنهٔ تبریز که بیشترین کمینهٔ ساکن این شهر را تشکیل میدهند، در طی نسلکشی ارمنیها که توسط امپراتوری عثمانی و همزمان با جنگ جهانی اول صورت گرفت، به تبریز و دیگر نقاط آذربایجان پناه برده و در این منطقه ساکن شدند. مذهب ارامنهٔ تبریز «گریگوری» است که یکی از مذاهب کهن آیین مسیحیت محسوب میشود.[۷۰]
فرهنگ
از نظر شعر، ادب، هنر، خطاطی، تاریخ، سیاست، فقه، تفسیر و فلسفه، مشاهیر زیادی از تبریز برخاستهاند.[۱] همچنین یکی از مکتبهای نگارگری ایران به نام «مکتب تبریز» نیز در این شهر و در دورهٔ ایلخانان، جلایریان، ترکمانان قراقویونلو و آققویونلو و صفویان شکل گرفتهاست.[۷۱]
از جملهٔ مشاهیر تبریز در سدههای گذشته میتوان نظامالدین تبریزی فقیه شافعی سدهٔ هشتم، قطران تبریزی شاعر پارسیگوی سدهٔ پنجم، خطیب تبریزی عالم ادبیات عرب و نویسندهٔ دیوان حماسه در سدهٔ پنجم و اوایل سدهٔ ششم، تاجالدین تبریزی مفسر شافعی سدهٔ هشتم، ملا قاسم انوار عارف و شاعر سدهٔ نهم، ملا رجبعلی تبریزی حکیم و عارف سدهٔ یازدهم، بدیعالزمان تبریزی خوشنویس و شاعر سدهٔ یازدهم نام برد.[۱]
از مشاهیر تبریز در عصر حاضر نیز میتوان به سید محمدحسین طباطبایی مفسر و فیلسوف، شیخ عبدالحسین امینی مؤلف کتاب الغدیر، سید حسن تقیزاده سیاستمدار و محقق، سید احمد کسروی مورخ، محسن هشترودی ریاضیدان، حسین کاظمزادهٔ ایرانشهر نویسنده و سید محمدحسین شهریار شاعر اشاره کرد.[۱]
- نمونههایی از آثار مکتب نگارگری تبریز در سدهٔ چهاردهم میلادی
-
منظرهٔ تابستان.
-
منظرهٔ زمستان.
-
اسفندیار با گرگها میجنگد.
تجارت
موقعیت جغرافیایی تبریز و قرارگرفتن آن در بین دامنههای کوه سهند و کرانهٔ شرقی دریاچهٔ ارومیه، این شهر را مبدل به تنها راه ارتباطی بین شمال (ماورای قفقاز و قرهداغ) و جنوب (مراغه و کردستان) کرده بود. منابع تاریخی حاکی از تجارت تبریز با عثمانیها، گرجیها و روسها و کشور هندوستان داشته و بسیاری از صنعتگران و بازرگانان در این شهر جمع میشدهاند.[۲۵]
از نیمهٔ دوم سدهٔ سیزدهم میلادی، تاجران انگلیسیتبار از طریق جادهٔ ابریشم و پس از عبور از شهرهای استانبول و ترابزون در ترکیهٔ امروزی، کالاهای تجاری خود را به بازار تبریز منتقل میکردند. این بازار در زمان عباس میرزا نایبالسلطنهٔ فتحعلیشاه قاجار به مرکز تجارت انگلیسیها مبدل شده بود.[۱] تبریز همچنین یکی از مهمترین مراکز بافت قالی در ایران بودهاست.[۲۵]
جمعیت
جمعیت تبریز در سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۱٬۴۹۴٬۹۹۸ نفر بودهاست که پنجمین شهر پرجمعیت ایران و دویست و بیست و ششمین شهر پرجمعیت جهان محسوب میشود. این شهر تا سال ۱۳۴۵ خورشیدی دومین شهر پرجمعیت ایران -پس از تهران بود- که در این سال، شهرهای اصفهان و مشهد از آن پیشی گرفتند. همچنین در سال ۱۳۹۰ خورشیدی جمعیت کرج از جمعیت تبریز فزونی یافت.[۷۲][۷۳][۷۴]
تبریز به سبب مرکزیت اقتصادی، صنعتی، اداری و اعتبار بینالمللی، مهاجرپذیرترین شهر استان آذربایجان شرقی محسوب میگردد. اخیراً شهر جدید سهند در ۲۴ کیلومتری جنوب غرب تبریز و در جادهٔ تبریز-آذرشهر در دست ساخت است که برای جذب سرریز جمعیتی این شهر ساخته میشود تا کانون جدیدی برای جمعیت و اشتغال ایجاد شود و توسعهٔ شهری تضمین گردد.[۱]
اماکن تاریخی
بناها
تبریز بارها در طول تاریخ بر اثر زمینلرزه آسیب جدی دیده و بارها در اثر حملههای سلجوقیان، مغولان، عثمانی، اشغال تبریز توسط روسها (بهسال ۱۸۲۷-۱۸۲۸) دچار خرابیهای شدیدی شدهاست.[۴۴] این جنگها و زمینلرزههای مکرر، بخشهای عمدهای از قسمتهای قدیمی شهر را نابود کردهاست.[۷۵] به عنوان مثال، شاه اسماعیل صفوی پس از فتح هرات، هنرمندان بسیاری را با خودش به تبریز آورد؛ ولی هیچکدام از بناهایی که او و یا جانشینان مستقیم او ساختهاند، سالم باقی نماندهاند. آنچه از قصر شاه اسماعیل در شمال شرقی تبریز باقیمانده، توصیفهایی است که گردشگران اروپایی مکتوب کردهاند.[۷۶]
هماکنون تنها دو محل باستانی -یعنی ارگ تبریز و مسجد کبود- از تبریز قدیم برجای ماندهاست. به همین دلیل این شهر نسبت به سایر شهرهای بزرگ ایران -همچون اصفهان، شیراز و حتی مشهد- آثار باستانی بسیار کمتری دارد. ارگ تبریز بنایی آجری است که پیش از سال ۷۰۱ خورشیدی برروی آوارههای مسجدی ساخته شدهاست. این بنا از نظر سادگی، اندازه و پایداری، چشمگیر است. مسجد کبود بنایی است که حدود سال ۸۲۹ خورشیدی ساخته شده و به دلیل کاشیکاری آبی تزئینی زیبایش، شهرت یافتهاست. از دیگر آثار باستانی تبریز، خرابههای مقبرهٔ دوازدهگوشهٔ غازان پسر ارغون -حاکم مغول ایران- نیز قابل ذکر است.[۲۳][۱۶]
مساجد
برطبق نوشتههای جهانگردان و جغرافیدانان مختلف، در دورههای گوناگون تبریز بیش از یکصد و پنجاه تا سیصد باب مسجد را در خود جای داده بودهاست. بسیاری از این مسجدها در اثر جنگها و زمینلرزههای گوناگون از میان رفتهاند و اکنون تنها چند مسجد تاریخی متعلق به سدههای پیش در این شهر پابرجا ماندهاست.[۷۷]
