خاله سوسکه

 متوسط 

خاله سوسکه نام یک متل ایرانی است و در مورد سوسکی است که برای سفر به همدان دچار مشکلاتی می‌شود. او در پاسخ به خواستگارهای متعدد خود در پایان با «آقاموشه» ازدواج می‌کند. این متل از دوره قاجار تا کنون در ده‌ها روایت گوناگون چاپ و منتشر شده‌است. به گونه‌ای که به یکی از تکراری‌ترین عناوین کتاب‌های کودک در ایران تبدیل شده‌است. همچنین نمایشنامه‌ها و فیلمنامه‌های متعددی بر اساس این حکایت تهیه شده‌است. این متل به برخی زبان‌های دیگر نیز ترجمه شده‌است.

در این موضوع که این حکایت نمونه‌ای از کلیشه‌های جنسیتی برعلیه زنان بوده یا نمادی از اراده زن ایرانی است اختلاف نظر وجود دارد. راوی اولیه داستان و زمان تقریبی پیدایش آن مشخص نیست، ولی ریشه این متل در روایت کنونی آن احتمالا به دوره قاجار باز می‌گردد. این داستان همچنان درحال نقد، بررسی و بازنویسی است.

خاله سوسکه بخشی از شهر قصه بیژن مفید بود که با بازی تهمینه مدنی در جشن هنر شیراز به روی صحنه رفت

تاریخچه

«رفتن خاله سوسکه به دکان قصابی» نگاره‌ای از یک کتاب کودک چاپ سنگی در دوره قاجاریه

حکایت خاله سوسکه افسانه‌ای ایرانی است که ریشه در ادبیات عامه ایرانیان دارد و سینه به سینه از مادربزرگ‌ها منتقل شده‌است. داستان یا دست‌کم روایتی از آن که اکنون شناخته‌شده‌تر است، مربوط به دوره قاجار و مقارن ورود تنباکو به ایران است. چرا که در روایت فعلی، «کشیدن قلیان بلور» نشانه رفاه و اشرافیت زنان بوده‌است. از دیگر سو، چادری از جنس پوست پیاز، نشان می‌دهد که روایت اصلی داستان نیز مربوط به پیش از ورود اسلام به ایران نیست.

محل زندگی و کار آقاموشه، قصر حاکم است. هانا ناصرزاده از همین موضوع نتیجه می‌گیرد که واقعه در زمانی رخ داده که حکومت ملوک‌الطوایفی وجود داشته و حاکم موردنظر، مسئولیت‏ اداره مکان اتفاق افتادن قصه (شهری نزدیک به همدان) را از طرف حاکم کل‏((که اگر زمان وقوع عهد قاجار دانسته شود، در تهران ساکن بوده)، بر عهده داشته‌است.

انتشار

یک نمونه مکتوب و مصور از این قصه همراه با داستان‌های سلیم جواهری و چهار درویش بدون تاریخ منتشر شده‌است و نوشین نفیسی آن را در میان دو کتاب به تاریخ‌های ۱۲۷۵ و ۱۲۸۲ معرفی نموده‌است. در این جزوه چند صحنه داستان نیز به تصویر کشیده شده‌است. قهرمان داستان شلوار پرچین و چادر سیاه پوشیده و روبنده‌ای بلند دارد که تا زانو می‌رسد و تنها دو سوراخ مقابل چشمان دارد. یکی از نقاشی‌های کتاب، دکان قصاب را با گوسفندان آویخته با دنبه‌های ضخیم نشان می‌دهد و دیگری دکان نانوا را با توتک‌های مختلفی که روی پیشخوان گسترده‌است. به هرحال در دوره قاجار قصه خاله سوسکه همراه با قصه‌هایی همچون خاله قورباغه و شنگول و منگول به چاپ مصور می‌رسیده‌اند.

برخلاف سال‌های پیش از انقلاب که منظومه‌های فولکوریک، به دقت توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ثبت می‌شد و این امر یکی از اهداف برنامه‌ریزی شده این موسسه بود، امروزه این هدف یکی از اهداف کاملا فراموش شده این سازمان و ناشران دیگر قلمداد شده و افسانه‌های فولکوریکی همچون خاله سوسکه فقط با اهداف تجاری و برای سلیقه‏های فردی و بازارپسند به‌طور مکرر منتشر می‌شوند.

