زبان گیلکی

گیلکی
گیلٚکي Giləki
زبان بومی در	ایران، استانهای گیلان و مازندران.
منطقه	جنوب غربی دریای خزر
شمار گویشوران	۳٫۳ میلیون  (بدون تاریخ)
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی شمال غربی زبان‌های کناره دریای خزر گیلکی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	glk
زبان‌شناسی	58-AAC-eb

زبان گیلکی از گروه زبانهای ایرانی شاخه شمال غربی است که زبان مادری بخشی از مردم استان گیلان و جوامع کوچکتری در استانهای مجاور، از جمله استانهای مازندران و زنجان، استان قزوین و نیز در استان تهران است.

زبان گیلکی از گروه زبان‌های شمال غربی ایرانی و در مجموع زبانهای کاسپین است. علاوه بر گیلکی این خانواده شامل زبانهای تالشی، هرزندی، گورانی، مازندرانی و برخی از زبانهای تاتی و سمنانی می‌باشند. از دیدگاه تاریخی این زبانها به زبان پارتی (اشکانی) وابستگی دارند. گیلکی با زبان پارسی میانه نزدیکی دارد. زبان گیلکی، مشتمل بر سه لهجه بیه‌پسی (گیلان غربی)، بیه‌پیشی (گیلان شرقی؛ بیه پیش)، و گالشی می‌باشد. مردم شمال غربی گیلان، به زبانی دیگر از خانواده گویش‌های کناره دریای خزر که زبان تالشی باشد تکلم می‌کنند. گیلکی نزدیکی زیادی با زبان مازندرانی داشته و زبان اهالی مناطق غربی استان مازندران نیز گیلکی می‌باشد. گیلکی تنها در ایران رواج دارد و شبکه استانی گیلان بخشی از برنامه‌های تلویزیونی خود را به این زبان اجرا می‌کند. گیلکی به عنوان زبان رسمی جلسات شورای شهرستان رشت تعیین شده است.

پیشینه

گیلکی از گروه زبان‌های شمال غربی ایرانی است. گروه زبانهای کاسپین در خانواده زبانهای ایرانی شامل زبانهای تالشی، مازندارنی و گیلکی می‌باشند. در خانواده زبانهای غربی ایرانی زبانهای دیگری مانند کردی و بلوچی و زبانهای مرکزی (راجی و گلپایگانی و زبان‌های ایران مرکزی و زبان زردشتیان یزد) و همچنین زبان سیوندی می‌باشند.

برخی گیلکی را به نام پهلوی خوانده‌اند. حمداله مستوفی قزوینی می‌نویسد: «در گشتاسفی که بخشی‌ست در مجاورت دریای خزر و نزدیک «سالیان»، زبان‌شان به پهلوی به جیلانی (گیلانی) باز بسته‌است. ». مستوفی پهلوی را شبیه و وابسته به گیلکی می‌داند.

الفبا

الفبای گیلکی از آنچه که به ما رسیده است و انطباق با خط پیشنهادی گيلکي بدین شکل است:

رديف	نام حرف	حرف
۱	کۊجي هفت	ˇ
۲	أليف	آ، أ، ا
۳	بي	ب
۴	پي	پ
۵	تي	ت
۶	ثي	ث
۷	جأم	ج
۸	چي	چ
۹	حي	ح
۱۰	خي	خ
۱۱	دال	د
۱۲	ذال	ذ
۱۳	ري	ر
۱۴	زي	ز
۱۵	ژي	ژ
۱۶	سين	س
۱۷	شين	ش
۱۸	صات	ص
۱۹	ضات	ض
۲۰	طأى	ط
۲۱	ظأى	ظ
۲۲	عىن	ع
۲۳	غىن	غ
۲۴	في	ف
۲۵	قاف	ق
۲۶	کاف	ک
۲۷	گاف	گ
۲۸	لام	ل
۲۹	ميم	م
۳۰	نۊن	ن
۳۱	وؤ	و، ۊ، ؤ
۳۲	ىه	ي، ى، ئ
۳۳	هئ گرد	ه

خطر نابودی

بررسی‌ها نشان می‌دهد زبان گیلکی در خطر نابودی است و پدران و مادران گیلک‌زبانبه خصوص در شهرهای گیلک‌نشین اصرار دارند فرزندانشان فارسی صحبت کنند. این عامل، با کاهش دانسته‌های واژگان گیلک زبان‌ها، از یک سو باعث اختلال در فرایند زایش واژگانی و دستوری گیلکی می‌شود و از سوی دیگر با تشدید دو زبانه شدن گیلکی و استفاده اجباری گیلک‌ها از واژگان فارسی در گفتگوهایشان، فرایند مرگ تدریجی زبان مادری گیلک‌ها را شتاب می‌دهد.