از مهمترین مسجدهای تاریخی تبریز میتوان به مسجد استاد و شاگرد، مسجد اسماعیل خالهاوغلی، مسجد ثقةالاسلام، مسجد جامع، مسجد حاج صفرعلی حجتالاسلام، مسجد حسن پادشاه، مسجد خزینه، مسجد دال ذال، مسجد سیدالمحققین، مسجد صاحبالامر (شاه تهماسب یکم)، مسجد شاهزاده، مسجد صادقیه، مسجد ظهیریه، مسجد علیشاه، مسجد کاظمیه، مسجد کبود، مسجد مجتهد، مسجد مقبره، مسجد ملاباشی، مسجد میرزاصادقآقا، مسجد میرزامهدی قاری و مسجد قراملک اشاره کرد.[۷۸]
خانهها
تاکنون بیش از ۶۰۰ باب خانهٔ تاریخی در سطح تبریز شناسایی شدهاست. تمام بناهای تاریخی و دیدنی موجود در تبریز در آخرین شب سال ۱۱۹۳ هجری و در آغاز دورهٔ حکومت قاجاریان بر اثر وقوع زمینلرزهای هولناک تخریب شدند و این شهر به تلی از خاک تبدیل گشت.[۷۹]
در سالهای اخیر تعدادی از خانههای تاریخی تبریز ترمیم شدهاست. برای نمونه خانهٔ کوزهکنانی به موزهٔ مشروطه، خانهٔ شربتاوغلی به فرهنگسرای تبریز و خانهٔ قدکی، خانهٔ گنجهایزاده و خانهٔ بهنام به مجموعهٔ دانشکدهٔ معماری تبدیل شدهاست. درحال حاضر نیز بسیاری از این خانهها درحال احیا و ترمیم هستند و پس از ترمیم به موزه و یا سایر مراکز فرهنگی تبدیل خواهند شد.[۷۹]
سیاست
استانداری
تبریز از آغاز پادشاهی ناصرالدینشاه قاجار در سال ۱۲۲۸ خورشیدی تا صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدینشاه در سال ۱۲۸۵ خورشیدی، ولیعهدنشین بود. در این دوره ولیعهدان که از نزدیکان پادشاهان قاجار بودند، فرمانروایی تبریز و کل آذربایجان را برعهده داشتند.[۸۰]
پس از صدور فرمان مشروطیت در سال ۱۲۸۵ خورشیدی تا کودتای رضاشاه در سال ۱۲۹۹ خورشیدی، دولت روسیه حاکمان این استان را تعیین مینمود. در دورهٔ پهلوی نیز بیشتر استانداران آذربایجان شرقی یا از جانب دولتهای بیگانه نظیر آمریکا، انگستان و روسیه به این سمت منصوب میشدند و یا از طرفداران این دولتها بودند.[۸۰]
شهرداری
شهرداری تبریز نخستین نهاد شهرداری در سطح ایران است که در اوایل تأسیس باعنوان «بلدیه» در این شهر شناخته میشد. بنای کاخ شهرداری تبریز نیز در سال ۱۳۱۴ خورشیدی توسط شهردار وقت -حاج ارفعالملک جلیلی- بنیان نهاده شد که از جملهٔ عمارتهای تاریخی و مستحکم این شهر به شمار میرود.[۸۱]
قاسمخان امیرتومان (والی) از دانشآموختگان دانشگاه سنسیر فرانسه نخستین شهردار تبریز بود که چاپخانهٔ سربی، چراغ برق، تراموا و تلفن را برای نخستینبار در سطح کشور در این شهر دایر نمود.[۸۱] همچنین در سال ۱۳۸۹ خورشیدی، «شیفته بدرآذر» بهعنوان نخستین شهردار زن در تاریخ تبریز به سمت شهرداری منطقهٔ ۶ این شهر منصوب شد؛ وی پیش از این معاون شهرداری منطقهٔ ۷ تبریز بودهاست.[۸۲]
اماکن تفریحی
پارکها
تبریز دارای ۱۳۲ پارک فعال است که این تعداد شامل ۴۵ پارک همسایهای، ۵۲ پارک محلهای، ۲۵ پارک ناحیهای، ۶ پارک منطقهای و ۴ پارک شهری میشود.[۸۳] امروزه ۸ پارک مسافر در تبریز فعالیت میکنند که توان پذیرایی از ۱۰٬۰۰۰ مسافر را بهطور همزمان دارند.[۸۴]
هتلها
هتلهای ۵ ستارهٔ پارس و شهریار در منطقهٔ ایلگلی[۸۵] و ۴ ستارهٔ بینالمللی تبریز و گسترش در منطقهٔ آبرسان از مهمترین هتلهای تبریز محسوب میشوند.[۸۶] همچنین هتلهای ایران، آذربایجان، دریا، سینا، قدس، ارک، مروارید، پارک و نگین، از دیگر هتلهای معروف این شهر هستند.[۸۷][۸۸]
سینماها
تبریز مهد سینما و تئاتر ایران بوده و پیشینهٔ ورود هنرهای مدرن به این شهر به بیش از یک و نیم سده میرسد. پیش از ورشکستگی سینمای ایران در سال ۱۳۵۶ خورشیدی، تبریز ۱۵ باب سالن سینما را در خود جای داده بود که امروزه تنها ۷ باب از آنها سالم باقیماندهاست؛ همچنین در این مدت تنها یک باب سالن سینمای جدید بهنام سینما ناجی در این شهر به بهرهبرداری رسیدهاست.[۸۹]
نمایشگاهها
نمایشگاه بینالمللی تبریز بزرگترین مرکز نمایشگاهی در سطح ایران است. این نمایشگاه با ۴ کیلومتر مربع وسعت در ورودی شرقی تبریز (دروازهٔ تهران) واقع شده و با فضای مفید به میزان یک کیلومتر مربع به صورت ۹ سالن نمایش مسقف جمعاً به متراژ ۵۰٬۰۰۰ متر مربع و فضای باز نمایشی به میزان ۲۰٬۰۰۰ متر مربع، جایگاه بسیار مهمی در سطح منطقهٔ خاورمیانه پیدا کردهاست.[۹۰]
موزهها
شهر تبریز از نظر شمار موزهها سومین شهر ایران بوده و موزههایی همچون موزهٔ آذربایجان و قاجار را در خود جای دادهاست:[۹۱][۹۲]
- تصاویری از اشیای موجود در موزهٔ آذربایجان
آموزش
عمومی
تحصیلات ابتدایی به شکل مدرن در ایران از اواخر سدهٔ ۱۹ میلادی به وجود آمدهاست. اگرچه حکومت ایران و مبلغین مسیحی -که میخواستند از طریق فراهمآوردن امکانات آموزشی، تبلیغ دینی نمایند- در رشد تحصیلات ابتدایی نقش داشتند؛ ولی رشد آموزش ابتدایی در ایران، بیشتر از همه مدیون زحمتها و تلاشهای شخصی به نام حاج میرزا حسنخان رشدیه -مردی مذهبی از طبقهٔ متوسط- بود. او که عمیقاً تحت تأثیر کتاب «احمد» و پیشرفتهای آموزشی در شهر بیروت قرار گرفته بود، به تبریز بازگشت و در سال ۱۸۶۷ میلادی مدرسهٔ یکاتاقیاش را در این شهر تأسیس نمود. رشدیه برای کودکان متکا و میزهایی گذاشته بود که به بچهها قابلیت این را میداد که به آسانی بنویسند.