یک تحقیق که توسط جمال‌الدین اکرمی انجام شده‌است نشان می‌دهد در میان عناوین کتاب‌های منظومی که در سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۲ برای کودکان در ایران منتشر شده، سه عنوان «شنگول و منگول»، «کدوی قلقله‌زن» و «خاله سوسکه» دارای بیشترین تکرار بوده‌اند.

بازنویسی

نگاره‌ای از خاله سوسکه در یک کتاب منتشر شده در سال ۱۳۴۱. در دوره‌هایی تصویرگران کتاب کودک، به تقلید از تصویرگران خارجی پرداختند

در ابتدای سال ۱۳۹۰ کمیته آموزش و ترویج شورای کتاب کودک در نخستین نشست تخصصی خود به تحلیل و نگاهی نو به این افسانه کهن پرداخت. در پایان سال ۱۳۸۹ نیز این داستان به همراه برخی دیگر از داستان‌های فولکوریک ایرانی بازنویسی و بازآفرینی شدند.

شکوه قاسم‌نیا، شاعر کودکان نیز از جمله کسانی است که بازآفرینی‌هایی در زمینه خاله سوسکه داشته‌است. کارهایی همچون مجموعه شعر«خاله سوسکه و آقا موشه» و مجموعه شعر«خاله سوسکه و وروجک» از نمونه کارهای او در این زمینه‌است. به گفته شهرام رجب‌زاده، این کارهای قاسم‌نیا با انتظاری که از شعر می‌رود فرسنگ‌ها فاصله داشته و «سری‌کاری‌هایی» است که فقط حول یک شخصیت «سر انداخته» شده‌است.

مهدی آذریزدی نیز در یک مجموعه قصه منتشر نشده به نام قصه‌های مکتبخانه، داستان خاله سوسکه را بازنویسی کرده‌است.

خسرو صالحی اثری پژوهشی را با عنوان خاله سوسکه در سال ۱۳۸۷ راهی بازار کتاب نموده‌است. در این اثر ۴۰۰ صفحه‌ای، ۱۵۰ روایت منتشر شده از متل خاله سوسکه بررسی شده‌است. این کتاب دارای یک مقدمه ۴۰ صفحه‌ای است.

خارج از ایران

در سال ۱۳۸۱ کتاب «خاله سوسکه کجا می‌ری؟» در کشور ژاپن منتشر شد. نگاره‌های این کتاب به قلم مرتضی زاهدی و در سبک اکسپرسیونیسم پدید آمده بود. همچنین روت براون، قصه‌گوی کانادایی نسخه منحصر به فردی از این قصه پدید آورده‌است. این نسخه کتاب از پارچه ساخته شده و به کتابخانه تحقیقاتی شورای کتاب کودک ایران نیز هدیه شده‌است.

خلاصه داستان

الگو:خطر لوث‌شدن پدر خاله سوسکه از بی‌شوهر ماندن دخترش خسته می‌شود و به او پیشنهاد می‌کند به همدان برود و همسر «مش رمضون» بشود و «نان گندم بخورد، قلیان بلور بکشد، منت بابا نکشد». خاله سوسکه با چادری از پوست پیاز و کفش‌هایی از چوب گردو به سوی همدان به راه می‌افتد. در طول مسیر کسبه بازار همچون قصاب و نانوا از وی خواستگاری خشنی می‌کنند که با پاسخ سرد خاله سوسکه مواجه می‌شوند. خاله سوسکه از آنان می‌پرسد که اگر همسر آنان شود، در موقع دعوا او را چگونه خواهند زد. خواستگاران هریک به فراخور شغل خود روش خشونت باری برای تنبیه احتمالی او در نظر می‌گیرند و خاله سوسکه به همین دلیل از ازدواج با آنان منصرف می‌شود. آخرین خواستگار «آقا موشه» است که با لحنی ملاطفت آمیز از وی خواستگاری می‌کند و در پاسخ به پرسش تکراری او، عنوان می‌کند که به جای تنبیه احتمالی، با دم نرم خود سرمه به چشم عروس خواهد کشید. ازدواج این دو سر می‌گیرد. ولی خاله سوسکه بیمار می‌شود و آقاموشه که مشغول پختن شوربا برای تیمار همسر بیمار خود است، به داخل دیگ آش می‌افتد و می‌میرد. به همین دلیل خاله سوسکه پس از آن سیاهپوش می‌شود. الگو:پایان خطر لوث‌شدن

نقد و تحلیل

سیاهپوش بودن سوسک در عزای شوهر، دوستداری‏ حیوانات و جان بخشیدن به خودی‏ترین و چندش‏آورترین حشرات و جانوران و تعیین مثبت و منفی بودن شخصیت‏ها، نه‏ براساس جنس، نه بر روال داستان از نکات مهم این قصه‌است.

