جهان‌ملک خاتون: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
خط ۸۶: خط ۸۶:
از سمت مادری، نسل او به وزیر ایلخانی، [[رشیدالدین فضل‌الله]] می‌رسید. نامادری او [[سلطان بخت|سلطان‌ بخت]] خاتون خواهر [[دلشاد خاتون]] و دختر [[دمشق خواجه]] بود و پدرش در سال ۷۴۳ ق. با او ازدواج کرد. در همان سال مسعودشاه به همراه [[یاغی باستی]] که پسرعموی همسرش بود به شیراز رفت <ref>{{پک|دولت‌آبادی|۱۳۶۷|ک=منظور خردمند|ص=۱۰۰}} </ref>و در آنجا به جنایت او کشته شد. <ref>{{پک|دولت‌آبادی|۱۳۶۷|ک=منظور خردمند|ص=۲۵}}</ref> <ref name=":0">{{پک|میرانصاری|1398|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=}}</ref>
از سمت مادری، نسل او به وزیر ایلخانی، [[رشیدالدین فضل‌الله]] می‌رسید. نامادری او [[سلطان بخت|سلطان‌ بخت]] خاتون خواهر [[دلشاد خاتون]] و دختر [[دمشق خواجه]] بود و پدرش در سال ۷۴۳ ق. با او ازدواج کرد. در همان سال مسعودشاه به همراه [[یاغی باستی]] که پسرعموی همسرش بود به شیراز رفت <ref>{{پک|دولت‌آبادی|۱۳۶۷|ک=منظور خردمند|ص=۱۰۰}} </ref>و در آنجا به جنایت او کشته شد. <ref>{{پک|دولت‌آبادی|۱۳۶۷|ک=منظور خردمند|ص=۲۵}}</ref> <ref name=":0">{{پک|میرانصاری|1398|ک=دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=}}</ref>


جهان تنها فرزند جلال‌الدین مسعودشاه بود که تا بزرگسالی زنده ماند و چون مسعودشاه فرزند پسر نداشت، <ref>{{پک|نطنزی|۱۳۳۶|ک=منتخب التواریخ معینی|ص=۷۵}} </ref> احتمالاً او نسبت به دیگر شاه‌دخت‌های دربار اینجو، از شرایط آموزشی بهتری برخودار بوده است. <ref name=":1"> {{پک|Brookshaw|2005|ک=Odes of a Poet-Princess: The Ghazals of Jahān-Malik Khātūn|ص=174}}</ref>ظاهراً پدرش، داماد [[غیاث‌الدین محمد وزیر|غیاث‌الدین محمد]] وزیر، پسر رشیدالدین فضل‌الله بود. <ref name=":iranica">{{پک|بروکشاو|2008|ک=دانشنامه ایرانیکا|ص=}}</ref>
جهان تنها فرزند جلال‌الدین مسعودشاه بود که تا بزرگسالی زنده ماند و چون مسعودشاه فرزند پسر نداشت، <ref>{{پک|نطنزی|۱۳۳۶|ک=منتخب التواریخ معینی|ص=۷۵}} </ref> احتمالاً او نسبت به دیگر شاه‌دخت‌های دربار اینجو، از شرایط آموزشی بهتری برخودار بوده است. <ref name=":1"> {{پک|Brookshaw|2005|ک=Odes of a Poet-Princess: The Ghazals of Jahān-Malik Khātūn|ص=174}}</ref>ظاهراً پدرش، داماد [[غیاث‌الدین محمد (وزیر)|غیاث‌الدین محمد]] وزیر، پسر رشیدالدین فضل‌الله بود. <ref name=":iranica">{{پک|بروکشاو|2008|ک=دانشنامه ایرانیکا|ص=}}</ref>


<ref name=":دانشنامه جهان اسلام">{{پک|احمدنژاد|۱۳۹۳|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=}}</ref>
<ref name=":دانشنامه جهان اسلام">{{پک|احمدنژاد|۱۳۹۳|ک=دانشنامه جهان اسلام|ص=}}</ref>