مدرسهٔ رشدیه با مخالفت روحانیون مواجه شد که آن را تهدیدی برای سیستم آموزشی خود میدانستند. رشدیه مأیوس و ناامید، خود را به صورت اختیاری به مصر تبعید کرد. حدود ده سال بعد، حاکم آذربایجان از وی دعوت کرد که به تبریز بازگردد و مدرسهاش را راه بیندازد. با بازگشت او به تبریز، اینبار مدرسهٔ رشدیه مورد استقبال زیاد روبهرو شد و وی شهرت بسیاری پیدا کرد؛ بهطوری که پادشاه ایران از او خواست که مدرسهای هم در تهران به شکل مدرن تأسیس کند و ۳۶٬۰۰۰ ریال جهت ارتقای تحصیلات ابتدایی تخصیص دادهشد.[۹۳]
عالی
نخستین دانشگاه در ایران مدرسهٔ دارالفنون بود که تأکید برروی موضوعات نظامی، مهندسی، پزشکی و هنر داشت. حدود پنج سال بعد از آن، مدرسهای نظامی نیز در تبریز و همچنین در اصفهان افتتاح شد.[۹۳] این شهر به عنوان دومین شهر دانشگاهی ایران -پس از تهران- مطرح است.[۹۴][۹۵]
امروزه تبریز دارای مؤسسههای آموزش عالی متعددی نظیر آزاد اسلامی، پیام نور، تبریز، ربع رشید، سراج، شهید مدنی، صنعتی سهند، علوم پزشکی، نبیاکرم و هنر اسلامی است. دانشگاه تبریز در خردادماه ۱۳۲۵ خورشیدی و در زمان حکومت دموکراتیک آذربایجان به نام «آذربایجان اونیورسیتهسی» تأسیس شد؛ اما پس از سقوط آن حکومت با نام دانشگاه تبریز فعالیت خود را ازسر گرفت.[۹۶]
صنعت
تبریز یکی از مهمترین مراکز صنعتی و تجارتی ایران است و در زمینهٔ صنعت نساجی، ماشینسازی و پتروشیمی فعالیت زیادی دارد.[۹۷] این شهر مدتها است که مرکز هنر و صنایع دستی (به خصوص سرامیک، سفال، جواهرآلات و نقرهکاری) محسوب میشود.[۹۸]
قالی مهمترین صادرات صنایع دستی تبریز به شمار میرود.[۹۸] این نوع قالی بهعلت طراحی ویژه و کیفیت بالا دارای شهرت جهانی است که صادرات آن یکی از منابع قابل توجه ارزی محسوب میشود.[۹۷] در زمینهٔ صنعت چرم نیز تبریز جزء پیشتازان است و کیف و کفش آن عموماً دارای کیفیت بالایی است. در سال ۱۳۸۷ خورشیدی حدود ۹۰ درصد از ۳۰ میلیون جفت کفش تولیدی در ایران در این شهر تولید شدهاست.[۹۹]
کارخانههای صنعتی تبریز پس از سال ۱۳۴۵ خورشیدی و با احداث کارخانههای تراکتورسازی و ماشینسازی رونق پیدا کردند و این شهر بهعنوان یک قطب صنعتی در سطح منطقه شناخته شد.[۱۰۰] صنایع مختلفی از قبیل صنایع شیمیایی، ماشینآلات و تجهیزات، محصولات کانی غیرفلزی، مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات، نساجی، پوشاک و چرم در تبریز مشغول فعالیت هستند.[۱۰۱]
امروزه بیش از ۵۵ درصد از کارگاههای بزرگ صنعتی استان آذربایجان شرقی در تبریز مستقر شدهاند که این امر سبب مهاجرت نیروی کار موردنیاز برای فعالیت در این کارگاهها از نقاط مختلف استان به این شهر گردیدهاست.[۱۰۲]
معضلات شهری
آلودگی هوا
تبریز دومین شهر آلودهٔ ایران است و میزان آلودگی هوا در این شهر روزبهروز افزایش یافته و شدیدتر میشود. مهمترین علت آلودگی هوای تبریز، حمل و نقل درونشهری است و وجود صنایع بزرگ و مادر در پیرامون شهر نیز از دیگر عوامل تأثیرگذار بر آلودگی هوای این شهر بهشمار میرود.[۱۰۳]
براساس یک طرح آمارگیری که در سال ۱۳۷۹ خورشیدی صورت گرفت، روزانه در سطح تبریز ۵۵۸٫۱۶۷۱ تن مواد آلودهکننده تولید میشود که از این مقدار منابع بزرگ صنعتی ۲۸۶٫۱۰۰۱ تن، وسایط نقلیهٔ موتوری ۲۰۱٫۶۵۴ تن و فراوردههای نفتی مصرفی در اماکن تجاری، صنعتی و مسکونی ۷٫۱۶ تن را شامل میشوند.[۱۰۴]
حاشیهنشینی
در اوایل دههٔ پنجاه خورشیدی و پس از وقوع انقلاب سفید، به دلیل ایجاد کارخانههای متعدد صنعتی در تبریز، افراد بیکار ساکن شهرها و روستاهای اطراف، بهدنبال یافتن شغل در این مراکز و اقامت در این شهر، بهسمت تبریز سرازیر شدند. حاشیهنشینان در مدت کوتاهی برای خود خانهای میساختند و در این خانهها ساکن میشدند. خانههای آنان از ابتداییترین امکانات رفاهی همچون آب، برق، گاز و تلفن بیبهره بود. گسترش این امر باعث ایجاد محلههای بزرگ حاشیهنشین در پیرامون تبریز شد و در طی چندسال، چهرهٔ این شهر را تغییر داده و آن را با مشکلات متعددی روبهرو کرد.[۱۰۵]
امروزه تبریز در حدود ۴۰۰٬۰۰۰ نفر حاشیهنشین را در خود جای دادهاست. حاشیهنشینان بهطور عمده در مناطق حاشیهای شمال، شمال غرب و جنوب این شهر ساکن شدهاند که از میان این مناطق میتوان محلههای آخماقیه، حافظ، خلیلآباد، داداشآباد، سیلاب، طالقانی، کشتارگاه، لاله، مارالان، منبع و یوسفآباد را نام برد که حدود ۳۰ کیلومتر مربع از مساحت تبریز را اشغال نمودهاند.[۱۰۵]
بخشها
گسترش شهر
تبریز در گذشته دارای هشت دروازه بوده که ورود و خروج از شهر از طریق آنها انجام میپذیرفتهاست. بعدها در امتداد این دروازههای تاریخی، بازارچههایی احداث گردیدند تا نیاز مردم هرمنطقه را تأمین نمایند و از مراجعهٔ مستمر مردم به بازارهای مرکزی جلوگیری شود. رفتهرفته در پیرامون این بازارچهها واحدهای مسکونی شروع به ساخت گردیدند و از همین روی بازارچهها به هم متصل شدند و محلههای جدیدی در گوشه و کنار شهر پدید آمدند.[۱۰۶]
امروزه باتوجه به گسترش روزافزون تبریز، این قسمت از شهر که بازار تبریز و سایر بازارچههای قدیمی و جدید را در درون خود جای داده، بهعنوان مرکز شهر شناخته میشود. این منطقه از سمت شمال به خیابان شمس تبریزی، از سمت جنوب به محلههای چرنداب و لیلآباد، از سمت شرق به خیابانهای ثقةالاسلام و خاقانی و از سمت غرب به خیابانهای راستهکوچه و شریعتی محدود شدهاست.[۱۰۷]
مناطق شهری
شهر تبریز از ۱۰ منطقهٔ مستقل شهرداری تشکیل یافته که از مجموع ۱٬۳۷۸٬۹۳۵ نفر جمعیت این شهر در سال ۱۳۸۵ خورشیدی، ۳۱۴٬۰۷۱ نفر در منطقهٔ ۱، ۲۸۰٬۲۶۱ نفر در منطقهٔ ۲، ۳۲۷٬۷۹۹ نفر در منطقهٔ ۳، ۳۰۱٬۵۶۱ نفر در منطقهٔ ۴، ۶۵٬۰۹۲ نفر در منطقهٔ ۵، ۲۴٬۶۲۷ نفر در منطقهٔ ۶، ۴۸٬۴۵۴ نفر در منطقهٔ ۷ و ۱۷٬۰۷۰ نفر در منطقهٔ ۸ ساکن بودهاند. براساس همین آمار، منطقهٔ ۳ پرجمعیتترین و منطقهٔ هشت کمجمعیتترین منطقهٔ تبریز بهشمار میرود.[۳]
در سال ۱۳۸۸ خورشیدی، مناطق ۹ و ۱۰ در بخشهای شرقی و شمالی محدودهٔ این شهر تأسیس شدند. منطقهٔ ۱۰ از پیوستن بخشهایی از مناطق ۱، ۴ و ۸ ایجاد شدهاست.[۱۰۸][۱۰۹] همچنین عملیات الحاق باسمنج به تبریز آغاز شده و در همین راستا جادهٔ مواصلاتی این شهر و مرکز استان در حال تعریض است.[۸۲][۱۱۰]
ترابری
فرودگاه
فرودگاه بینالمللی شهید مدنی تبریز در سال ۱۳۲۶ خورشیدی تأسیس شد و فعالیتهای خود را بهطور رسمی از سال ۱۳۳۸ خورشیدی آغاز نمود. این فرودگاه در سال ۱۳۷۰ خورشیدی به فرودگاه بینالمللی ارتقا یافت و در سال ۱۳۷۸ خورشیدی بهعنوان یکی از فرودگاههای آسمانباز ایران شناخته شد.[۱۱۱]
پروازهای خارجی فرودگاه بینالمللی شهید مدنی تبریز شامل پروازهای از مبدأ تبریز به مقاصد ارزروم، ازمیر، اسپارتا، استانبول، باکو، بغداد، تفلیس، جده، دبی، دمشق و مدینه است. پروازهای داخلی نیز به صورت هفتگی و روزانه از این فرودگاه انجام میپذیرد که شامل پروازهای از مبدأ تبریز به مقاصد اصفهان، اهواز، بندرعباس، تهران، رشت، شیراز، عسلویه، کیش، ماهشهر و مشهد است. همچنین شرکتهای هواپیمایی آتا، آسمان، ارم، ایران، ایران ایرتورز، تابان، ترکیه، فارس قشم، کاسپین، کیش و نفت به فرودگاه بینالمللی شهید مدنی تبریز پرواز دارند.[۱۱۲][۱۱۳]
