فرهنگ آنندراج

فرهنگ آنَنْدراج یکی از فرهنگ‌های زبان فارسی نوشته‌شده در سدهٔ نوزدهم میلادی و از کامل‌ترین و منظم‌ترین فرهنگ‌های زبان فارسی عصر خود است.

این فرهنگ را محمد پادشاه متخلص به «شاد»، فرزند غلام محیی‌الدین، میرمنشی مهاراجه میرزا آنند گجپتی راج‌منه سلطان بهادر، راجهٔ ایالت ویجی‌نگر از ایالات دکن هندوستان، بر اساس چند کتاب لغت دیگر گردآوری کرده‌است.

این کتاب به اشارهٔ ابن راجه و به نام او (آنندراج) نوشته شده‌است. کار تألیف کتاب در ۱۲۶۷ خورشیدی (برابر با ۱۳۰۶ قمری قمری و ۱۸۸۸ میلادی) به پایان رسید و یک سال بعد، در سه جلد بزرگ به قطع رحلی، به هزینهٔ مهاراجه آنندراج در چاپخانهٔ «نولکشور» لکهنو به چاپ رسید.

فرهنگ آنندراج در سال ۱۳۳۵ خورشیدی در هفت مجلد به کوشش محمد دبیرسیاقی در تهران منتشر و در ۱۳۶۳ تجدید چاپ شد.

محمد پادشاه چون بر زبان انگلیسی احاطه داشته، فرهنگ‌های معتبر انگلیسی را سرمشق خویش قرار داده و با تألیف مجموعه مترادفات و فرهنگ آنندراج در عرصهٔ فرهنگ‌نویسی به زبان فارسی خدمتی درخور توجه کرده‌است؛ زیرا هریک از این دو فرهنگ ویژگی‌هایی دارد که پیش از آن در فرهنگ‌های فارسی سابقه نداشته‌است. این فرهنگ مشتمل بر واژه‌های فارسی، ترکی و عربی است و شواهدی از شعر و نثر را دربردارد. بسیاری از لغات فارسی با شواهد شعری آراسته شده‌اند. همچنین، در این کتاب به برخی اصطلاحات مفید و متداول عامه اشاره شده و مترادف‌های بسیاری از کلمات آورده شده‌اند. گاهی نیز از مباحث دستوری و صرفی و نحویِ آن‌ها سخن به میان آمده‌است.

فرهنگ آنندراج نخستین بار در حیات مؤلف در سه جلد در هند به چاپ رسیده و نسخه‌ای از آن در کتابخانهٔ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که در آغاز نخستین جلد آن چند برگ هست که در بیشتر نسخه‌های دیگر موجود نیست.

منابع

• مقاله در وبگاه مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
• ذاکرالحسینی، محسن (زمستان ۱۳۷۶). «افزوده‌های فرهنگ آنندراج». نامهٔ فرهنگستان. فرهنگستان زبان و ادب فارسی (۴، پیاپی: ۶۰): صص ۵۳–۶۳.
• عمید، حسنی (۱۳۸۹)، فرهنگ فارسی عمید (جیبی)، تهران: راه رشد، شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۰۹-۶۷-۵