زیبایی‌شناسی

زیبایی‌شناسی یکی از رشته‌های فلسفه است که به عنوان نظریهٔ تأمل در داوری‌های زیبایی‌شناختی و چیستیِ زیبایی و نسبت آن با ادراک، تعریف می‌شود. همچنین زیبایی‌شناسی قابلیتی است برای درکِ بهترِ ادراکات و همچنین پدیده‌های سخت (مانند تندیس) و نرم (مانند موسیقی) و باعث تغییر در روحیه و نگرش فرد می‌گردد.

ماهیت جستارهای زیبایی شناسی

«زیبایی شناسی هرگونه بحث علمی و قابل پذیرش در میان دانشمندان در مورد زیبایی است. زیبایی شناسی، مشحون از مباحث استحسانی درجه اولی و درجه دومی است و این ایرادی ندارد. بحث‌هایی چون: چیستی زیبایی، چگونگی و چرایی درک زیبایی، عصب ادراک شناسی زیبایی (نگ. علوم ادراکی) و نیز تحلیل وجوه زیبایی یک موجود خاص مانند یک مخلوق از مخلوقات الهی (یگ گل) یک اثر هنری یا یک ادراک زیبایشی مانند عشق، لذت جنسی، بهجت و… که در آن سنخ ادراکات زیبایشی وجود دارد، همه و همه از مباحث زیبایی شناسی است.»

• چند نکته مهمّ
• نکته اول: تعبیر زیبایی شناسی درست و زیباشناسی یک غلط رایج و نادرست است. نباید آن را بکار برد.
• نکته دوم: گاه از احساس و ادراک زیبایی به زیبایی شناختی تعبیر می‌شود. این نادرست است. باید به جای آن از واژه «زیبایشی» استفاده کرد. مثلاً «نگاه به این گل حس زیبایشی را در ما برمی‌انگیزد» و نه «زیبایی شناختی». اما اگر بحث دربارهٔ تحلیل چرایی ادراک زیبایی است باید از تعبیر زیبایی شناختی استفاده کرد. مثلاً «از نظر زیبایی شناختی در مورد زیبایی این گل می‌توان گفت ادراکی ملایم با نفس را در ما موجب می‌شود و…»
• نکته سوم: زیبایی شناسی شامل مباحث استدلالی و ریاضیاتی هم می‌شود اما به دلیل سنخ موضوع از استحسان‌ها حرفه ای سرشار است. زیرا این استحسانات در نگاه درجه دومی قوام کافی را دارند. استحسان درجه دومی (حرفه ای) یعنی تعلیل و تحلیل روان شناختی، فیزیولوژیک و فرهنگی اجتماعی زیبایی.

هدف زیبایی‌شناسی

هدف زیبایی شناسی توضیح چیستی زیبایی و نحوهٔ درک ما از آن و نیز تحلیل سطوح و گونه‌ها آن است. همچنین شاید توصیه برای زیباسازی هم بتواند جزء مباحث آن قلمداد شود (هنجاری).

معنای زیبایی

فیلسوفان و هنرمندان از ابتدای تاریخ بر سر زیبایی اختلاف نظر داشتند به صورتی که افلاطون زیبایی را هماهنگی اجزا با کل می‌دانست و آن را به دو نوع زیبایی طبیعت و موجودات زنده و زیبایی هندسه، خط و دایره تقسیم می‌کرد. او معتقد بود که زیبایی طبیعی نسبی است، در حالی که زیبایی هندسی یا آنچه به دست بشر ساخته می‌شود مطلق است و آنچه در نظریه افلاطون، زیبایی هندسی نامیده شده را لوکوربوزیه زیبایی مهندسی نامیده‌است. هگل بر اساس نظریات افلاطون، قائل به دو نوع زیبایی طبیعی و هنری بود. در هر حال تصدیق یقینی برای وجود خارجی زیبایی بسیار مشکل است.

از قرن هیجدهم به بعد، مفهوم زیبایی بیشتر جنبه روانشناسی به خود گرفت و در ارتباط با ادراک دیده شد. از آنجایی که عوامل روانی و اجتماعی بر ادراکات انسان اثرات مهمی بر جای می‌گذارند، در احساس او از زیبایی نیز موثرند.

