پتکانه

پتکانه

پتکانه اندامی است که بر اساس مشخصه های شکلی (هندسی)و خواص سازه ایی خود تعریف می شوند و شامل چند ردیف تاقچه می باشد که بر اساس هندسه ایی مشخص و منتظم روی هم سوار می شوند و جلو می آیند.این مجموعه می تواند به عنوان گوشه سازی یا پوشش فضا نقش آفرینی کند.مشخصه های سازه ایی پتکانه را در دو گروه پتکانه های شکلی _سازه ایی و پتکانه های شکلی میتوان دسته بندی کرد. در پتکانه های شکلی_سازه ایی ،تاسه ها صفحات پر کننده ایی هستند که بر باریکه تاق های باربر استوارنند.اما در پتکانه های شکلی ،تاسه ها آرایه ایی بوده و بر سازه ی دیگری آویز هستند. رفتار چند گانه ی نمونه های مختلف پتکانه موجب می شود،این گونه،از یک سو مرز های مشترکی با گونه های سازه ایی مشابه و از سوسس دیگر مرزهای مشترکی با گونه های شکلی مشابه(مقرنس)داشته باشند.

پیشینه شکل گیری

یکی از مسایل مهم ساختمانی در تاریخ معماری جهان انتقال سطح مربع به دایره در فضا بوده است.این مسئله برای اولین بار به دست معماران ایرانی حل شد.زمان اختراع این گوشه سازی را متعلق به اواخر دوره اشکانی میدانند که در دوره ساسانی و بویژه در دورات اسلامی تکامل میابد.معماران ایرانی عصر اشکانی،برای نخستین بار دنبال راه حل مسئله ی قرارگیری دایره ی گنبد بر روی مربع بشن بودند.اولین راه حل ها استفاده از روش پیش آمدن (پتکین)بود.در معماری ساسانی جهت تبدیل زمینه مربع به هشت ضلعی راه حل های متکامل تری جایگزین شد و چندین فن گوشه سازی مختلف مانند فیلپوش و سکنج به کار رفت. در این میان ، به نظر میرسد،آنچه میتوان زمینه ی ایجاد پتکانه باشد ، گوشه سازی سازی سکنج است ((سکنج متشکل از دو تاق اریب است که همدیگر را در یک نقطه [ و به عبارت دقیقتر به در یک خط] قطع کرده باشند... تقاطع دو تاق ، این نوع گوشه سازی را به وجود می آورند))حاصل تقاطع این دو تاق به وجود آمدن تاقچه های مثلثی منحنی در فضا است که تاسه نام دارد . توسعه و تکامل گوشه سازی سکنج و تاسه های آن در دوره های بعدی ، می تواند به عنوان پایه و مدولی جهت ایجاد پتکانه محسوب می گردد. گوشه سازی انجام شده در بنای مقبره ی امیر اسماعیل سامانی ، از نخستین نمونه هایی است که آموزه هایی ساسانی را با استفاده از ایجاد باریکه تاق توسعه می دهند . در این جا هنوز باریکه تاق باربر نمایان است و سطوح بین آن با تاسه پر شده است . این نمونه را می توان اولین گام جهت شکل گیری پتکانه دانست .

قابلیت های پتکانه

شواحد تاریخی تا اواخر قرن 4 ه ق . نشان می دهد که پتکانه اندامی است که همان مراحل ابتدایی شکل گیری ، از دو قابلیت فضایی مختلف برخوردار است . پتکانه از یک سو قابلیت پوشش کنج های فضا را دارد که این قابلیت موجب ایجاد نمونه های متنوع ای در سالیان بعدی می شود و از سوی دیگر ، این عنصر می تواند فضای سر پوشیده ای در مسجد جامع نایین ایجاد کند . این قابلیت نیز ، باعث شکل گیری مجموعه ای پوشش های گنبدی و تاقی در فضا های نیمه باز و بسته می گردد . بر این اساس ، این قابلیت دو گانه موجب می شود که در طول تاریخ معماری و در مکان ها و زمان های مختلف ، پتکانه کاربرد های مختلفی داشته باشد . کاربرد های پتکانه شامل پوشش تاق و گنبد در فضاهای بسته ، پوشش تاقی در فضای نیمه باز و گوشه سازی می باشد . شاید به نظر برسد پتکانه های به کار رفته در پوشش گنبد و تاق ، حاصل پیشرفت و تکامل پتکانه های گوشه سازی هستند ؛ اما از آنجا که هر دو دسته همزمان ایجاد شده و پس از آن ، در دو مسیر موازی توسعه هر یک همچنان ادامه یافته است ؛ تفکیک آن ها رد دو دسته متفاوت منطقی تر به نظر می رسد . پیش از آنکه به مرور نمونه های شاخص پس از قرن 4 ه ق . بپردازیم ، بایستی جهت شناخت کامل و تحلیل مناسب این نمونه ها ، درک کامل تر ی از کیفیت رفتار سازه ای آن ها داشته باشد .