هانا ناصرزاده احتمال می‌دهد که این قصه، روایتی واقعی از قصه پرداز آن است. ثریا قزل‌ایاق، پزوهشگر بازی‌های سنتی ایرانی نیز خالق این قصه را یک زن می‌داند که در این قصه با هوشمندی و ظرافت‏ از حق خود دفاع کرده‏است.

هانا ناصرزاده خاستگاه داستان را غرب کشور و شهرهای اطراف همدان می‌داند. جایی که امکان سفر به همدان با پای پیاده وجود داشته‌است. در قصه هیچ اشاره‌ای به وسایل حمل و نقل نمی‌شود.

سمیرا اصلان‌پور این قصه را متعلق به کودکان نمی‌داند. به گفته وی بسیاری از قصه‌ها و افسانه‌های عامیانه‌ای که برای کودکان گفته می‌شود، همچون این قصه، اصلا موضوعات کودکانه‌ای ندارد.

هفته‌نامه سلامت در شماره ۲۳۳ خود به تحلیل طنز این داستان از دیدگاه نشانه شناسی پزشکی پرداخت. شهرام شکیبا نیز مطلب طنزی با موضوع قصه خاله سوسکه دارد.

خشونت علیه زنان

شادی صدر خاله سوسکه را نمونه یک کلیشه جنسیتی در ادبیات کودک می‌داند

شادی صدر، فعال حقوق زنان، قصه خاله سوسکه را بزرگترین مثال کلیشه‌های جنسیتی در ادبیات کودک می‌داند.

آذردخت بهرامی خاله سوسکه را زنی میانسال می‌دانست که به دنبال شوهر مطلوب خویش می‌گردد. خاله سوسکه زنی متکی به نفس است که در اجتماع، به مزاحمت‌ها و اهانت‌های رندان جواب دندان شکن می‌دهد. به گفته هانا ناصرزاده، او ولی کتک خوردن از همسر را به عنوان یک اصل غیر قابل تغییر پذیرفته‌است. خاله سوسکه اصل را بر این گرفته که گریزی از تنبیه بدنی ندارد. در واقع پیام ضمنی قصه این است که کتک زدن زن در جامعه امری است بدیهی و نهادینه شده. نهایت تدبیری که خاله سوسکه می‏تواند بیندیشد این است که تن به ازدواج با چه کسی دهد تا کمتر کتک بخورد.

در دیدگاهی دیگر و به گفته حبیب‌الله لزگی، اگرچه این قصه خشونت را به عنوان یک واقعیت اجتماعی طرح می‌کند، ولی خواننده را به پذیرش آن ترغیب نمی‌کند و وی را به عصیان در برابر این پدیده فرا می‌خواند. از سوی دیگر فعل کتک خوردن هیچ‌گاه در داستان از حرف به عمل در نمی‌آید.

خاله سوسکه نمادی از ارادهٔ زن ایرانی و آرزوهای دست‏ نیافته و فروخورده‏اش تصویر شده‌است. هانا ناصرزاده خاله سوسکه را دختری مستقل و آزاداندیش، ولی محدود به عرف و محدودیت‌های موجود اجتماعی می‌داند. خاله سوسکه زنی است که از سرکوفت‌های خانه پدری به تنگ آمده و به ناچار تن به ازدواج با «مش رمضان» (که شاید خاله سوسکه جای نوه او باشد) داده‌است. پولدار بودن مش رمضان از لقب مشهدی و دوره‌ای که داستان به آن تعلق دارد برمی‌آید.

خاله سوسکه دختری از جامعه‏ای سنتی است که در انتظار گشوده شدن بخت خود نمی‌نشیند و دست روی دست نمی‌گذارد، بلکه با به‏دست گرفتن ابتکار عمل، خود آینده‏اش را رقم زده و برای خود همسری می‏گزیند. او سرانجام از میان خواستگاران کاسبکار و مالدار، موشی نرم‌خوی و خوش زبان، هرچند ندار را انتخاب می‌کند. موشی که سرانجام جان در ره عشق او (پختن شوربایی برای خاله سوسکه بیمار) می‌گذارد. ابزار و تنها برگ برنده خاله سوسکه در جذب خواستگاران، جلوه‌گری زنانه است.