راهآهن
کارهای ساختمانی راهآهن تبریز از سال ۱۲۹۱ در محور تبریز-جلفا و صوفیان-رازی (در مرز ترکیه) شروع و در سال ۱۲۹۵ محور تبریز-جلفا با ۱۴۹ کیلومتر مورد بهرهبرداری قرار گرفت. دومین خطی که پس از تکمیل راهآهن سراسری اقدام به ساخت آن گردید، خط تهران-تبریز بود که ساخت این خط در روز ۱۸ آبان ۱۳۱۷ از تهران شروع و در روز ۱۴ آبان ۱۳۲۱ ساختمان و ریلگذاری آن تا میانه خاتمه یافت و بلافاصله بهرهبرداری از آن آغاز شد.[۱۱۴]
تنها خط بینالمللی راهآهن تبریز، خط تبریز-نخجوان است. از خطوط داخلی راهآهن تبریز میتوان به خطوط تبریز-تهران، تبریز-مشهد و تبریز-سلماس اشاره کرد.[۱۱۵]
ترمینال
پایانهٔ مسافربری تبریز نخستین پایانهٔ مسافربری در سطح ایران است که در سال ۱۳۲۸ خورشیدی طرح احداث آن مطرح شد. از سال ۱۳۴۷ خورشیدی عملیات اجرایی این پایانه شروع شده و سرانجام در سال ۱۳۵۲ خورشیدی به بهرهبرداری رسید. سازمان پایانههای مسافربری تبریز نیز در سال ۱۳۷۴ خورشیدی تأسیس شدهاست.[۱۱۶]
مترو
عملیات اجرایی متروی تبریز از سال ۱۳۸۰ آغاز شدهاست. متروی تبریز در پنج مسیر ساخته میشود که پس از تهران بیشترین تعداد خطوط مترو در ایران را دارا است. چهار خط این مترو داخلی بوده و یک خط آن خارج از حومهاست. پیشبینی میشود متروی تبریز قادر به جابهجایی ۳۰ هزار نفر به وسیلهٔ ۳۰ قطار در هر ساعت و در هر جهت از مسیرهای پنجگانه باشد.[۱۱۷]
براساس برنامهریزی انجامشده، مسیر اول بهطول ۱۸ کیلومتر از میدان ایلگلی تا کوی لاله و مسیر دوم به طول ۲۷ کیلومتر از دانشگاه آزاد اسلامی تا قراملک خواهد بود. خط خارج از حومه (مسیر پنجم) نیز به طول ۲۰ کیلومتر از شهر جدید سهند تا تبریز خواهد بود.[۱۱۷]
اتوبوس تندرو
سامانهٔ اتوبوس تندرو در ایران پس از تهران در تبریز به اجرا درآمدهاست. این سامانه در دو خط اجرا شده و محدودهٔ تردد خط اول این سامانه از میدان بسیج (در شرق شهر) تا میدان راهآهن (در غرب شهر) است که به طور کلی مسافتی حدود ۱۸ کیلومتر و ۶۱ ایستگاه را شامل میشود.[۱۱۸][۱۱۹]
تاکسی
سازمان تاکسیرانی تبریز ۱۵ هزار دستگاه تاکسی را سازماندهی کرده که این تعداد شامل ۱۱ هزار و ۵۰۰ دستگاه تاکسی پلاک قرمز، ۳ هزار دستگاه تاکسی مربوط به آژانسها و شرکتهای حمل و نقل خصوصی و ۵۰۰ دستگاه تاکسی کمکی است.[۱۲۰]
ورزش
تبریز دارای حدود ۱۰۰ مکان ورزشی شامل سالنهای آمادگی جسمانی، اسکواش، باستانی، بدمینتون، بدنسازی، بوکس، پینگپنگ، تکواندو، تنیس روی میز، تیراندازی، جودو، رزمی، ژیمناستیک، شطرنج، شمشیربازی، فوتسال، کاراته، کشتی، والیبال، وزنهبرداری و ووشو، میدانهای تنیس، فوتبال، والیبال و هاکی، زمینهای اسکیت و تیراندازی با کمان، پیستهای اسکی و دوومیدانی، چمنهای طبیعی و مصنوعی و استخرهای سرپوشیده و روباز است.[۱۲۱]
فوتبال
فوتبال یکی از محبوبترین رشتههای ورزشی در نزد مردم تبریز است. بازیهای خانگی باشگاه فوتبال تراکتورسازی در این شهر برگزار میشود که در بیشتر بازیها، ورزشگاه ۷۰ هزار نفری یادگار امام، مملو از هواداران این تیم میشود؛ به طوری که این باشگاه در هر سه فصل حضور خود در لیگ برتر در فصلها ۸۹–۱۳۸۸، ۹۰–۱۳۸۹ و ۹۱–۱۳۹۰، بیشترین تعداد تماشاگر را در بازیهای خانگی داشتهاست.[۱۲۲][۱۲۳][۱۲۴][۱۲۵]
دوچرخهسواری
طبق اعلام کنفدراسیون دوچرخهسواری آسیا، تبریز قطب دوچرخهسواری این قاره به شمار میرود. این شهر دارای دو تیم دوچرخهسواری است که در اتحادیه جهانی دوچرخهسواری ثبت شدهاند. همچنین بزرگترین پیست دوچرخهسواری کشور پس از تهران در تبریز به بهرهبرداری رسیدهاست. نخستین مدرسه دوچرخهسواری ایران نیز در تبریز تاسیس خواهد شد.[۱۲۶]
تیم دوچرخهسواری پتروشیمی تبریز به عنوان نخستین تیم کونتیننتال ایران، یکی از قدرتمندترین تیمهای دوچرخهسواری آسیا بوده و به مدت ۳ فصل متوالی مقام نخست تمام ردههای تیمی و انفرادی تورهای آسیایی ۲۰۰۷-۲۰۰۸، ۲۰۰۸-۲۰۰۹ و ۲۰۰۹-۲۰۱۰ را به دست آوردهاست.[۱۲۷]
تور دوچرخهسواری بینالمللی آذربایجان به عنوان قدیمیترین تور دوچرخهسواری آسیا در خردادماه هرسال در سطح استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل (با مبدأ و مقصد تبریز) زیرنظارت فدراسیون بینالمللی دوچرخهسواری (UCI) برگزار میشود. نخستین دوره از این رقابتها در سال ۱۳۶۵ با حضور تیمهای داخلی برگزار شد.[۱۲۸][۱۲۹]
رسانهها
صدا و سیما
رادیو تبریز بهعنوان دومین رادیوی ایران از سال ۱۳۲۵ خورشیدی فعالیت خود را آغاز نمود. این رادیو پس از سال ۱۳۷۶ خورشیدی در قالب شبکهٔ استانی صدای مرکز آذربایجان شرقی به فعالیت خود ادامه میدهد.[۱۳۰]
تلویزیون تبریز در سال ۱۳۵۰ خورشیدی با فرستندهای ۱۰۰ واتی افتتاح گردید. در آبان ۱۳۷۹ خورشیدی با راهاندازی شبکهٔ استانی سیمای مرکز آذربایجان شرقی، این تلویزیون تغییراتی را متحمل شد.[۱۳۰] صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی در هفدهمین جشنوارهٔ مراکز صدا و سیمای ایران، چهارمین مرکز برتر پس از مراکز خوزستان، مازندران و گیلان شناخته شد.[۱۳۱]
نشریهها
- روزنامهٔ انجمن
روزنامهٔ انجمن تبریز که از رمضان ۱۳۲۴ هجری شروع به فعالیت کرده بود، به دلیل فراهمآوردن اطلاعاتی راجع به شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دوران مشروطه و استبداد صغیر، مورد توجه خاص محققان معاصر قرار گرفتهاست. اهمیت این روزنامه در آن است که انتشار آن در دوران استبداد صغیر ادامه پیدا کرد. دلیل این امر آن بود که مردم تبریز بلافاصله پس از شنیدن خبر بمباران مجلس، به مبارزه علیه محمدعلیشاه پرداختند و در زمانی که حکومت مرکزی تقریباً تمام جراید را تعطیل کرده بود و از ورود روزنامههای خارجی جلوگیری بهعمل میآورد، این نشریه به کار خود ادامه داد. مورخان معاصر، نسخههای به دست رسیده از روزنامهٔ انجمن تبریز را باارزشترین اسناد برای مطالعهٔ دوران استبداد صغیر میدانند.[۱۳۲]
- تصاویری از نخستین نسخههای روزنامهٔ انجمن
رهآوردها
غذاهای سنتی
از غذاهای سنتی تبریز میتوان به دلمهٔ برگ مو، کوفته تبریزی و کوکو اشاره کرد.[۱۳۳]
شیرینیها
آجیل، اریس، باسلوق، پشمک، خشکبار، قرابیه و نوقا از مهمترین شیرینیهای سنتی تبریز هستند.[۱۳۳]
صنایع دستی
از صنایع دستی تبریز میتوان سفالگری، سوزندوزی، قالیبافی، قلمزنی روی مس، کفشدوزی، کندهکاری، گلدوزی، گلیمبافی، معرقکاری، منبتکاری، نقاشی روی سرامیک، نقرهکاری و نگارگری را نام برد.[۱۳۳]
شهرهای خواهر
تبریز با ۱۳ شهر جهان دارای پیوند خواهرخواندگی است:
پانویس
- ↑ ۱٫۰۰ ۱٫۰۱ ۱٫۰۲ ۱٫۰۳ ۱٫۰۴ ۱٫۰۵ ۱٫۰۶ ۱٫۰۷ ۱٫۰۸ ۱٫۰۹ ۱٫۱۰ ۱٫۱۱ ۱٫۱۲ ۱٫۱۳ ۱٫۱۴ ۱٫۱۵ ۱٫۱۶ ۱٫۱۷ ۱٫۱۸ ۱٫۱۹ ۱٫۲۰ ۱٫۲۱ ۱٫۲۲ ۱٫۲۳ ۱٫۲۴ ۱٫۲۵ ۱٫۲۶ ۱٫۲۷ ۱٫۲۸ ۱٫۲۹ ۱٫۳۰ تبریز، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۶، ت، زیرنظر: غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۸۰، سرواژه تبریز، ص۳۸۱.