نسخهٔ ‏۹ سپتامبر ۲۰۲۱، ساعت ۰۱:۵۷

جهان‌ملک خاتون
زادهپیش از ۷۲۴ ق/ ۱۳۲۴ م
محل زندگیشیراز
درگذشتهپیش از ۷۸۴ ق/ ۱۳۸۴ م
تخلصجهان
پیشهشاعر
ملیتایرانی
دورهآل اینجو
کار(های) برجستهدیوان اشعار
همسر(ها)امین‌الدین جهرمی
فرزند(ان)سلطان‌بخت
پدر و مادرجلال‌الدین مسعودشاه
سلطان بخت

جَهانْ‌مَلِک خاتون دختر جلال الدین مسعودشاه اینجو،شاهدخت و بانوی شاعر ایرانی است که در نیمه دوم سده هشتم هجری می‌زیست. او هم دوره با حافظ و عبید زاکانی بود و با عبید زاکانی مشاعره و رودررویی داشته‌اند. وی از نظر کمیت ابیات، بیش از هر شاعر زن دیگری در تاریخ ادبیات ایران تا قرن حاضر شعر سروده است. وفات جهان‌ملک خاتون بعد از سال ۷۸۴ (قمری) اتفاق افتاده‌است. اشعار او به زبان‌های فرانسوی، ایتالیایی و انگلیسی ترجمه شده‌اند. [۱] [۲] [۳]

یکی از نخستین کسانی که به معرفی جهان‌ملک خاتون پرداخت، ادوارد براون بود، هرچند او به نسخه‌ای ناقص از دست‌نویس دیوان جهان دسترسی داشته است. سپس سعید نفیسی و ذبیح‌الله صفا در آثارشان به دو نسخه از دیوان جهان در کتابخانه ملی پاریس اشاره کرده‌اند. دیگر اطلاعاتی که ما از زندگانی و احوال او در دست داریم، مختصری از تذکره‌های شعراست و دیگر اطلاعاتی که خود او در دیباچه دیوان و در خلال اشعارش به آن پرداخته است. [۴]

زندگی

. . . حکایت کنند که جهان خاتون نام ظریفه و مستعده روزگار و جمیله دهر و شهره شهر بوده و اشعار دلپذیر دارد و از آن جمله این مطلع قصیده اوراست:

مصوریست که صورت ز آب می‌سازد / ز ذره ذره خاک آفتاب می‌سازد. . . .

دولتشاه سمرقندی، [۵]

جهان‌ملک خاتون، دختر جلال‌الدین مسعودشاه اینجو، بنیان‌گذار فرمان‌روایی اینجو در فارس بود. پدربزرگ او شرف‌الدین محمود، عهده‌دار ادار املاک خالصه (اینجو) در اواخر عهد ایلخانی بود، به همین جهت پس از شرف‌الدین، دیگر افراد خانوادۀ او نیز به اینجو شهرت یافتند. [۶]شرف‌الدین، تبار خود را از خواجه عبدالله انصاری می‌دانست. [۷] مادر جهان، دختر یا نوه خواجه رشیدالدین فضل‌الله بوده است و پدر و مادرش در سال ۷۲۳ ق. ازدواج کردند.

از سمت مادری، نسل او به وزیر ایلخانی، رشیدالدین فضل‌الله می‌رسید. نامادری او سلطان‌ بخت خاتون خواهر دلشاد خاتون و دختر دمشق خواجه بود و پدرش در سال ۷۴۳ ق. با او ازدواج کرد. در همان سال مسعودشاه به همراه یاغی باستی که پسرعموی همسرش بود به شیراز رفت [۸]و در آنجا به جنایت او کشته شد. [۹] [۱۰]