ادبیات

جمال‌الدین اکرمی، خاله سوسکه را نه یک قصه و داستان، بلکه یک متل معرفی می‌کند که لحن روایی آن، نمایه مسلط بر آن است. وی خاله سوسکه را در ردیف «اتل متل» و ««دویدم و دویدم» برمی‌شمرد. احمدرضا احمدی، شاعر کرمانی نیز خاله سوسکه را به دلیل تحمیل همیشگی‏ فضای ادبیات بزرگسال به ادبیات کودک شعر یا داستان نمی‌داند. بلکه آن را خرده‌روایت و قصه عامیانه‌ای می‌داند که به دنبال پایان قصه‌است.

عبدالحسین زرینکوب قصه‌هایی از قبیل خاله سوسکه را در ردیف افسانه‌های زنجیری قرار می‌دهد. در افسانه‌های زنجیری زبان فارسی، شخصیت‌های داستان پی در پی از یکدیگر سوال می‌پرسند تا بالاخره به جواب اصلی برسند. این سوالات در قالب عبارت‏های موزون هستند که به‏ صورت ترجیع تکرار می‏شود.

فیلم

پوستر فیلم خاله سوسکه با بازی سحر ولدبیگی

در سال ۱۳۸۸ فیلم مستند خاله سوسکه به کارگردانی نادره ترکمانی ساخته شد. این فیلم به روایت تغییرات افسانه خاله سوسکه، از اولین روایت چاپی تا زمان ساخت فیلم پرداخته بود. در این فیلم سحر ولدبیگی در نقش خاله سوسکه نقش آفرینی کرده‌است.

علی‌رغم تمایل استانداری همدان به ساخته شدن این فیلم در این استان، فیلم در بازار سرپوشیده اراک ساخته شده‌است. این فیلم برداشت آزادی از تحقیقات مندرج در کتاب «خاله سوسکه از اولین روایت چاپی تا امروز» نوشته «خسرو صالحی» است. کارگردان این فیلم با توجه به قابلیت بصری بالای افسانه خاله سوسکه، ابزار تکنولوژی و جلوه‌های ویژه سینمای ایران را برای تقویت فضای فانتزی مورد نیاز اینگونه افسانه‌ها بسیار اندک دانسته‌است. این فیلم در فرهنگسرای انقلاب تهران نقد شده‌است.

تئاتر و نمایش عروسکی

در آبان‌ماه سال ۱۳۹۰ یک گروه نمایش عروسکی از اصفهان، نمایشی بر اساس این داستان را به کارگردانی اعظم مختاری در جشنواره بین الملی تئاتر کودک و نوجوان در همدان و همچنین هشتمین جشنواره سراسری تئاتر ماه به روی صحنه برد. این نمایش برنده لوح تقدیر و جوایزی از این دو جشنواره گردید.