- ↑ ۲٫۰۰ ۲٫۰۱ ۲٫۰۲ ۲٫۰۳ ۲٫۰۴ ۲٫۰۵ ۲٫۰۶ ۲٫۰۷ ۲٫۰۸ ۲٫۰۹ ۲٫۱۰ ۲٫۱۱ ۲٫۱۲ ۲٫۱۳ ۲٫۱۴ ۲٫۱۵ ۲٫۱۶ ۲٫۱۷ ۲٫۱۸ Tabrīz, Encyclopaedia of Islam
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ «درگاه ملی آمار». سازمان آمار ایران. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۹ ژانویهٔ ۲۰۰۸. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ «جمعیت تبریز به 1.8 میلیون نفر رسید». خبرگزاری فارس. دریافتشده در ۱۳ ژانویهٔ ۲۰۱۳. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «Iran». Central Intelligence Agency. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۸ آوریل ۲۰۱۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تراکم در شهرها». شورای عالی شهرسازی و معماری ایران. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۹ اوت ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ «نقشهٔ بافتهای فرسودهٔ مصوب شهرها: تبریز». وبگاه شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی شهری ایران. دریافتشده در ۱۴ ژانویهٔ ۲۰۱۳. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ نقشهٔ کامل تبریز بزرگ، نگاهی کوتاه به شهر تبریز.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ «اطلاعات آب و هوای تبریز». سازمان هواشناسی ایران. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۸ آوریل ۲۰۱۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ «Weather Statistics: Tabriz, Iran, Islamic Republic of». The Weather Network. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مهٔ ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۶ دسامبر ۲۰۰۸. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ Burke, Andrew, et al.(2004). Page 133
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ «معارفهٔ شهردار جدید تبریز». وبگاه وزارت کشور. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۸ مهٔ ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑
Le Gall, Michel. «Tabriz». World Book Advanced. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۹ دسامبر ۲۰۰۸. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ بانک اطلاعاتی آکو، لیست پلاکهای خودروهای ایران
- ↑ فرهنگ فارسی معین
- ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ ۱۶٫۲ ۱۶٫۳ ۱۶٫۴ ۱۶٫۵ Tabrīz, Encyclopædia Britannica
- ↑ «Tabriz». دانشنامهٔ looklex. دریافتشده در ۲۱ آگوست ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «CITY POPULATIONS THROUGH HISTORY». Teacherweb. بایگانیشده از اصلی (PDF) در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تاریخچهٔ شهرداری تبریز». وبگاه شهرداری تبریز. دریافتشده در ۳ ژانویهٔ ۲۰۱۳. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ عزیزپور، صفحه ۵۹-۵۸
- ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (۱۳۸۰)، صفحهٔ ۴۸
- ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ ۲۲٫۲ حدایقالسیاحه، صفحهٔ ۸۶، شمارهٔ ۱۳۰۵، نسخهٔ کتابخانهٔ ملی پاریس
- ↑ ۲۳٫۰ ۲۳٫۱ ۲۳٫۲ ۲۳٫۳ ۲۳٫۴ William Bayne Fisher, J. A. Boyle (1968), p. 14
- ↑ صالحی، نصرالله، جوادیان، مسعود و حداد عادل، غلامعلی (۱۳۸۶)، تاریخ معاصر ایران-۲۵۳، تهران: شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران، ص. صص ۱۰ و ۱۱، شابک ISBN ۹۶۴-۰۵-۱۴۳۰-۶ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) پارامتر|چاپ=
اضافه است (کمک) - ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ ۲۵٫۲ ۲۵٫۳ ۲۵٫۴ ۲۵٫۵ ۲۵٫۶ ۲۵٫۷ دهخدا. «تبریز». لغتنامهٔ دهخدا. دریافتشده در ۱۶ ژانویه ۲۰۰۸.
- ↑ تبریز شهر اولین ها-ابرار نیوز
- ↑ «تبریز عنواندار شهر بدون گدا در جهان». وبگاه عصر ایران. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۴ دسامبر ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تبریز؛ شهر زیرگذرها و روگذرها». همشهری. بایگانیشده از اصلی در ۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۵ آوریل ۲۰۲۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تبریز رتبه نخست امنیت را کسب کرد». خبرگزاری مهر. ۲۰ شهریور ۱۳۹۱. دریافتشده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۱.
- ↑ «تبریز امنترین کلانشهر کشور شناخته شد». خبرگزاری فارس. ۲۰ شهریور ۱۳۹۱. دریافتشده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۱.
- ↑ «از سوی سازمان بهداشت جهانی اعلام شد: تبریز سالمترین شهر کشور، افتخاری دیگر برای شهرداری». خبرگزاری آریا. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۶ مهٔ ۲۰۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تبریز مهد سرمایه گذاری ایران است». خبرگزاری شهریار. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «شهرداری تبریز رتبهٔ اول سرمایهگذاری کشور». باشگاه خبرنگاران. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ««فرصت طلایی» سومین همایش بینالمللی فرصتهای سرمایهگذاری آذربایجان شرقی». شبکهٔ سهند. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «پل روگذر میدان جهاد مراغه به بهرهبرداری رسید». وبگاه وزارت کشور. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۰ اکتبر ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «درباره دانشگاه - معرفی و تاریخچه». دانشگاه تبریز. بایگانیشده از و. تاریخچه.html اصلی مقدار
|نشانی=
را بررسی کنید (کمک) در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۳ مارس ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «نوین: شهر تبریز دارای رتبهٔ دوم بلندمرتبهسازی در کشور است». خبرگزاری فارس. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تبريز رتبه دوم جذب توريسم درماني ايران». واحد مرکزی خبر. ۱ بهمن ۱۳۹۱. پارامتر
|پیوند=
ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=
نیاز به وارد کردن|پیوند=
دارد (کمک) - ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ ۳۹٫۲ «فعالیتهای گروه سایپا در تبریز توسعه مییابد». خبرگزاری فارس. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «نبود شهر در آفاق، خوشتر از تبریز». وبگاه راسخون. دریافتشده در ۳ فوریهٔ ۲۰۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۴۱٫۰ ۴۱٫۱ ۴۱٫۲ یاقوت حموی، «تبریز»، معجم البلدان ج۲، ۱۳
- ↑ عباداله فتح الهی. «آشنایی با تبریز؛ پیشینهٔ تبریز، برگرفته از کتاب آشنایی با تبریز: از انتشارات شهرداری تبریز». وبگاه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۳ نوامبر ۲۰۰۸. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ احمد کسروی (۱۳۲۲)، صفحهٔ ۹
- ↑ ۴۴٫۰ ۴۴٫۱ Tabrīz, Microsoft Encarta
- ↑ Ramirez-faria, Carlos, p. 704
- ↑ ابن خرداذبه، (به [المسالك والممالك] Error: {{Lang-xx}}: متن دارای نشانهگذاری ایتالیک است (راهنما))، ۱۱۹–۱۲۰ و ۲۱۳.
