آپوپتوز

خزان یاخته‌ای
Apoptosis increasing from normal cells (top) to apoptotic ones (bottom).
شناسه‌ها
MeSH	D017209

خزان یاخته‌ای (به انگلیسی: Apoptosis) فرایند مرگ برنامه ریزی‌شده‌ی یاخته است که در جانداران چندیاخته‌ای به وقوع می‌پیوندد.

سازوکار مرگ برنامه‌ریزی‌شدۀ یاخته‌های دوهسته‌ای که در پی سازوکارهای درون‌یاخته‌ای و به‌ویژه قطعه‌قطعه شدن ژنگان رخ می‌دهد را خزان یاخته‌ای یا مرگ برنامه‌ریزی‌شدۀ یاخته (programmed cell death) می‌گویند.

خزان یاخته‌ای روندی فیزیولوژیک و زیستی برای نمو فعّال و طبیعی و همچنین حفظ هموستازی می‌باشد. در مواردی که زنده ماندن یک یاخته، موجودیّت موجود زنده را به خطر بیندازد، یاخته با مرگ برنامه ریزی شده، خودکشی می‌کند. زمانی که سلول تحت تأثیر عوامل مختلف محیطی و یا حتی درونی همانند پرتوهای یونیزه کننده، داروهای سیتوتوکسیک (در درمان سرطان‌ها) هایپرترمیا، هورمون‌های گلوکو کوررتیکوئیدی و .. قرار می‌گیرد درونمایهٔ آن از جمله دی‌ان‌ای، دستخوش تغییراتی می‌شوند که در صورت ادامهٔ حیات آن منجر به ناهنجاری‌هایی شدیدی از جمله سرطانی شدن سلول می‌شوند. عوامل دیگری نظیر برخی باکتری‌های بیماریزای داخل سلولی مانند سالمونلا، شیگلا، لیستریا، لژیونلا و … نیز در هنگام عفونت‌زایی خود با تغییر، در برخی مسیرهای متابولیکی و زیست‌شیمیایی داخل سلولی می‌توانند، در هدایت سلول به سمت این نوع خاص از مرگ موثر باشند.

مرگ برنامه ریزی شدهٔ سلولی، از طریق مسیرهای مختلفی، برانگیخته می‌شود، برخی از این مسیرها در اثر اتّصال لیگاندهایی به گیرنده‌های سطح سلول، و برخی دیگر از این مسیرها در اثر فقدان برخی فاکتورهای رشد، راه اندازی می‌شوند. آسیب‌های شدید به مادّهٔ ژنتیکی سلول نیز، می‌تواند مسیرهای مختلفی، که منجر به اپوپتوز می‌شوند، را راه اندازی کند.

دگرگونی‌های سلولی در هنگام خزان یاخته‌ای

در هنگام خزان یاخته‌ای حجم سلول کاهش یافته و در سلول ویزیکول‌های متعددی ایجاد می‌شوند. سپس کروماتین متراکم شده و قطعه قطعه، می‌شوند. در مراحل بعد، غشا هسته از بین می‌رود و در آخر، سلول بصورت وزیکول‌های کوچکی، به چندین قسمت تقسیم می‌شود. در طول اپوپتوز، اندامک‌های داخلی سلول، مانند، میتوکندری‌ها و لیزوزوم‌ها سالم می‌مانند. وزیکول‌هایی که از قطعه قطعه شدن سلول پدید می‌آیند، بوسیله فاگوسیت‌ها، بلعیده می‌شوند و هضم می‌شوند.

منابع

• Kinzler KW, Vogelstein B (2002)Genetic Basis of Human Cancer.McGraw-Hill
• Kurzrock R, Talpaz M (1999) Molecular Biology in Cancer Medicine.Pearson education, Harlow
• Lakshmi MS, Sherbet GV (1997)Genetics of Cancer: Genes Associated With Cancer Invasion, Metastasis and Cell Proliferation. Academic Press , London .
• McDonald F, Ford CHG (1997)Molecular Biology of Cancer.Springer-Verlag New York, Incorporated