خاورمیانه

منطقهٔ جغرافیایی خاور میانه، واقع در جنوب غربی قاره آسیا که دربرگیرندهٔ کشورهای بین مصر و ایران است.

خاوَرِ میانه (به عربی: الشرق الأوسط) به معنی «شرق میانه» یا «شرق وسطی»، یک منطقهٔ جغرافیایی بین‌قاره‌ای است واقع در جنوب غربی قاره آسیا که دربرگیرندهٔ کشورهایی بین مصر و ایران است. خاور میانه منطقه‌ای استراتژیک از نظر جغرافیایی و انرژی است، به‌طوری‌که ۵۶٫۶ درصد از نفت کره زمین در این منطقه وجود دارد.

این منطقه گروه‌های فرهنگی و نژادی گوناگونی مانند ایرانیان، آشوری‌ها، آذربایجانی‌ها، ترک‌های آناتولی، کردها، بلوچ‌ها، عرب‌ها و بربرها را در خود جای داده‌است. زبان‌های اصلی این منطقه عبارت است از فارسی، ترکی آذربایجانی، کردی، لری، بلوچی، آشوری، ترکی استانبولی، عربی و عبری. در برخی زمینه‌ها واژه بسط یافته خاور میانه به تازگی شامل کشورهای افغانستان، پاکستان، قفقاز، آسیای مرکزی و آفریقای شمالی شده‌است که علاوه بر آنچه یادشد زبان اردو و پشتو را نیز در بر می‌گیرد.

بسیاری از تعریف‌های «خاور میانه» —چه در کتاب‌های مرجع و چه در اصطلاح عامیانه— آن را ناحیه‌ای در غرب آسیا و دربرگیرندهٔ کشورهای بین ایران و مصر معرفی می‌کنند. با این که بخش بیشتر کشور مصر (به جز صحرای سینا) در آفریقای شمالی واقع‌شده ولی آن را جزو «خاور میانه» می‌دانند. کشورهای شمال آفریقا از قبیل لیبی، تونس و مراکش بر خلاف خاور میانه، در رسانه‌های عمومی کشورهای آفریقای شمالی خوانده می‌شوند.

جغرافیا

نقشه طبقه‌بندی آب و هواییِ بر اساسِ سامانه طبقه‌بندی اقلیمی کوپن در خاورمیانه

منطقه‌ای از آسیا را که به نام خاور میانه یا آسیای جنوب غربی شناخته شده می‌توان به دو بخش تقسیم نمود یکی بخش شمالی شامل ترکیه و ایران و دیگری بخش جنوبی شامل شبه‌جزیره عربستان. بخش شمالی را به یک گره زینتی تشبیه می‌کنند که مرکز آن در محاذات جنوب قفقاز واقع شده و طرف غربی یا چپ آن را آسیای صغیر دربر گرفته‌است. طرف خاوری یا راست گره مورد بحث را ایران فراگرفته که خود سرزمینی است فلاتی با شیب عمومی به طرف خاور که همه اطراف آن را رشته کوه‌های بلندی به وجود آورده‌است. شبه جزیره عربستان یا بخش جنوبی آسیای جنوب غربی دارای ترکیبی خیلی ساده است بدین معنی که تمام آن از یک تختال (Block) عظیمی تشکیل شده که قسمت‌های برآمده آن در مجاورت دریای مدیترانه و سرخ به چشم می‌خورد. دومین منطقه آسیا را شبه قاره عظیم هند و پاکستان به وجود آورده‌است که رشته کوه‌های بزرگی مانند سلیمان در شمال باختری و قره قوروم -هیمالیا در شمال و اراکان (Arakan) و یوما (Yoma) در خاور آن را از نواحی جدا می‌سازد.

جسی ویلر دربارهٔ خاور میانه در کتاب جغرافیای عمومی جهان (مناطق مهم جغرافیایی) می‌نویسد:

«خاور میانه منطقه‌ای است که قسمت اعظم آن از بیابان و علفزار تشکیل می‌شود، در مورد وسعت این منطقه بین علما اختلاف فاحشی وجود دارد به‌طوری‌که برخی از آنان حتی اصطلاح «خاور میانه» را اصولاً قبول ندارند چون آن را خیلی مبهم و اشتباه می‌دانند، این اصطلاح از طرف اروپاییان به این منطقه داده شده‌است زیرا اروپاییان سرزمین‌هایی که در شرق اروپا بودند رو به ترتیب به سه قسمت خاوردور (آسیای شرقی)، خاور میانه (جنوب غرب آسیا) و خاور نزدیک تقسیم‌بندی کرده‌اند. معهذا این اصطلاح به عنوان نام یک منطقه طوری تثبیت شد که برانداختن آن آسان نیست.»