- ↑ Al-Balâdhuri, The origins of the Islamic state vol 2 27
- ↑ ابن راوندی، راحةالصدور، ۱۱۱.
- ↑ ۴۹٫۰ ۴۹٫۱ ۴۹٫۲ سردارینیا، صمد (۱۳۷۹)
- ↑ ۵۰٫۰ ۵۰٫۱ Abrahamian (1982), p.97-98
- ↑ یحیی آرین پور، ۱۳۷۴
- ↑ Printing of the Qurʾān, Encyclopaedia of the Qurʾān
- ↑ یحیی ذکا (۱۳۷۶)، ص. ۱۱۱
- ↑ Martin (1995), p.734
- ↑ صانعی درهبیدی، محسن (۱۳۸۱)
- ↑ Abrahamian (1982), p. 412-3
- ↑ Abrahamian (1982), p. 596
- ↑ اطلس جامع گیتاشناسی ۸۶-۸۵، صفحهٔ ۳۳
- ↑ "آب و هوای تبریز" (به انگلیسی). سازمان هواشناسی کشور. Archived from the original on 08 May 2012. Retrieved 13 May 2011.
{{cite web}}
: Check date values in:|تاریخ بایگانی=
(help) - ↑ از مقدمهٔ کتاب «زمین لرزههای تبریز»، نوشتهٔ «علیاصغر ظهوریان ایزدپناه»، قابل دسترسی از طریق دانشنامهٔ شهر تبریز
- ↑ ناصرخسرو، سفرنامه، ۸–۹
- ↑ «ظرفیت اسکان شهرک امن تبریز ۲ برابر میشود». ایسنا. ۳۰ آبان ۱۳۹۱. دریافتشده در ۱ آذر ۱۳۹۱.
- ↑ خاماچی، بهروز. صفحهٔ ۳۰
- ↑ دائرةالعارف بزرگ اسلامی، سرواژهٔ آذری (زبان). بازدید: ژانویهٔ ۲۰۰۹. به نقل از: مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، التنبیه والاشراف ترجمهٔ ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
- ↑ یحیی ذکا(۱۳۵۶)، صفحههای ۳۲۳-۳۷۱
- ↑ Le Strange, G.(۱۹۶۶).
- ↑ بنگرید:
- Ronald Bishop Smith, "The first age of the Portuguese embassies, navigations and peregrinations in Persia (1507-1524).",Printed by Decatur Press, 1970. pg 85-86
- فلور، ویلم. «دروصف شهر بزرگ و مهم تبریز که در انتهای پادشاهی ایران و در ایالتی واقعست که بزبان فارسی الدبه می نامند». دریافتشده در ۲۰۱۲-۰۴-۲۱.
- ↑ فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران * شماره کتابشناسه ملّی:۲۸۹۰۶۹۰ *عنوان و نام پدیدآورنده:طرح بررسی و سنجش شاخص های فرهنگ عمومی کشور(شاخص های غیرثبتی){گزارش}:گزارش های پیشرفت طرح ها وکلان شهرها/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس *بهاء:۱۰۰۰۰۰ ریال-شابک:۷-۶۸-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۹۵ ص:جدول(بخش رنگی)،نمودار(بخش رنگی)*یادداشت:عنوان دیگر:طرح و بررسی و سنجش شاخص های فرهنگ عمومی کشور(شاخص های غیرثبتی) سال ۱۳۸۹ *توصیفگر:شاخص های غیرثبتی+شاخص های فرهنگی+گزارش های پیشرفت طرح ها و کلان شهرها *توصیفگر:ایران ۳۸۶۲۸۹ *تهران۱۹۹۰۶۶ /مشهد۲۹۲۳۴۱ /اصفهان ۱۷۰۰۱۷/تبریز۱۸۴۸۱/کرج ۲۷۸۲۵۲/شیراز۲۵۱۷۰۳/اهواز۱۷۶۴۰۳/قم۲۷۰۸۷۷ *شناسنامه افزوده:واعظی،منصور،۱۳۳۳-۷۳۵۰۶۸ *شناسنامه افزوده:شرکت پژوهشگران خبره پارس /شورای فرهنگ عمومی *مرکز پخش:خیابان ولیعصر،زرتشت غربی،خیابان کامبیز،بخش طباطبایی رفیعی،پلاک۱۸،تلفن:۷-۸۸۹۷۸۴۱۵ ketabnashr@gmail.com *لیتوگرافی،چاپ وصحافی:سازمان چاپ و انتشارات اوقاف
- ↑
«شناسنامهٔ فرهنگی، اجتماعی شهر تبریز». انجمن جامعهشناسی ایران. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۶ ژانویهٔ ۲۰۰۸. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ مشکور، محمدجواد. صفحهٔ ۱۹۹
- ↑ تبریز (مکتب)، دانشنامهٔ جهان اسلام
- ↑ «جمعيت و خانوار شهرستان هاي كشور به ترتيب استان بر اساس نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1390» (PDF). مرکز آمار ایران. دریافتشده در ۶ شهریور ۱۳۹۱.
- ↑ «largest cities and towns and statistics of their population».
- ↑ «Iran Major cities - population - CIA World Factbook». The Central Intelligence Agency (CIA). بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ لیستی از ۲۶ اثر تاریخی از بینرفته در زلزلههای تبریز را میتوانید در Charles Melville, Historical Monuments and Earthquakes in Tabriz, Iran, Vol. 19 (1981), pp. 159-177 یا در منبع اصلی آن مقاله «زلزلههای تبریز» نوشتهٔ دولتآبادی بیابید.
- ↑ G. Fehervari(1970). p. 737
- ↑ طاهری، ابوالقاسم. جغرافیای تاریخی گیلان، مازندران و آذربایجان از نظر جهانگردان. صفحهٔ ۷۵.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز. صفحهٔ ۱۳۵ و ۱۳۶.
- ↑ ۷۹٫۰ ۷۹٫۱ «خانههای قدیمی تبریز». سازمان فرهنگی، هنری شهرداری تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۹ ژانویهٔ ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۸۰٫۰ ۸۰٫۱ «تاریخچهٔ استانداران». استانداری آذربایجان شرقی. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۵ مارس ۲۰۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۸۱٫۰ ۸۱٫۱ «شهرداری تبریز». دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی-درمانی تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۵ مارس ۲۰۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۸۲٫۰ ۸۲٫۱ «انتصاب نخستین شهردار زن در کلانشهر تبریز». خبرگزاری مهر. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۷ مارس ۲۰۱۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) خطای یادکرد: برچسب<ref>
نامعتبر؛ نام «Mehr» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ «براساس نتایج پژوهشگران دانشگاه تبریز: هر ۳۴۰ هزار تبریزی، فقط یک پارک شهر دارند». روزنامهٔ رسالت. بایگانیشده از اصلی در ۸ مهٔ ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱ فوریهٔ ۲۰۰۹.