رفتار سازه ای

درک رفتار سازه ای پتکانه برای بسیاری پیچیده و مبهم است . در معماری اسلامی گرایشی به دریافت منابع و داشته های قبلی و توسعه آن ها در قالب مضامین و شیوه های اسلامی دیده می شود . همچنین در هنر های اسلامی معمولاً ابهامی همیشگی در نقش اشکال به چشم می خورد و مشخص نیست که آیا یک شکل کاملاً تزیینی است یا غیر تزیینی است ودر این میان نمونه های زیادی از عناصر وجود دارند که ترکیبی از این دو حالت هستند . در واقع هنگامی که معمار مسلمان بر الزامات نیارشی بنا چیره شد ، به پردازش و توسعه شکلیه سازه می پردازد . مرحوم ابوالقاسمی موضوع را چنین بیان می کند :<<بسیاری از کار هایی که در معماری در راستای ساختار انجام می شود ، بعد ها به جهت زیبایی ، منع زیبایی پیدا می کنند . مقرنس کاری از جمله کار هایی است که ساختاری بوده و بعد ها جنبه ی تزیینی پیدا کرده است . مقرنس کاری در اصل برای پوشش به کار می رفته است و جزیی از سازه ی باربر بوده است>>. ویژگی دیگری کخ می توان در این زمینه به آن اشاره نمود این است که معماران ایرانی معمولاً سعی می کردند عناصر نازیبای سازه ای را در پشت عناصر پوششی پنهان سازند . چنین پیچیدگی و ابهامی در درک رفتار سازه ای پتکانه ، دسته بندی قطعی در این زمینه را دشوار می سازد . اما با اندکی تساهل می توان پتکانه ها را ، از منظر نحوه ی مشارکت در انتقال بار ، در دو گروه شکلی ( آرایه ای) و شکلی _ سازه ای ( ترکیبی ) جای داد.

گروه شکلی ( آرایه )

در گروه شکلی ، هندسه پتکانه در دوران اسلامی که ریشه در معماری دوره های قببلی دارد ، به عنوان یک سنت شکلی تداوم می یابد . بنابراین پتکانه های متعلق به ابن گروه ، به لحاظ سازه ای ،در فرایند انتقال بار نقشی نداشته و جزیی از آرایه ی بنا محسوب می شوند . به عبارت دیگر در این گروه هندسه پتکانه ، دست مایه ای برای شکل دادن به لایه ی درونی فضاست . پتکانه های شکلی ، به لحاظ سازه ای رفتلری به مانند مقرنس دارند و مانند آن ها از سازه اصلی آویزان اما به لحاظ هندسی با آن ها متفاوت هستند . مهم ترین تفاوت پتکانه های تزیینی با مقرنس آن است که عمدتاً از تاسه های عمودی تشکیل شده اند و عناصر افقی ( تخت ) ندارند . پتکانه ها شکلی انواع مختلفی دارند و از یک گوشه سازی کوچک تا پوشش های فضا های بسته یا نیمه باز یا پوشش محراب ها ، لبه نعلبکی مناره ها را شامل می شوند .

گروه شکلی _ سازه ای ( ترکیبی )

پتکانه های متعلق با این گروه ، جدا از پیروی از الگوی هندسی پتکانه ، نقش سازه ای نیز دارند و نیرو های اعمال شده از سوی دیگر اجزا و نیرو ی گرانشی حاصل از وزن خود را حمل می کنند . بر اساس نمونه های بررسی شده و تحلیل های ارایه شده نمونه های این گروه را می توان در دو زیر گروه ، مورد بررسی قرار داد :

پتکانه های دارای باریکه تاق و تاسه

در این نمونه ها عنصر سازه ای ، باریکه تاق هایی در پشت است که تاسه ها بر آن ها تکیه کرده‌اند . این دسته از پتکانه ها را در همه ی کاربرد های بیان شده مشاهده کرد . پتکانه های کار شده به عنوان گوشه سازی ، به عنوان تاق و به عنوان پوشش داخلی گنبد همه می توانند با این ساختار بر پا شده باشند . پتکانه های دارای باریکه تاق ، تاسه و عناصر کششی در این نمونه ها، مانند گونه ی قبل باریکه تاق های باربر و تاسه های متکی بر آن ها وجود دارد ؛ اما مشارکت بر امر انتقال نیرو ها نسبی است . این امر چنان است که بخشی از بار تاسه ها توسط باریکه تاق های باربر و بخشی دیگر توسط اجزای سازه ای واسط که معمولاً کششی و از چوب هستند حمل می شوند .