جهان تنها فرزند جلال‌الدین مسعودشاه بود که تا بزرگسالی زنده ماند و چون مسعودشاه فرزند پسر نداشت، [۱۱] احتمالاً او نسبت به دیگر شاه‌دخت‌های دربار اینجو، از شرایط آموزشی بهتری برخودار بوده است. [۱۲]ظاهراً پدرش، داماد غیاث‌الدین محمد وزیر، پسر رشیدالدین فضل‌الله بود. [۱۳]

[۱۴] وقتی در سال ۷۴۳ ق، پدرش کشته شد، عمویش شیخ ابواسحاق قیم جهان شد. شیخ ابواسحاق توانسته بود در جنگی خونین با یاغی باستی به پیروزی برسد و به‌جای برادرش (مسعودشاه) به حکومت برسد. شیراز تحت حکومت ابواسحاق، «بهشت شاعران» بود و شاعرانی چون خواجوی کرمانی و حافظ در دربار او آمدوشد داشتند.[۱۵][۱۶] احتمالاً شیخ ابواسحاق بود که جهان را تشویق به شعرسرایی نیز کرد.[۱۳]او بین سالهای ۷۴۴-۷۴۷ با امین‌الدین جهرمی، ندیم شیخ ابواسحاق ازدواج کرد. [۱۳] [۱۷]وقتی شیراز در سال ۷۵۴ق/۱۳۵۳م توسط شاهزاده مظفری، امیر مبارزالدین فتح شد، شیخ ابواسحاق به اصفهان گریخت، ولی بلافاصله دستگیر شد و در میدان سعادت شیراز به دار آویخته شد.[۱۲] بعد از کشته شدن شیخ ابو اسحاق، دوران سختی برای جهان‌ملک خاتون آغاز شد، ولی با این حال در شیراز ماند.[۱۴] او حداقل در یکی از غزل‌های خود امیرمبارزالدین را به ریشخند گرفته و هجو کرده است. [پانویس ۱] [۱۳] [۱۸]

پسر امیرمبارزالدین، یعنی شاه شجاع پس از کورکردن او در سال ۷۵۹ ق.، به‌جایش بر تخت سلطنت نشست. شاه شجاع نسبت به پدرش علاقه بیشتری به شعر و فرهنگ و ادب داشت. تا جایی که وی هم ممدوح حافظ بود و هم ممدوح جهان ملک خاتون.[۱۸] [۱۹] [پانویس ۲]

او در دیوانش و در تعدادی از غزل‌‌های خود به سلطان بخت‌نامی اشاره می‌کند و با اندوهی بی‌پایان و عاطفه‌ای سرشار از او یاد می‌کند. اکنون می‌توان با اطمینان گفت که این سلطان بخت دختر او بوده ، هر چند نام نامادری‌اش نیز همین بوده است. [۲۰]

ظاهراً جهان تا اواخر قرن هشتم قمری یا حداقل سال ۷۸۴ زندگی می‌کرده است، زیرا در غزلی، شاهزاده جلایری احمد بن بهادر پسر شیخ اویس را مدح کرده است و او در آن سالها حاکم اصفهان بوده است. در غزل دیگری او میرانشاه پسر تیمور لنگ (درگذشته ۸۱۱ ق/ ۱۴۰۸ م) را ستوده است که او در سالهای ۷۸۲ و ۷۹۵ حاکم خراسان و آذربایجان بوده است. اگر این غزل واقعا در مدح همین میرانشاه باشد، پس جهان باید در تاریخی پس از سال ۷۹۵ ق درگذشته باشد.[۱۲]

دیوان اشعار

برطبق نوشته خود جهان در دیباچه دیوانش، وی نخست در گردآوری دیوانش دچار تردید بوده، ولی وقتی به‌آثار شعرای قبل از خود دسترسی پیدا کرده، بر تردید خود غلبه کرده و کار گردآوری دیوان دیوانش را آغاز کرده است.[۴] دیوان جهان، بزرگترین دیوانی است که از زنی شاعر در ایران پیشامدرن به دست ما رسیده‌است. از دیوان وی چهار نسخه خطی معروف موجود است. دیوان جهان شامل ۴ قصیده، ۱ ترجیع‌­بند، ۱ مرثیۀ بلند، ۱۲ قطعه، ۳۵۷ رباعی، و ۱۴۱۳ غزلِ عاشقانه است.[۱۳] شمار ابیات دیوان جهان که به چاپ رسیده است بالغ بر ۱۵,۹۳۷ بیت می‌شود،[۴] هر چند ابیات متعدد دیگری در قالب غزل و رباعی در جُنگ‌ها و سفینه‌های شعری پیدا شده است. [۲۱]