ارزش زیبایی شناختی یک فضا هنگامی قابل ادراک می‌شود که بتواند خود را به عنوان یک موجود مستقل از ذهن برای ناظر مطرح کرده و ذهن او را به فعالیت وادارد.

تجربه زیبا شناختی

نگاره‌ای از سوفیا لورن به سال ۱۹۵۹. سوفیا لورن، بازیگر ایتالیایی برندهٔ جایزه اسکار و ستارهٔ سینمای ایتالیا و سال‌های طلایی هالیوود است. بسیاری از او به عنوان تجسم «زیبایی ایتالیایی» یاد می‌کنند.
او در اوج دوران جوانی دارای جلوه‌ای با اندام ظریف و کشیده، کمر باریک با انحناها و برجستگی‌های چشمگیر با گام‌های خوش‌خرام؛ چشمان درشت، نگاه گیرا و عمیق، ابروهای کمانی، لبان برجسته و دهان وسوسه‌انگیز با عشوه‌ها و خنده‌ها و ناز و غمزه‌های زنانه بود.

تجربه زیبا شناختی تجربه‌ای خوشایند و مطلوب است که به زندگی ارزش و معنا می‌بخشد. این تجربه مبتنی بر تعمقی نشأت گرفته از درون موجود زنده است که سبب می‌شود او محیطش را بهتر درک کند؛ تجربه‌ای که در بین همه مردم و در هر زمانی مستلزم تمرکز بر برخی از جنبه‌های محیط اطراف و شاید درون است.

قوانین عام زیبایی‌شناسی

هم‌نشینیِ رنگ‌ها

بیرکهوف معتقد است چیزی زیباست که با کمترین علامات ممکن، بیشترین نظم ممکن را عرضه کند؛ اما زیبایی تنها از طریق نظم و قاعده به دست نمی‌آید، بلکه نتیجه دو صفت متضاد است که هر دو به یک اندازه ضروری هستند.
هنر موفق، هنری است که مکالمه‌ای دوجانبه با ذهن به وجود آورد، چالش‌های ذهنی به وجود آورد و بازتاب‌هایی ایجاد کند. این رابطه معمولاً از تجزیه و تحلیل ناکامل نیروهای مؤثر، حاصل می‌شود. ترکیبی که کاملاً هماهنگ و وحدت یافته باشد، ترکیبی خسته کننده خواهد بود. هنرمند موفق کسی است که احساس نظم و وابستگی را القا کند و در همان حال چیزهای غیرمنتظره را در اثر خود وارد سازد.

ادراک زیبایی بر اساس تئوری اطلاعات

بنا بر این نظریه، اطلاعات زیبا شناختی عواطف انسان را مخاطب قرار می‌دهند. بر این اساس یک پیام، زمانی زیبایی را القا می‌کند که پرت اطلاعاتی کافی داشته باشد و میزان بداعت، یعنی محتوای زیباشناختی آن، از حداکثر دریافت ذهن بیشتر باشد. در این صورت گیرنده مجبور به تشکیل طرح واره است و بدین ترتیب ذهن اجباراً خود را معطوف به سطوح بالاتر ادراکی می‌کند. در واقع ارضای حس زیباشناختی، زمانی به دست می‌آید که ذهن در مجموعه‌ای از تحریکات ظاهراً غیر منظم و مغشوش، موفق به کشف یک نظم نسبی گردد.
پیام‌های پیچیده را نمی‌توان به صورت مستقیم درک کرد. در این حالت باید با روش تشکیل طرحواره‌ها مقدار اطلاعات را کم کرد. تئوری گشتالت اصول تقرب، تشابه، انسداد، استمرار و هم جهتی به عنوان عوامل خارجی و اصول آشنایی و آمادگی ذهنی را به عنوان عوامل مؤثر بر تشکیل طرحواره‌ها و ادراک زیبایی فرمی معرفی می‌کند.