تاریخ

نقشه‌ای سیاسی از منطقهٔ خاور میانه که در سال ۱۸۶۶ میلادی توسط آلوین جوئت جانسون ترسیم‌شده‌است. نام تاریخی خلیج فارس در نقشه مشهود است.

خاور میانه از نخستین خاستگاه‌های تمدن جهان است. بسیاری از باورها و آیین‌های جهان از اینجا برخاسته‌اند، نخستین یافته‌های آدمی در اینجا بوده، و همچنین نخستین برخورد انسانهای هوشمند آفریقایی (نسل امروز انسان‌ها) و انسان‌های نیاندرتال می‌باشد. نخستین قانون‌های جهان (قانون حمورابی) در اینجا نوشته شده‌است.

خاور میانه از میانه قرن بیستم، مرکز توجه جهانی و شاید حساس‌ترین منطقه جهان از نظر استراتژیکی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بوده‌است و مکان کشمکشهای دراز مدت اعراب و اسرائیل است. خاور میانه زادگاه ادیان مهمی چون یهودیت، مسیحیت، اسلام، و ادیان غیر ابراهیمی مثل دین زرتشتی، آیین مهر و مانوی است.

نمی‌توان گفت تمامی خاور میانه تاریخی مشترک دارد، گو اینکه در پاره‌ای از خصوصیات فرهنگی یکدست است. حبیب برجیان خاور میانه را «قاره فرهنگی» نامیده‌است و به باور او سهم ایران در تاریخ و فرهنگ این منطقه به خصوص در دوره‌های هخامنشی و اسلامی قبل از صفوی پررنگ بوده‌است.

مرزها

نقشه کشورهایی که مجموعاً به آن‌ها خاور میانه گفته می‌شود.

اصطلاح خاور میانه شناسندهٔ منطقه‌ای فرهنگی است، در نتیجه مرز مشخصی برای آن وجود ندارد. به‌طور کلی کشورهای این منطقه عبارت‌اند از:

• اردن
• اسرائیل
• امارات متحده عربی
• ایران
• بحرین
• ترکیه
• فلسطین
• سوریه
• عراق
• عربستان سعودی
• عمان
• قطر
• کویت
• لبنان
• مصر
• یمن

کشورهای غربی این منطقه (الجزایر، تونس، لیبی و مراکش) به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی پیشتر بخشی از خاور میانه شمرده می‌شوند. سودان نیز یکی از این کشورها به‌شمار می‌آید. کشورهای آفریقایی موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاور میانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون یا نزدیک این منطقه هستند، خود را بخشی از اروپا می‌دانند و ایران را مرز شرقی خاور میانه می‌انگارند. البته افغانستان را نیز از کشورهای این بخش‌بندی به‌شمار می‌آورند که درقلب آسیا موقعیت دارد .

اصطلاح اروپایی

خاور میانه واژه‌ای است که اروپاییان به این منطقه با توجه به موقعیت جغرافیایی خودشان اطلاق کرده‌اند در حالی که این منطقه تقریباً در مرکز خشکی‌های زمین و نقشهٔ امروزی جهان است و نه در شرق مرکزی یا همان خاور میانه. منطقه خاور میانه از نظر جغرافیایی و به‌طور حقیقی باید در مرکز آسیا باشد نه جنوب غربی آسیا به علاوهٔ مصر.

برخی افراد از واژهٔ خاور میانه به دلیل اروپامحوری بودن آن انتقاد می‌کنند. این منطقه تنها از دید اروپای غربی، در مشرق واقع شده در حالیکه همین منطقه برای یک هندی منطقه‌ای غربی و برای یک روسی در جنوب واقع شده‌است.

