ملک قاسم میرزا

ملک قاسم میرزا
عکس از خود ملک قاسم میرزا، تنها عکس داگرئوتایپ ایرانی موجود
زاده	دوم جمادی‌الثانی ۱۲۲۲ ه‍.ق (۱۵ مرداد ۱۱۸۶ ه‍. ش)
درگذشته	۱۲۷۷ هـ. ق (۵۵) ۱۲۳۰ ه‍.ش
فرزند(ان)	امامقلی میرزا
دودمان	قاجاریان
پدر	فتحعلی‌شاه قاجار
مادر	مریم بیگم افشار (دختر امامقلی خان بیگلربیگی افشار)

پرتره نقاشی

ملک قاسم میرزا در دوم جمادی‌الثانی (۱۱۸۶–۱۲۳۰) شاهزاده قاجار بود. او برادر تنی ملک منصور میرزا و بیست و چهارمین پسر فتحعلی شاه بود. او شخصیت جالبی داشته و پیوسته در صدد کسب معلومات تازه بوده به طوری که قصد استخراج قند از چغندر را کرده و در پزشکی هم دست داشته‌است. او با اروپاییان مراوده خوبی داشت و از آنها حمایت می‌کرد.

فن عکاسی و عکس برداری در ایران برای اولین بار در شهر تبریز و توسط ملک قاسم میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار آغاز گردید. به علت سفر او به اروپا و تحصیل در فرانسه در روزگاری که اختراع دوربین عکاسی موضوع بحث روز بود و مراوده با اروپائیان در ایران و توجهی که به دانش‌ها و فرهنگ نوین داشت می‌توان حتم و یقین کرد که شاهزاده ملک قاسم میرزا نخستین ایرانی، پس از ژول ریشار (به گفته‌ای اولین شخص خارجی که در ایران عکس برداری کرده‌است) یا هم‌زمان با او (و شاید هم پیش از ریشارخان) است که دوربین عکاسی در اختیار داشته و نخستین عکس برداری به شیوه داگرئوتیپ و سپس کلدیون را در ایران انجام داده‌است.

او در اوایل پاییز سال ۱۲۶۵ ه‍.ق در اردو کشی ناصرالدین شاه به ییلاق جاجرود، از همراهان شاه بود و در آنجا از سراپرده شاه و پیشخدمت‌ها و زنان حرم عکس برداشته و شش ماه بعد آن‌ها را آلبوم ساخته و در شانزدهم رجب ۱۲۶۶ ه‍.ق تقدیم ناصرالدین شاه کرده‌است. این آلبوم در آلبوم خانه کاخ گلستان موجوداست، آلبومی ۱۰۱ برگی به شماره ۲۳۲ که تنها ۳۴ برگ آن به کار رفته‌است و ناصرالدین شاه با خط خویش بر عکس‌ها یادداشت نوشته‌است. از این عکس‌ها ۸ قطعه را شاهزاده ملک قاسم میرزا گرفته‌است. وی در ابتدای این آلبوم چنین نوشته‌است: «پیشکش بنده آستان شهریاری ملک قاسم میرزا به تاریخ شانزدهم شهر رجب المرجب سنه ۱۲۶۶» سایر عکس‌های این آلبوم را بعدها به آلبوم اضافه کرده‌اند.

اوژن فلاندن جهانگرد فرانسوی که به سال ۱۲۵۶ ه‍.ق ملک قاسم میرزا را در تبریز دیده بود درباره او اینچنین می‌نویسد:

«این شاهزاده ملک قاسم میرزا … بر اثر فکر بلند و معلومات کافی یکی از مردان بزرگ مشرق زمین به‌شمار می‌رود، شش زبان کامل: فرانسه، انگلیسی، روسی، ترکی، عربی، هندی را می‌داند…»

آقای یحیی ذکا نویسنده کتاب «تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام ایران» اعتقاد دارد که ملک قاسم میرزا نویسنده نخستین رساله عکاسی نیز هست. از آنجا که وی به ۶ زبان زنده دنیا تسلط داشته‌است، احتمالاً تنها گزینه ممکن برای تألیف رساله کوچک «کتاب فوتوگرافی» می‌تواند باشد. این کتاب شامل ۱۴ صفحه در قطع ۱۵*۶ است و ابتدا در سال ۱۲۷۴ هجری قمری وارد کتابخانه اعتضادالسلطنه شد و سپس به کتابخانه مدرسه ناصری (سپهسالار) وقف شد.

ملک قاسم میرزا یکبار در جوانی و بار دوم در ۱۲۵۸ قمری به حکومت اورمیه منصوب می‌شود. پس از فوت محمد شاه در ۱۲۶۸ قمری ناصرالدین شاه قاجار نیز او را در حکومت اورمیه ابقا نمود. بدین ترتیب قرا اطراف دریاچه و خود دریاچه در اختیار وی بود و ایشان با قایقی در دریاچه سیاحت و شکار می‌نمود. در حکومت اورمیه از دوستداران فرهنگ غرب و حامی برپایی مدرسه به سبک نوین بود. خود در ۱۲۵۰ قمری نزد جاستین پرکینز انگلیسی را می‌آموزد. با میسیونهای مذهبی روابط دوستانه داشت و در ۱۲۵۵ قمری فرمانی از محمد شاه برادر زاده اش مبنی بر تأسیس مدرسه‌ای برای نشر علوم و تربیت جوانان مسیحی و مسلمان می‌گیرد. فرزندش امامقلی میرزا بعد از پدر جانشین و مدتی حاکم اورمیه می‌شود.

منابع

• کتاب نقد و بررسی بخشی از رویدادهای تاریخی ایران ۱ نوشته منوچهر ملک قاسمی
• ذکاء، یحیی، تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام ایران، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول ۱۳۷۶خ.
• تبریز شهر اولین‌ها - نوشته صمد سرداری نیا
• روزنامه اعتماد شماره ۲۶۶۳