  1. کاملترین آن در کتابخانه ملّی فرانسه در پاریس (نسخۀ خطی ضمیمۀ فارسی ۷۶۳) است؛ نسخه‌ای خطی که به پادشاه آل جلایر سلطان احمد بهادر بن شیخ اویس پیشکش شده‌است، از قرار معلوم بیش از ۱۴۰۰۰ بیت دارد و ظاهراً در زمان حیات شاعر منتشر شده‌است.
  2. نسخۀ دیگر دیوانِ جهان، موجود در کتابخانۀ ملّی پاریس (نسخۀ خطی ضمیمۀ فارسی ۷۶۳ ؛ شمارۀ ۱۵۸۱) شامل گزیده‌ای از اشعارش است که به همراه همین تعداد ابیات از شاعری دیگر (احتمالاً یک شاعر زن) با تخلّصِ «بی‌نشان» تجلید شده‌است.
  3. دوّمین نسخۀ نسبتاً کامل دیوانِ جهان، در حدودِ ۵۰۰۰ بیت است و در کتابخانۀ قصر توپقاپی در استامبول نگهداری می‌شود. فهمی کاراتی تاریخ این نسخه را سال ۸۴۰ هجری می‌داند یعنی، چهار یا پنج دهه پس از مرگِ جهان.
  4. چهارمین نسخه موجود، دارای ۵۰۰ بیت و تاریخ استنساخِ آن حدودًا ۱۰۲۷ هجری است، به همراهِ مقدّمه‌ای در ستایش شاه شجاع؛ این نسخه، که ادوارد براون آن را یافت، اکنون تحت عنوان نسخۀ خطی ج. ۳2 (6) در کتابخانۀ دانشگاه کیمبریج نگهداری می‌شود.[۱۳] [۱۸]

نمونه شعر

غزل

تا چند چنین بی‌دل و بی‌یار توان گشتتا چند به کام دل اغیار توان گشت
عمری بشد از دست و به کامی نرسیدیمتا چند به‌ناکام پی یار توان گشت
برخیزم و ناموس و ریا ترک بگویمچند از پی ناموس چنین زار توان گشت
گویند که صبری کن و دلدار به دست آربا قوت صبر از پی دلدار توان گشت
چون نیست بقا دولت و اسباب جهان رااز بهر گلی چند پی خار توان گشت

[۲۲]

رباعی

هر روز به شیوه‌ای و لطفی دگریچندان‌که نظر می‌کنمت خوبتری
گفتم که به قاضی برمت تا دل خویشبستانم و ترسم دل قاضی ببری

[۲۳]

یادداشت‌ها

  1. ز خانمان و ز جان و جهان برآمده­‌امبه دور دولت سلطان محمّد غازی
    به پنج روزه فریب جهان مشو مغرورکه دور چرخ بسی کرده است از این بازی
  2. جلال ‌دنیی و دین‌ کهف ملک ‌شاه ‌شجاعکه صیت معدلتش ملک بحر و بر دارد
    قضا ز نافذ امرش گرفت منشوریقضا نفاذ در احکام زین قدر دارد