واژهٔ «میانه» نیز به دلیل برداشتهای مختلف باعث سردرگمی‌هایی شده‌است. قبل از جنگ جهانی اول اصطلاح خاور نزدیک در انگلیسی به مناطق بالکان و امپراتوری عثمانی اطلاق می‌شد در حالیکه اصطلاح خاور میانه شامل سرزمین‌های ایران، افغانستان، آسیای مرکزی، ترکستان و قفقاز بود. همچنین اصطلاح خاور دور به کشورهای شرق آسیا نظیر چین، ژاپن، دو کره، هنگ‌کنگ، تایوان و غیره اطلاق می‌شد.

با نابودی امپراتوری عثمانی در سال ۱۲۹۷ خورشیدی، دیگر اصطلاح خاور نزدیک کاربرد زیادی نداشت و این در حالی بود که اصطلاح خاور میانه به کشورهای تازه بنیاد جهان اسلام اطلاق شد. با این حال استفاده از اصطلاح خاور نزدیک توسط برخی رشته‌های دانشگاهی نظیر باستان‌شناسی و تاریخ کهن زنده شد. (مراجعه کنید به خاور نزدیک باستان).

اصطلاح خاور میانه آنگاه رواج یافت که بخش‌های انگلیسی و فرانسوی‌زبان از آن استفاده کردند. در زبان فارسی نیز در دهه‌های گذشته همین اصطلاح «اروپا محور» را بی‌چون‌وچرا و بدون در نظر گرفتن دیدگاه خود در اینباره که اصطلاح «جنوب غربی آسیا» که بامعنا و از نظر جغرافیایی درست است برای این منطقه مناسب است. اما ایران و سایر کشورهای جهان بدون هیچ دلیل موجهی اصطلاح خاور میانه را به‌طور مستقیم از فرانسوی و انگلیسی کپی کردند. اگر چه گهگاه برخی این نکته را تذکر می‌دهند.

سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران نامگذاری منطقه غرب آسیا به نام خاور میانه از سوی غربی‌ها را تعبیری غلط و دلیل بر تکبر و حس برتری طلبی اروپایی‌ها می‌داند که اروپا را مرکز جهان دانسته و خاور یا شرق را نسبت به اروپا می‌سنجند و به سه منطقه خاور دور، خاور میانه و خاور نزدیک تقسیم‌بندی و تعبیر می‌کنند. به اعتقاد او عبارت «غرب آسیا» جایگزینی درست برای خاور میانه و تعابیر خاور دور، نزدیک و میانه نادرست هستند. خامنه ای در این باره در دیدار با استادان دانشگاه در ۲۲ مرداد ۱۳۹۱ گفت:

«البته من اصرار دارم این منطقه را «غرب آسیا» بگویم، نه خاور میانه. تعبیر خاور دور، خاور نزدیک، خاور میانه درست نیست. دور از کجا؟ از اروپا. نزدیک به کجا؟ به اروپا. یعنی مرکز دنیا اروپاست؛ هر جایی که از اروپا دورتر است، اسمش خاور دور است؛ هر جا نزدیکتر است، خاور نزدیک است؛ هر جا وسط است، خاور میانه است! این تعریفی است که خود اروپائی‌ها کردند؛ نه، ما این را قبول نداریم. آسیا یک قاره‌ای است؛ شرقی دارد، غربی دارد، وسطی دارد؛ ما در غرب آسیا قرار داریم؛ بنابراین منطقهٔ ما اسمش منطقهٔ غرب آسیاست، نه منطقهٔ خاور میانه.»

ابراهیم متقی استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه تهران، اروپامحوری را تلاشی در جهت مرکز قرار دادن غرب در الگوی عام نظام جهانی می‌داند و معتقد است ارزیابی انتقادی دربارهٔ مفاهیمی همانند خاور دور، خاور نزدیک و خاور میانه را باید به‌عنوان یکی از نشانه‌های نقد اروپامداری در نظام جهانی دانست.

کمیته تخصصی نام‌نگاری و یکسان‌سازی نام‌های جغرافیایی ایران نیز در نشست مورخ ۲۹ آبان ۱۳۹۱ مسئله نامگذاری منطقه خاور میانه را بررسی کرده و آن را «برآمده از اندیشه‌های استعماری غرب» و «دارای ابهام و ایراد اساسی از جنبه‌های مختلف جغرافیایی و سیاسی» دانست و استفاده از واژه «غرب آسیا» برای بخش آسیایی، و «شمال آفریقا» برای بخش آفریقایی منطقه خاور میانه را پیشنهاد کرد. همچنین نتیجه این نشست به سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و برخی از دانشگاه‌ها و نیز انجمن‌های علمی ذی‌ربط نیز منعکس شد.