معیارهای اصلی زیبایی در معماری

1. فرم و صورت: فرم یکی از معیارهای اصلی زیبایی است که در دو گروه فرم‌های با قاعده و فرم‌های بی‌قاعده قرار می‌گیرد.
   1. فرم با قاعده←تابع قوانین هندسی
   2. فرم بی‌قاعده ←فاقد ساختار مشخص و غیرقابل پیش بینی
2. رنگ: تأثیرات رنگ بر ناظرین تابع ۳عامل است مکانی که در آن رنگ بکار رفته،فرهنگ و عوامل اجتماعی و روانی
3. علایم و نمادها: محتوای معنوی یک نماد را می‌توان در معماری به شکلهای مختلف بیان کرد؛ توجه به رنگ‌ها، توجه به نوع مصالح در ساختار بنا؛ نورپردازی
4. تزیین: یک رکن مهم در معماری که بیشتر بعد ظاهری دارد تا معنایی و شاید اصلاً از بعد معنایی برخوردار نباشند و تأکید بر فرم است.

مسائل مهم زیبایی‌شناسی

آیا هنر قابل تعریف است؟

یکی از نخستین پرسش‌ها در زیبایی‌شناسی آن است که چرا زیبا، زیبا می‌نماید؟ یا به عبارت دیگر، هنر و اثر هنری چیست؟ در پاسخ چند تعریف محتمل مطرح شده‌اند:

• نظریه صورت معنادار: هنر مجموعهٔ آثاری است که دارای نسبت معینی میان اجزای خود هستند؛ که بر اساس آن در میان منتقدان حساس، احساس زیبایی‌شناسانه برمی‌انگیزند. راجر فرای و کلایو بل از بانیان این نظریه در آغاز قرن بیستم هستند.
• نظریه ایده‌آلیستی: هنر مجموعه ایده‌ها یا احساسات ذهن هنرمند است، که به صورت جرح و تعدیل شده به افراد دیگر منتقل می‌گردند.
• نظریه نهادی: هنر مجموعه آثاری انسان‌ساخت است که از جانب اهالی هنر، شان هنری یافته‌اند.
• تعریف دانشنامه بریتانیکا: هنر به‌کارگیری مهارت‌های عملی و تصورات ذهنی در خلق اشیا یا محیط‌هایی زیباست، که با دیگران می‌توانند به اشتراک گذارده شوند.
• تعریف دانشنامه ویکی‌پدیای انگلیسی: هنر مجموعه آثار یا فرایندهای انسان ساختی است که تعمداً عناصری نمادین را در جهت اثرگذاری بر عواطف، احساسات یا هوش انسانی به کار می‌گیرد.
• تعریف فرهنگنامه سخن: هنر هر نوع فعالیت غیرمعطوف به سود مادی و مبتنی بر برداشت‌های شخصی از محیط و طبیعت با استفاده از نیروی تخیل و قواعد زیبایی‌شناختی است.

لازم است ذکر شود که تمامی این تعاریف با انتقاداتی رو به رو بوده‌اند.

فلسفه نقد هنری

بخش دیگری از مباحثات فلسفی دربارهٔ هنرها متوجه روش‌ها و توجیهات اقسام مطالبی بوده که دربارهٔ هنر می‌نویسند؛ مثلاً اینکه مقاصد یا نیات اظهارشده هنرمند تا چه حد در تفسیر انتقادی اثر هنری، ارتباط و مناسبت دارد.

ارزش آثار هنری

یکی از مسائل مهمی که در باب ارزش آثار هنری طرح می‌شود، تغییرات پیش آمده در اجرای آثار تاریخی است. مسئله مطرح شده این است که آیا در اجراهای موسیقی باید اصالت تاریخی و نزدیکی به نسخه اصلی را نصب العین قرار داد یا خیر؟

مسئله مهم دیگر در بحث ارزش آثار هنری، این است که آیا ارزش هنری تابلویی اصل از ارزش هنری بدل و کپی کاملی از آن بیش تر است و چگونه؟

جایگاه زیبایی‌شناسی در فلسفه معاصر

زیبایی‌شناسی از رشته‌های سنتی فلسفه بوده، و به ویژه در سده‌های هفدهم و هجدهم بسیار پررونق بوده‌است. اما امروزه از رشته‌های غیرفعال فلسفه می‌باشد. بسیاری از فیلسوفان معاصر متفق‌القول هستند که زیبایی امری ذهنی و انتقال ناپذیر است. کسی راه ساختن ترانه‌های موسیقی درست یا اشعار کامل را نمی‌شناسد؛ و گرایش شدیدی به جانب این عقیده هست که دوست داشتن، دلیل و برهان نمی‌خواهد.