- ↑ «شهردار تبریز اعلام کرد: افتتاح بازار سوغات تبریز تا پایان سال ۸۸». خبرگزاری شهریارنیوز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۵ مهٔ ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «هتلهای پنجستاره تبریز». بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «هتل گسترش تبریز». بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «هتلهای تبریز». بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «هتلهای تبریز». بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «سینماها». وبگاه شهرداری تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۸ فوریهٔ ۲۰۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تاریخچهٔ نمایشگاه بینالمللی تبریز». نمایشگاه بینالمللی تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۳ نوامبر ۲۰۰۸. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ Burke, Andrew, et al.(۲۰۰۴). Page ۱۳۷
- ↑ «نقشه گردشگری تبریز به موبایل مسافران نوروزی بلوتوث میشود». خبرگزاری مهر. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۹ مارس ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۹۳٫۰ ۹۳٫۱ Reza Arasteh(۱۹۶۰), pp. ۳۳-۴۰
- ↑ «درباره دانشگاه - معرفی و تاریخچه». دانشگاه تبریز. بایگانیشده از و. تاریخچه.html اصلی مقدار
|نشانی=
را بررسی کنید (کمک) در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۳ مارس ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «توان و امکانات بازرگانی استان آذربایجان شرقی». رادیو تجارت. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۳ مارس ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ Dumper (۲۰۰۷). p. ۳۲۱
- ↑ ۹۷٫۰ ۹۷٫۱ Yavari (2004).
- ↑ ۹۸٫۰ ۹۸٫۱ Evered (2002).
- ↑ «نخستین خوشهٔ صادراتی چرم و کفش در تبریز فعالیت خود را آغاز کرد». ایرنا. ۲۱ بهمن ۱۳۸۶. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۶ دسامبر ۲۰۰۸. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز، صفحهٔ ۱۸۰
- ↑ جغرافیای کامل ایران، صفحههای ۲۱۵ و ۲۱۶
- ↑ فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز، صفحههای ۱۷۹ و ۱۸۰
- ↑ «تبریز، دومین شهر آلودهٔ کشور». خبرگزاری شریفنیوز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۱ اوت ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «آلودگی هوا، کیفیت و کمیت آلایندههای شهر تبریز و حومه». ادارهٔ کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان شرقی. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۱ فوریهٔ ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۱۰۵٫۰ ۱۰۵٫۱ «تبریز، رکورددار آلونکنشینی». روزنامهٔ ابتکار. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۸ فوریهٔ ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «آشنایی با تبریز». وبگاه دانشگاه تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۲ اوت ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ Ashnayi
- ↑ «پروژهٔ آذران». شرکتهای تعاونی مسکن کارکنان دولت تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۰ ژوئن ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «افتتاح و آغاز بهکار شهرداری منطقهٔ ۱۰ تبریز». خبرگزاری شهریارنیوز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۶ نوامبر ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «مقررات دست و پاگیر اداری نباید مانع از پیشبرد امور بدیهی شود/الحاق شهر باسمنج به تبریز». خبرگزاری فارس. دریافتشده در ۱۴ نوامبر ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تاریخچهٔ فرودگاه بینالمللی تبریز». هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۸ سپتامبر ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «برنامهٔ پروازهای فرودگاه بینالمللی تبریز». وبگاه مراقبت پرواز تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۴ آگوست ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «پرواز مستقیم تبریز تفلیس دایر شد». ایرنا. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۲ مارس ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تاریخچهٔ اداره کل راه آهن آذربایجان». ادارهٔ کل راهآهن آذربایجان. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۳ نوامبر ۲۰۰۸. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «آشنایی با شهر تبریز، آداب و سنن و مشاهیر آذربایجان شرقی». وبگاه دانشگاه تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۰ ژانویهٔ ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تاریخچهٔ سازمان». سازمان پایانههای مسافربری شهرداری تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۸ مارس ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۱۱۷٫۰ ۱۱۷٫۱ «پیشگامی تبریز در طرحهای ساخت مترو». روزنامهٔ ایران. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۳۱ مارس ۲۰۰۸. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «بیآرتی، تحول نوین در رفاه مسافران تبریزی». روزنامهٔ کارگران. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۸ ژانویهٔ ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ اتوبوسهای تندرو زمینه اجرای طرح محدوده ترافیکی تبریز را تسریع میکند
- ↑ «دربارهٔ سازمان و تاریخچه». سازمان تاکسیرانی تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۰ اکتبر ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «لیست اماکن ورزشی تبریز». شهرداری تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۰ مارس ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «میانگین تماشاگر در بازیهای خانگی؛ تراکتور بیشترین و صبا کمترین». سایت گل. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۰ مارس ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «عزیزمحمدی: تراکتور رکوردار تماشاگران لیگ برتر است». عصر ایران. ۲۸ فروردین ۱۳۸۹. دریافتشده در ۳۱ تیر ۱۳۹۱.
- ↑ «تراکتورسازی پرتماشاگرترین تیم لیگ برتر فوتبال شد». مهر. ۷ خرداد ۱۳۹۰. دریافتشده در ۳۱ تیر ۱۳۹۱.
- ↑ «تراکتور پرتماشاگرترین تیم لیگ برتر». برترینها. ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۱. دریافتشده در ۳۱ تیر ۱۳۹۱.
- ↑ «تبریز قطب جدید دوچرخهسواری آسیا». صدا و سیمای مرکز تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۰ مارس ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «History». وبگاه تیم دوچرخهسواری پتروشیمی تبریز. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۰ مارس ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ تور دوچرخه سواری آذربایجان، ۲۳ سال طلایه داری در عرصه ورزش بینالمللی (خبرگزاری ایرنا)
- ↑ «انتصاب مشاور فنی بیست و هفتمین دوره تور دوچرخه سواری بینالمللی آذربایجان». فدراسیون دوچرخهسواری ایران. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۰ مارس ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۱۳۰٫۰ ۱۳۰٫۱ «تاریخچهٔ مرکز». صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۷ ژانویهٔ ۲۰۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «دیجیتالیشدن پخش برنامهها از سیاستهای اصلی شبکهٔ سهند». صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۳۳ مارس ۲۰۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ پیشگفتار و مقدمهٔ کتاب «روزنامهٔ انجمن تبریز»، کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ ۱۳۳٫۰ ۱۳۳٫۱ ۱۳۳٫۲ مرضیه زینیزاده و همکاران (۱۳۸۴)، صفحههای ۱۲۴-۱۲۷
- ↑ شهردار تبریز: تبریز و استانبول خواهر خوانده شدند
- ↑ «تبریز و هوشیمین ویتنام، خواهرخوانده میشوند». خبرگزاری میراث فرهنگی. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۵ ژانویهٔ ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تأکید بر تعمیق روابط آذربایجان شرقی و ازمیر ترکیه». خبرگزاری مهر. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۷ مهٔ ۲۰۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «آذربایجان شرقی و ایالت «خوبی» چین تفاهمنامهٔ همکاری امضا کردند». خبرگزاری فارس. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۱ اوت ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «Executive Power of the Baku City». Azerbaijan.az. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۸ آوریل ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «با همکاری شهرداری تبریز و سفارت اتریش صورت گرفت؛ گشایش نمایشگاه معماری وین در پارک مفاخر تبریز». خبرگزاری شهریار. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱۰ آوریل ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «شهرهای تبریز و قازان خواهرخوانده شدند». خبرگزاری شهریار. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۴ ژانویهٔ ۲۰۰۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «از سوی اعضای شورای شهر تبریز عقد خواهرخواندگی تبریز و قونیه دنبال میشود». روزنامهٔ کیهان. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۸ آوریل ۲۰۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «زاگرب با تبریز خواهرخوانده میشود». خبرگزاری فارس. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «شهرهای تبریز و ارزروم ترکیه خواهرخوانده میشوند». خبرگزاری فارس. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تبریز و غزه خواهرخوانده شدند». خبرگزاری تابناک. دریافتشده در ۲۲ ژانویهٔ ۲۰۰۹.
- ↑ «شهرهای تبریز و مگلیف بلاروس خواهرخوانده شدند». ایرنا. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۲ آوریل ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تبریز و خجند خواهرخوانده میشوند». خبرگزاری مهر. بایگانیشده از اصلی در ۰۸ مه ۲۰۱۲. دریافتشده در ۲۹ ژوئیهٔ ۲۰۱۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ بایگانی=
را بررسی کنید (کمک)
منابع
فارسی
- آرینپور، یحیی (۱۳۷۴)، از صبا تا نیما، تهران: انتشارات زوار
- درکتانیان، غلامرضا (زمستان ۱۳۸۵)، فصلنامهٔ گنجینهٔ اسناد، ش. ۶۴ پارامتر
|عنوان= یا |title=
ناموجود یا خالی (کمک); از|مقاله=
صرفنظر شد (کمک) - دهخدا، علیاکبر. «تبریز». لغتنامهٔ دهخدا. دریافتشده در ۱۶ ژانویه ۲۰۰۸.