پانویس

  1. «غزل‌های جهان ملک خاتون به انگلیسی منتشر شد». فرهنگ امروز. دریافت‌شده در ۳ سپتامبر ۲۰۲۱.
  2. «گزیده اشعار جهان‌ملک ‌خاتون منتشر شد». ایبنا. دریافت‌شده در ۳ سپتامبر ۲۰۲۱.
  3. خدایی، محبوبه. «جهان‌ خاتون و هم‌عصرانش». فیلمنوشت. دریافت‌شده در ۳ سپتامبر ۲۰۲۱.
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ دولت‌آبادی، منظور خردمند، ۷.
  5. سمرقندی، دولتشاه (۱۳۸۲). تذکرة‌الشعرای دولتشاه سمرقندی. تهران: انتشارات اساطیر. شابک ۹۶۴-۳۳۱-۲۰۲-X.
  6. آل داود، اینجو.
  7. Limbert، INJU DYNASTY.
  8. دولت‌آبادی، منظور خردمند، ۱۰۰.
  9. دولت‌آبادی، منظور خردمند، ۲۵.
  10. میرانصاری، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  11. نطنزی، منتخب التواریخ معینی، ۷۵.
  12. ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ Brookshaw، Odes of a Poet-Princess: The Ghazals of Jahān-Malik Khātūn، 174.
  13. ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ ۱۳٫۳ ۱۳٫۴ ۱۳٫۵ بروکشاو، دانشنامه ایرانیکا.
  14. ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ احمدنژاد، دانشنامه جهان اسلام.
  15. زرین کوب، از کوچه رندان، ۱۳.
  16. حجازی، جهان ملک خاتون (فریادی عاشقانه)، ۹.
  17. کاشانی راد و احمدنژاد، دیوان جهان ملک خاتون، ix.
  18. ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ ۱۸٫۲ بروکشا، دوماهنامه کاروان مهر.
  19. آل داود، سید علی. «آل مظفر (سلسله)». دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی. مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
  20. کاشانی راد و احمدنژاد، دیوان جهان ملک خاتون، ۷.
  21. بشری، اشعاری نویافته از جهان ملک خاتون شاعر سده هشتم هجری، ۷۴۰.
  22. دولت‌آبادی، منظور خردمند، ۸۳.
  23. منظور خردمند، ۲.

منابع

  • زرین کوب، عبدالحسین (۱۳۷۴). از کوچه رندان. تهران: انتشارات سخن.
  • نطنزی، معین‌الدین (۱۳۳۶). منتخب التواریخ معینی. تهران: کتابفروشی خیام.
  • کاشانی راد، پوراندخت؛ احمدنژاد، کامل (۱۳۷۴). دیوان جهان ملک خاتون. تهران: انتشارات زوار.
  • دولت‌آبادی، پروین (۱۳۶۷). منظور خردمند بررسی احوال و گزیده اشعار جهان ملک خاتون. تهران: گهر.
  • حجازی، بنفشه (۱۳۹۸). جهان ملک خاتون (فریادی عاشقانه). تهران: قصیده‌سرا.
  • میرانصاری, علی (1398). "جهان ملک خاتون". دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
  • آل داود, سید علی (1399). "اینجو". دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
  • بروکشاو, دامینیک پرویز (2008). "JAHĀN-MALEK ḴĀTUN". Vol. XIV, Fasc. 4, pp. 383-385. دانشنامه ایرانیکا.
  • احمدنژاد, کامل (1393). "جهان ملک خاتون". دانشنامه جهان اسلام. دانشنامه جهان اسلام.
  • جهان ملک خاتون، غزلسرای قرن هشتم. تهران: پروین. ۱۳۸۱. ص. ۲.
  • اکبر مرتضی پور (۱۳۷۸شرح حال شاعران ایران، تهران: انتشارات عطار، شابک ۹۶۴-۶۲۱۰-۰۰-۷
  • بروکشا، دامینیک پرویز (۱۳۹۹). «جهان ملک خاتون» [جهان ملک خاتون]. ترجمهٔ مصطفی حسینی. وبگاه دوماهنامه کاروان مهر.
  • بشری، جواد (بهار ۱۳۸۸). «اشعاری نویافته از جهان ملک خاتون شاعر سده هشتم هجری». پیام بهارستان (۳): ۷۴۰ - ۷۶۶.