در ایران

دکتر عرفان رحمانی نسب ، از نظریه پردازان معاصر هنر و معماری ایران و فعال کانون دال ، زیبا شناسی در هنر را امری بسیار مهم میداند و پیشبرد جامعه امروزی را در تکریم هنر ملی در سطح جهانی می داند. این نظریه پرداز پس مطالعات گسترده و بازدید میدانی از گنجینه های عظیم هنر جهانی،نظریات مشترک خود را به همراه دکتر محمد جواد کریمی خفری پیرامون فلسفه هنر و زیباشناسی ملی ارائه نمود. این نظریه از نگاه منتقدین، جامع ترین دیدگاهی است که تا کنون نسبت به هنر ایران و هنر ملی ارائه گردیده است.

جستارهای وابسته

• زیبایی
• فلسفه
• هنر
• درّهٔ امر غریب

منابع

• آرنهایم، رودولف. ۱۳۸۳. پویه شناسی صور معماری. ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی. سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)
• آیوازیان، سیمون. ۱۳۸۱. زیبایی‌شناسی و خاستگاه آن در نقد معماری. مجله هنرهای زیبا. شماره ۱۲
• الکساندر، کریستوفر. ۱۳۸۱. معماری و راز جاودانگی؛ راه بی زمان ساختن. ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی. انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. تهران
• طاهباز، منصوره. ۱۳۸۲. زیبایی در معماری. مجله صفه. شماره ۳۷
• فون مایس، پی یر. ۱۳۸۳. نگاهی به مبانی معماری از فرم تا مکان. ترجمه سیمون آیوازیان. انتشارات دانشگاه تهران
• گروتر، یورگ. ۱۳۷۵. زیبایی‌شناسی در معماری. ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون. انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. تهران
• لنگ، جان. ۱۳۸۳. آفرینش نظریه معماری. ترجمه علیرضا عینی فر. انتشارات دانشگاه تهران
• لیت، کالین. ۱۳۸۲. تجربه زیبایی شناختی. ترجمه فرزانه علیا. فصلنامه خیال. شماره هفتم
• ماتلاک، جان. ۱۳۷۹. آشنایی با طراحی محیط و منظر. سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهر تهران
• پاکزاد، جهانشاه. ۱۳۷۸. فرم، شکل، گشتالت. مجله معماری و فرهنگ. شماره اول

معرفی منابع فارسی برای مطالعهٔ بیش‌تر

• محمود عبادیان: زیبایی‌شناسی به زبان ساده-مرکز مطالعات و تحقیقات هنری.
• بندتو کروچه: کلیات زیبایی‌شناسی-انتشارات علمی و فرهنگی.
• مونرو بیردزلی و جان هاسپرس: تاریخ و مسائل زیبایی‌شناسی-انتشارات هرمس.
• راجر اسکراتن و جان هاسپرس: فلسفهٔ هنر و زیبایی‌شناسی-انتشارات دانشگاه تهران.
• آن شپرد: مبانی فلسفه هنر-انتشارات علمی و فرهنگی.
• گوردون گراهام: فلسفه هنرها، درآمدی بر زیبایی‌شناسی-انتشارات ققنوس.
• تری ایگلتون: پیش‌درآمدی بر نظریه ادبی-نشر مرکز.
• ژان پل سارتر: زیبایی‌شناسی-موسسهٔ انتشاراتی آهنگ دیگر.
• یورگ کورت گروتر: زیبایی‌شناسی در معماری-انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
• پیر سوانه: مبانی زیبایی شناسی- نشر ماهی
• ژان لاکست: فلسفه هنر- نشر ماهی
• مارک ژیمنز: زیبایی شناسی چیست- نشر ماهی
• نایجل واربرتون: چیستی هنر- نشر نی
• راجر اسکروتن: زیبایی- انتشارات مینوی خرد
• جان لنگ: آفرینش نظریهٔ معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط-موسسهٔ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.