نواحی خاور میانه

• قفقاز - گرجستان، آذربایجان، ارمنستان - قفقاز توسط بعضی مراجع جزو خاور میانه به‌شمار نمی‌آید
• فلات ایران
• آناتولی - ترکیه
• دریای مدیترانه - قبرس
• شبه جزیره عربستان، نگاه کنید به:حاشیه خلیج فارس - عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی، عمان، عراق، بحرین، یمن
• شرق - اسرائیل، اردن، سوریه، لبنان، فلسطین، شبه جزیره سینا

اقتصاد

خاور میانه از مناطقی است که به دلیل برخورداری از ذخایر عظیم نفت، یک منبع انرژی برای جهان به‌شمار می‌رود. عربستان، ایران، عراق، کویت، امارات متحده عربی از کشورهایی هستند که دارای بزرگترین منابع نفت در جهان هستند. خاور میانه همچنین دارای ذخایر عظیم گاز طبیعی است. ایران و قطر به ترتیب اولین و دومین ذخایر گاز طبیعی در جهان را دارند. اقتصاد کشورهای نفت خیز خاور میانه بیشتر تک محصولی و به صادرات نفت وابسته است و کمتر از منابع نفت در بخش صنعتی این کشورها استفاده می‌شود. یمن یکی از کشورهای فقیر این منطقه به‌شمار می‌رود.

تمامی کشورهای تولیدکننده نفت خاور میانه در گروه کشورهای منا دسته‌بندی می‌شوند.

بیشترین و کمترین نرخ تورم سالیانه در این منطقه به ترتیب به سوریه با ۱۲۱٫۲۹ درصد تورم سالانه به عنوان بیشترین تورم و عربستان سعودی با ۰٫۸۵ تورم کمترین میزان نرخ تورم را به خود اختصاص داده است.

نقشهٔ خاور میانه از ۱۹۱۰ تا ۲۰۱۰

• خاور میانه در سال ۱۹۱۰ (پیش از جنگ جهانی یکم)
  خاور میانه در سال ۱۹۱۰
  (پیش از جنگ جهانی یکم)
• ۱۹۲۰ (پس از جنگ جهانی یکم)
  ۱۹۲۰
  (پس از جنگ جهانی یکم)
• ۱۹۳۰ (پیش از جنگ جهانی دوم)
  ۱۹۳۰
  (پیش از جنگ جهانی دوم)
• ۱۹۴۰ (در خلال جنگ جهانی دوم)
  ۱۹۴۰
  (در خلال جنگ جهانی دوم)
• ۱۹۵۰ (پس از جنگ جهانی دوم)
  ۱۹۵۰
  (پس از جنگ جهانی دوم)
• ۱۹۶۰
  ۱۹۶۰
  
• ۱۹۷۰
  ۱۹۷۰
  
• ۱۹۸۰
  ۱۹۸۰
  
• ۱۹۹۰
  ۱۹۹۰
  
• ۲۰۰۰
  ۲۰۰۰
  
• ۲۰۱۰
  ۲۰۱۰
  

نگارخانه

• 
  ابوظبی
• 
  بغداد
• 
  آنکارا
• 
  بیروت، لبنان
• 
  قاهره، مصر
• 
  رام‌الله، فلسطین
• 
  تل‌آویو، اسرائیل
• 
  تهران
• 
  اورشلیم، اسرائیل
• 
  کویت (شهر)، کویت
• 
  منامه، بحرین
• 
  دمشق، سوریه
• 
  مسقط، عمان
• 
  استانبول، ترکیه
• دوحه-قطر
  دوحه-قطر
• ریاض - عربستان
  ریاض - عربستان

جستارهای وابسته

• خاورمیانه بزرگ

پیوند به بیرون

• بحران خاورمیانه
• زندگی روزمره در خاورمیانه
• سرزمین‌های اسلام و نظریهٔ بحران هویت آنها
• Symbolic Truth Middle East Graphics site