دوبیتی

دوبیتی (نام دیگر:فهلویات) از قالب‌های ریشه‌دار شعر پارسی است. دوبیتی شعری یازده هجایی مرکب از چهار مصرع است که همه بر یک قافیه (جز مصرع سوم که آوردن قافیه در آن اختیاری است) می‌باشند. دوبیتی وزن تکامل یافته و عروضی شده نوعی از ترانه‌های دوازده هجایی قدیم ایران است. نامدارترین وزن دوبیتی بحر هزج مسدّس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل) و مشهورترین شاعر بر وزن نام برده، باباطاهر عریان است. باباطاهر و فایز دشتی بزرگترین دوبیتی‌سرایان ایرانی‌اند.

دوبیتی هایی از بابا طاهر و فایز دشتی:

مکن کاری که بر پا سنگت آیو		جهان با این فراخی تنگت آیو
چو فردا نامه‌خوانان نامه خوانند		تو وینی نامه خود ننگت آیو

* * *

دل عاشق به پیغامی بسازه		خمارآلوده با جامی بسازه
مرا کیفیت چشم تو کافی است		ریاضت‌کش به بادامی بسازه

* * *

به گلشن تا ز گل نام و نشان است		حدیث بلبل و گل در میان است
جهان تا هست ذکر شعر فایز		میان دوستان این داستان است

تاریخچه

دوبیتی در قدیم به فهلویات تعبیر می‌شده‌است؛ که از این میان می‌توان به فهلوی نامدار شیخ صفی الدین اردبیلی که به اردبیلی در سده هفتم و سده هشتم سروده شده، اشاره نمود. این نوع شعر در دوره ساسانیان نیز معمول بوده و آن را ترانک می‌نامیدند. ابواسحاق انصاری تلمسانی (۱۲۱۲–۱۳۰۰م) فقیه و ادیب عربی اندلسی مقالة فی علم العروض الدوبیتی نگاشت و در آن فنِّ شعریِ دوبیتی در زبان فارسی و عربی را بررسی نمود.

وزن دوبیتی و رباعی

دوبیتی با رباعی در وزن تفاوت دارد. وزن دوبیتی بحر هزج مسدّس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) است درحالیکه رباعی در وزن «لاحول ولا قوة الا بالله» با افاعیل (مفعول مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل) و افاعیل دیگر از این وزن است. نویسنده قابوس نامه دوبیتی را مرکب از دو بیت می‌داند که به وزن رباعی نباشد.

دوبیتی تک مطلعی

گونه دیگر دوبیتی سبک دوبیتی تک مطلعی آیت که دوبیتی خُرادی نیز خوانده می‌شود که شمار چهارمصرعی آن نباید از بیست دوبیتی زنجیره‌ای کمتر باشد که مصرع اول آن‌ها واحداست و جملگی از قافیه یکسان برخوردارند، و این از محدودترین قالب‌های شعری درحوزه ادب فارسی است. مطلع نخستین نیم‌بند هرپاره یا مصرع شعراست همهٔ انواع شعر یک مطلع را یکبار در گونهٔ خود می‌آورند اما در دوبیتی تک مطلعی تا بیست مصرع نخستین متن و سروده یا قافیهٔ آن بعینه تکرار می‌شود. نکته اصلی این گونه دوبیتی زنجیره‌ای ودارای وحدت موضوع بودن آن بدون خروج از قالب وزن و قافیهٔ بیت اول و تکیه اصلی پیوسته بر مصرع معیار است.

دوبیتی سرایان

• باباطاهر عریان
• فایز دشتی
• مفتون بردخونی دشتی
• ملاحسن کبگانی
• ملا محمد نادم
• شفیق شهریاری

جستارهای وابسته

• شعر
• رباعی
• دوبیتی تک‌مطلعی

منابع

• مصاحب، غلامحسین (به سرپرستی) (۱۳۸۳)، دائرةالمعارف فارسی، تهران: امیرکبیر، شابک ۹۶۴-۳۰۳-۰۴۵-۸ (جلد اول)

پیوند به بیرون

• لغتنامه دهخدا - دوبیتی