- زینیزاده، مرضیه، و همکاران (۱۳۸۴)، سیمای میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی، تهران: روابط عمومی و امور بینالملل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی
- ذکا، یحیی (۱۳۵۶)، کاروند کسروی-مجموعهٔ مقالات و گفتارهای احمد کسروی، تهران شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری مؤسسهٔ انتشارات فرانکلین پارامتر
|چاپ=
اضافه است (کمک) - ذکا، یحیی (۱۳۷۶)، تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، شابک ISBN ۹۶۴-۴۴۵-۵۰۴-۵ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) پارامتر|چاپ=
اضافه است (کمک) - ذیلابی، نگار، «تبریز (مکتب)»، دانشنامهٔ جهان اسلام (جلد ششم)، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی
- راوندی، محمد بن علی (۱۳۸۵ (۱۳۸۶))، راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آل سلجوق، به کوشش به سعی و تصحیح محمد اقبال.، تهران: اساطیر، شابک ISBN ۹۶۴-۳۳۱-۳۶۶-۲ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) پارامتر|چاپ=
اضافه است (کمک); تاریخ وارد شده در|سال=
را بررسی کنید (کمک) - سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (۱۳۸۰)، فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، شابک ISBN ۹۶۴-۶۳۸۳-۵۸-۰ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) پارامتر|چاپ=
اضافه است (کمک) - سردارینیا، صمد (۱۳۷۹)، «جبار باغچهبان»، مشاهیر آذربایجان، تبریز: انتشارات شایسته پارامتر
|چاپ=
اضافه است (کمک) - صانعی درهبیدی، محسن (۱۳۸۱)، تاریخ طراحی صحنه تئاتر در ایران، تهران: انتشارات نمایش
- کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۷۴)، روزنامهٔ انجمن تبریز، تهران: کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری استانداری آذربایجان شرقی
- عزیزپور، ملکه (۱۳۷۵)، توانسنجی محیط طبیعی و توسعهٔ فیزیکی شهر، پژوهش موردی الگوی مناسب توسعهٔ شهر تبریز، پایاننامهٔ دکتری جغرافیای شهری، دانشکدهٔ علوم انسانی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس
- کسروی، احمد (۱۳۲۲)، آذری یا زبان باستان آذربایجان، تهران
- کسروی، احمد (۱۳۵۵)، تاریخ مشروطهٔ ایران، امیرکبیر پارامتر
|چاپ=
اضافه است (کمک) - مؤمنی، مصطفی، «تبریز»، دانشنامهٔ جهان اسلام (جلد ششم)، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی
- ناصرخسرو (تابستان ۱۳۷۵)، سفرنامه، به کوشش به کوشش محمد دبیرسیاقی.، تهران: زوار، شابک ISBN ۹۶۴-۴۰۱-۰۰۹-۴ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) پارامتر|چاپ=
اضافه است (کمک) - مشکور، محمدجواد (۱۳۴۹)، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیتشناسی آن، انتشارات انجمن آثار ملی
- دفتر تحقیقات، برنامهریزی و تألیف کتب درسی (۱۳۶۶)، جغرافیای کامل ایران، تهران
- واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی، زیرنظر سعید بختیاری (۱۳۸۵)، اطلس جامع گیتاشناسی ۸۶-۸۵، تهران: مؤسسهٔ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، شابک ISBN ۹۶۴-۳۴۲-۲۰۰-۳ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) پارامتر|چاپ=
اضافه است (کمک) - واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی، زیرنظر سعید بختیاری، نقشهٔ کامل تبریز بزرگ، تهران: مؤسسهٔ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، شابک ISBN ۹۶۴-۳۴۲-۱۳۰-۹ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک)
- حمامهای تاریخی تبریز، عطیه رشید نجفی، انتشارات فن آذر و آشینا، چاپ اول، بهار ۱۳۸۸.
عربی
انگلیسی
- Abrahamian, Ervand (۱۹۸۲)، Iran Between Two Revolutions (ویراست ۱st Edition)، Princeton University Press، شابک ISBN ۰-۶۹۱-۱۰۱۳۴-۵, ۹۷۸۰۶۹۱۱۰۱۳۴ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) - Albin, Michael W، «Printing of the Qurʾān»، Encyclopaedia of the Qurʾān، Brill Academic Publishers، شابک ISBN ۹۰-۰۴-۱۱۴۶۵-۳, ۹۷۸۹۰۰۴۱۱۴۶۵۴ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) - Al-Balâdhrui. The Origins of the Islamic state، Translation with annotation from Kitâb fotûh al-buldân، Translated by Francis Clark Murgotten. New York: Longmans، Green & Co. 1924.
- Arasteh، Reza، "Growth of Modern Education in Iran"، Comparative Education Review، Comparative and International Education Society، Vol. 3، No. 3 (Feb. ، 1960)، pp. 33-40.
- Banham, Martin (۱۹۹۵)، «Middle East»، The Cambridge Guide to Theatre، Cambridge University Press، شابک ISBN ۹۷۸-۰-۵۲۱-۴۳۴۳۷-۹ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) - Bayne Fisher, William, J. A. Boyle (۱۹۶۸)، The Cambridge History of Iran: The Land of Iran (ویراست ۱st Edition)، Cambridge University Press، شابک ۰۵۲۱۰۶۹۳۵۱, ۹۷۸۰۵۲۱۰۶۹۳۵۹ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) - Burke, Andrew, Elliott, Mark, Mohammadi, Karim, Yale, Pat (۲۰۰۴)، (ویراست ۴th Edition)، Lonely Planet، شابک ISBN ۱-۷۴۰۵۹-۴۲۵-۸, ۹۷۸۱۷۴۰۵۹۴۲۵۷ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) پارامتر|عنوان= یا |title=
ناموجود یا خالی (کمک) - Dumper, Michael; Stanley, Bruce E; Abu-Lughod (۲۰۰۷)، Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia، ABC-CLIO، شابک ۱۵۷۶۰۷۹۱۹۸, ۹۷۸۱۵۷۶۰۷۹۱۹۵ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) - «Tabrīz»، Encyclopædia Britannica، ۲۰۰۸
- Evered, Kyle T. (۲۰۰۲)، «Tabriz»، Encyclopedia of Modern Asia (ویراست Vol٫ ۵)، New York: Charles Scribner's Sons
- Grigor Suny, Ronald (۲۰۰۶)، «Tabrīz»، Microsoft Encarta 2007 (ویراست ۱st Edition)، Redmond, WA: Microsoft Corporation
- Holt, P. M. ; Lambton, Ann K. S. ; Lewis, Bernard (۱۹۷۰)، The Cambridge History of Islam، Cambridge University Press، شابک ۰۵۲۱۲۹۱۳۷۲, ۹۷۸۰۵۲۱۲۹۱۳۷۸ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) - Le Strange, Guy (۱۹۶۶)، The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur، Cass
- Minorsky, V. , -[C.E. Bosworth]; Blair, Sheila S.، «Tabrīz»، Encyclopaedia of Islam (ویراست ۲nd Edition)، Brill Academic Publishers، شابک ISBN ۹۰-۰۴-۱۳۹۷۴-۵, ۹۷۸۹۰۰۴۱۳۹۷۴۹ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) - Ramirez-faria, Carlos، Concise Encyclopeida of World History (ویراست ۱st Edition)، Atlantic Publishers & Distributors، شابک ۸۱۲۶۹۰۷۷۵۴, ۹۷۸۸۱۲۶۹۰۷۷۵۵ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) - Yavari, Neguin (۲۰۰۴)، «Tabriz»، Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa (ویراست ۲nd Edition)، Philip Mattar
پیوند به بیرون
- مراکز شهری
- در دانشنامههای دیگر
- مقالهٔ تبریز در لغتنامهٔ دهخدا
- مقالهٔ تبریز در دانشنامهٔ جهان اسلام
- مقالهٔ مکتب نگارگری تبریز در دانشنامهٔ جهان اسلام
- نقشهها