منابع

• آقاخانی، سیروس (اسفند ۱۳۸۴ و فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۵). «همنشینی احساس و ادراک». کتاب ماه کودک و نوجوان.
• اصلان‌پور، سمیرا (تابستان و پائیز ۱۳۸۲). «تبعیض جنسی چگونه بر ادبیات عارض می‌شود؟». پژوهش نامه ادبیات کودک و نوجوان (۳۳ و ۳۴).
• اکرمی، جمال‌الدین (تابستان ۱۳۸۱). «جایگاه منظومه‌های نو در ادبیات کودکان». پژوهش نامه ادبیات کودک و نوجوان (۲۹): ۱۱۲.
• برجیان، حبیب (زمستان ۱۳۸۱). «صورتگری داستانها در کتب چاپ سنگی فارسی». فصلنامه ایرانشناسی. بنیاد مطالعات ایران (۵۶).
• برهانی، وفا (۱۱ دی ۱۳۸۹). ««خاله سوسکه» نقد می‌شود». مشرق نیوز. دریافت‌شده در ۲۷ دی ۱۳۹۰.
• بلوکباشی، علی (مهر ۱۳۶۹). «در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگهای دیگر نگریستن (سخنی با نویسندگان و مصوران کتابهای کودکان)». ماهنامه فرهنگی هنری کلک (۷).
• ترکمانی، نادره. «فیلم خاله سوسکه». مصاحبه. مجله اینترنتی هفته پارسی. دریافت‌شده در ۲۷ دی ۱۳۹۰.
• چهرازی، منصور (شهریور ۱۳۷۹). «افسانه‌های عامیانه از دیدگاه شادروان دکتر عبدالحسین زرین کوب». ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا (۳۵).
• حبیبی، حسن (تابستان ۱۳۸۱). «حصه‌ای از چند و چون قصه‌های آذریزدی (۲)». فصلنامه نامه انجمن (۶).
• رجب‌زاده، شهرام (بهار ۱۳۸۳). «شش حاشیه بر شعرهای شکوه قاسم نیا». پژوهش نامه ادبیات کودک و نوجوان (۳۶).
• شکیبا، شهرام (۲۹ مرداد ۱۳۸۸). «خاله سوسکه برای سنین گوناگون». خبرآنلاین. دریافت‌شده در ۲۷ دی ۱۳۹۰.
• شمس، محمدرضا (۱۰ خرداد ۱۳۹۰). «نگاهی نو به سه افسانه قدیمی کودکان انداخته می‌شود». مهرنیوز. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۰.
• صدر، رویا (۸ شهریور ۱۳۸۸). «حکایت‌های عامیانه از منظر نشانه‌شناسی پزشکی». پایگاه اطلاع رسانی هفته‌نامه سلامت. دریافت‌شده در ۲۷ دی ۱۳۹۰.
• صدر، شادی (تابستان و پائیز ۱۳۸۲). «تبعیض جنسی چگونه بر ادبیات عارض می‌شود؟». پژوهش نامه ادبیات کودک و نوجوان (۳۳ و ۳۴).
• قزل‌ایاق، ثریا (بهار ۱۳۸۲). «نظرخواهی پاسخ‌های کارشناسان، نویسندگان و مترجمان به پرسش‌هایی درباره تبعیض جنسی در ادبیات کودک». پژوهش نامه ادبیات کودک و نوجوان (۳۲).
• کاشفی خوانساری، سید علی (تیر ۱۳۷۹). «نوسازی میراث‌ها (تاملی کوتاه در بازآفرینی‌های شکوه قاسم نیا)». کتاب ماه کودک و نوجوان.
• کمالی، محمدرضا؛ شهولی، شاهپور (فروردین ۱۳۸۴). «ردپای فمینیسم در آثار جلال آل احمد». ماهنامه حافظ (۱۳).
• لزگی، سیدحبیب‌الله؛ حجوانی، مهدی (بهار و تابستان ۱۳۸۴). «خشونت و مدارا در ادبیات کودک (با نگاهی به دو نمایشنامه کودکانه)». پژوهش نامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی. تهران (۴۵ و ۴۶).
• مختاری، اعظم (۷ آبان ۱۳۹۰). «تبادل اندیشه و فرهنگ مهمترین دستاورد جشنواره بین الملی تئاتر کودک است». مهرنیوز. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۰.
• ناصرزاده، هانا (تابستان ۱۳۸۳). «خاله سوسکه که بود و چه کرد (جامعه شناسی ادبیات شفاهی ایران)». پژوهش نامه ادبیات کودک و نوجوان (۳۷).
• نفیسی، نوشین (اسفند ۱۳۴۸). «نقش‌های عامیانه ایران». هنر و مردم (۸۹).
• یوسفی، محمدرضا (۸ اسفند ۱۳۹۰). «بازآفرینی داستانهای فولکلور ایران / انتشار چهار کتاب در کره جنوبی». مهرنیوز. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۰.
• یوسفی، مهدی (پائیز ۱۳۸۶). «احمدرضا احمدی». پژوهش نامه ادبیات کودک و نوجوان (۵۰).

منابع بدون نام نویسنده

• «برگزیدگان جشنواره بین المللی تئاتر کودک معرفی شدند». مهرنیوز. ۲۱ آبان ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۰.
• «ثریا قزل ایاق، پژوهشگر بازی‌های سنتی ایران: احیای بازی‌های سنتی به معنای نفی بازی‌های مدرن نیست». خبرگزاری میراث فرهنگی. ۲۵ بهمن ۱۳۸۲. دریافت‌شده در ۲۷ دی ۱۳۹۰.
• «جشنواره سراسری تئاتر ماه به کار خود پایان داد». مهرنیوز. ۲۵ آبان ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۰.
• ««خاله سوسکه» در جشنواره فیلم کودک به نمایش درمی‌آید». مهرنیوز. ۳ مرداد ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۲۷ دی ۱۳۹۰.
• «خسرو صالحی از پایان کار پژوهش «دختر شاه پریان» خبر داد». آفتاب به نقل از ایسنا. ۹ آذر ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۳۰ دی ۱۳۹۰.
• «خبرها». فصلنامه سخن عشق. زمستان ۱۳۸۲.
• «گزیده اخبار تشکل‌ها». کتاب ماه کودک و نوجوان. تیر ۱۳۸۳.