ربع رشیدی

رَبع رشیدی
ویرانه‌های رَبع رشیدی در شمال تبریز
نام	رَبع رشیدی
کشور	ایران
استان	آذربایجان شرقی
شهرستان	تبریز
اطلاعات اثر
کاربری	دانشگاه، دژ
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۹۴۳
تاریخ ثبت ملی	۱۰ آذر ۱۳۵۴

رَبع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز واقع در خیابان عباسی به سبک معماری آذری است. حدود ۷۰۰ سال پیش در تبریز، دانشگاهی به‌نام رشیدالدین فضل‌الله همدانی ایجاد شد. رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود. در آن زمان، دانشگاه مزبور شامل چهار دانشکده بود که در چهار سوی آن قرار داشتند و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص دادند و این مکان به نام ربع رشیدی شهرت یافت. این اثر در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۹۴۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این مجموعه که در دامنهٔ کوه سرخاب در محلی باصفا و بلند جای گرفته‌است، در اوایل قرن هشتم یا اواخر قرن هفتم هجری بنا شده است. برابر با نوشتهٔ تاریخ‌نگاران و جهانگردان بزرگ دارای پهناوری بسیار و ساختمان‌های گوناگون همچون مسجد و مدرسه و بیمارستان (دارالشفا) و کتابخانه و گنبدی برای آرامگاه خواجه رشیدالدین بوده‌است. این بنا مانند بیشتر شهرهای کهن، حصار و بارویی بزرگ داشته‌است. از مضمون نامه‌ای که خود خواجه رشیدالدین فضل‌الله به دو پسرش دربارهٔ ساختمان این بنا نوشته، چنین مستفاد می‌شود که در آن زمان ربع رشیدی در جایگاه دانشگاهی بوده که از هر دانشی در آنجا شعبه‌ای راه‌اندازی شده بود و شش هزار تن دانشجو در آن تحصیل می‌کردند و خواجه اوقافی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه و نشر کتب و تأمین هزینهٔ زندگی و تحصیل طلاب علوم مختلف اختصاص داده بود و دانشمندان بزرگ از هر گوشه گرد آورده و به کار تألیف و تدریس گماشته شده و مقرری آبرومندی برای آنان تعیین شده بود، و از میان آنها، پنجاه پزشک و چندین جراح از هند و مصر و چین و شام، در آنجا مشغول به کار بوده‌اند.

پیشینه

تصویر قدیمی از ربع رشیدی، واقع در دامنه رشته‌کوه عینالی.

نمایی از یکی از قلعه‌های ربع رشیدی.

ربع رشیدی شهری کوچک بود شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، و کارگاه‌های صنعتی. فضل‌الله همدانی برای تأمین هزینه‌های این مرکز، املاک فراوانی را در نقاط مختلف اعم از ایران قدیم، بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد.

خواجه فضل‌الله همدانی، که پیش از حملهٔ مغول در قلعه‌های اسماعلیه زندگی می‌کرد و پس از آن مدتی به وزارت غازان خان رسید و منشأ خدمات فراوانی در غرب ایران و آذربایجان شد، در سال ۷۱۸ هجری در اثر دسیسه‌های سیاسی کشته شد و رَبع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران گردید. هم‌اکنون آثار ناچیزی از آن در تبریز باقی مانده‌است.

شاردن، جهانگرد نامی فرانسوی که در سال ۱۰۸۴ هجری به ایران سفر کرده بود، چنین می‌گوید: صد سال پیش شاه عباس کبیر دستور به تعمیر آن داد، ولی شاهان دیگر صفوی توجهی بدان نکردند و دوباره ویران شد.

وقف‌نامهٔ ربع رشیدی

وی برای ساماندهی املاک وقفی وقفنامه‌ای را تدوین کرده بود که به وقف نامه ربع رشیدی معروف است و هم‌اکنون تنها یک نسخه از آن باقی است که در کتابخانه مرکزی تبریز قرار دارد. این نسخه تا سال ۱۳۴۸ در دست بازماندگان حاجی ذکاءالدوله سراجمیر، ساکن تبریز بود. انجمن آثار ملی در همان سال آن را از خانواده ذکاءالدوله خرید.

وقف نامه ربع رشیدی در خرداد ماه ۱۳۸۶ از سوی سازمان کتابخانه ملی ایران به یونسکو معرفی شد و در نشستی که از ۲۱ تا ۲۵ خرداد در یونسکو برگزار شد، به‌همراه شاهنامه بایسنقری در فهرست میراث مستند این سازمان به‌ثبت رسید. در نشست کمیسیون ملی یونسکو، سی و هشت اثر از کشورهای جهان در فهرست آثار مستند یونسکو ثبت شد. تعداد آثاری که از سال ۱۹۹۷ تاکنون در این فهرست به ثبت رسیده‌است، به ۱۵۸ اثر افزایش یافته‌است.

اوحدی مراغه‌ای در جام‌جم خود که آن را به تشویق خواجه غیاث‌الدین محمد فرزند خواجه رشیدالدین فضل‌اﷲ سروده در توصیف عمارت ربع رشیدی آورده‌است:

ای همایون بنای فرخنده		که شد از رونقت طرب زنده
طاق کسری ز دفترت کسری است		هشت جنت ز گلشنت قصری است
خاکت از مشک و سنگت از مرمر		بادت از خلد و آبت از کوثر
چون ز سرخاب روی شاهد سنگ		داده سرخاب را جمال تو رنگ

در وصف مسجد جامع ربع رشیدی چنین میگویند:

ای گرامی بهشت مسجدنام		خلد خاصی ز روح جنت و عام
از تو دین را نظام خواهد بود		در تو مهدی امام خواهد بود
از ستونهات بیستون سنگی		وز طبقهات آسمان رنگی
از شعاع تو در شب تیره		مسجد بصره را بصر خیره

و در وصف مدرسه و خانقاه ربع رشیدی،چنین سروده‌است:

ای در علم و خانهٔ دستور		چشم بد باد زآستان تو دور
رفته بر خط استوا عرشت		همدم خطهٔ بقا فرشت
برده ابداعیان کن فیکون		چارحدت ز شش جهت بیرون
شد سعادت طلایه بر تبریز		تا فکندی تو سایه بر تبریز
هرکه رخ در رخ سپاس نهاد		در جهان این چنین اساس نهاد

جستارهای وابسته

• وقف‌نامه ربع‌رشیدی

پیوند به بیرون

• وب‌گاه مجتمع علمی-فرهنگی-تاریخی ربع رشیدی تبریز