بی‌اعتنایی آموزش و پروش گیلان به زبان گیلکی و خالی بودن جای این زبان فراگیر گیلان، در فرایند آموزشی دانشگاه‌ها هم در این امر نقش‌آفرینی می‌کند.

آواشناسی زبان گیلکی

زبان گیلکی شامل ۱۱ واکه به شکل زیر میباشد.

ردیف	گیلکی	فارسی	اآوانگاری	مثال	توضیحات
۱	أ	اَ	/æ/	أحمد، زأى	-
۲	ئ (ائ)	اِ	/e/	ائره، بيئه-پيش	-
۳	ؤ (اؤ)	اُ	/o/	اؤره، دامؤن	-
۴	ي (اي)	ای	/iː/	ايران، علي	-
۵	ۊ (اۊ)	او	/uː/	پۊرد	-
۶	آ	آ	/ɑː/	آسمؤن، گيلان	-
۷	ˇ ( ٚ)	-	/ə/	سۊرخˇگۊل، رٚشت	مصوتی بین زیر و زبر (فتحه و کسره)
۸	يۊ	-	/y/	تيۊل	در زبان فرانسه به شکل (u)
۹	ئؤ	-	/œ/	دئؤ (دوق به لهجه گسکری)	این آوا در زبان لری و هم‌چنین ترکی هم وجود دارد.
۱۰	يأ	-	-	تيأل (نیلوفر وحشی به لهجه گسکری)	پساوا - در ترکی هم موجود است.
۱۱	أؤ	-	/æo/	چأؤدن، أؤؤ	ميانپیش - آوایی که اول به صورت فتحه تلفظ میشود و بدون مکث لب‌ها غنچه شده و ضمه را ادا می‌کند.

قیاس اختلافات آواهای فارسی با گیلکی

گیلکی	فارسی	نمونه در گیلکی
i	e	ki.tab
e	i:, e:/ei	seb
ə	æ, e	mən
a	a:	zai
ɒ	a:	lɒ.nə
o	u:, o:/ɔ	d͡ʒoɾ
u	o/u:	ɡul

همخوان‌های زبان گیلکی

همخوان‌های زبان گیلکی با فارسی یکی است با اینحال از نظر واج‌شناسی تفاوت‌هایی دارند اگرچه تفاوت در حدی نیست که در صورت استفاده از آن‌ها در زبان مقابل معانی واژگان تغییر یابد با این وجود برخی همخوان‌ها مانند آوای "k"، "g" و "q" در این زبان از نظر مکان و نحوه تولید متفاوت از فارسی ادا می‌شود.

همخوان‌های زبان گیلکی

	لبی	لثوی	پسالثوی	نرمکامی	چاکنایی
بیواک انسدادی	p	t	t͡ʃ	k	ʔ
واکدار انسدادی	b	d	d͡ʒ	ɡ
بی‌واک سایشی	f	s	ʃ	x	h
واک‌دار سایشی	v	z	ʒ	ɣ
خیشومی	m	n
روان‌ها		l, ɾ
غلت‌ها			j

واژه‌شناسی زبان گیلکی

واژگان زبان گیلکی از ریشه ایرانی هستند و با سایر زبان‌های ایرانی در این زمینه مشابهت دارد. همبستگی واژگانی میان گیلکی و سایر زبان‌های شمال غربی ایران بویژه مازندرانی، تالشی، کردی و بلوچی بیشتر است. با این وجود واژه‌های دخیل فارسی و اصطلاحات روزمره فارسی در این زبان کاملاً مشخص است. در زبان گیلکی مانند فارسی تحلیلی اما اسم‌ها صرف می‌شوند. زبان گیلکی از هشت حالت صرفی اسم در ایرانی باستان سه حالت نهادی، اضافی و مفعولی را نگهداشته‌است. هرچند که ستاک و ماده اصلی اسم همان حالت نهادی آن است و پایانه صرفی، آنگونه که در ایرانی باستان بوده در این زبان باقی نمانده‌است. همچنین این زبان فاقد تثنیه و جنس دستوری است. پسوند اسم جمع ساز در زبان گیلکی (ẚn) است.

صرف اسم در زبان گیلکی:

صرف حالات واژه (per) بمعنی پدر

	مفرد	جمع
نهادی	per	perán
مفعولی	pera	perána
اضافی	perə	peránə

نمونه واژگان

شماری از واژه‌های گیلکی با برابر فارسی و انگلیسی آن در اینجا به الفبای فونتیک بین‌المللی آوانویسی شده‌است:

گیلکی	انگلیسی	فارسی	فارسی آوانویسی شده
dim	face	روی/چهره	ruy/čehreh
zäy	baby/kid	کودک/بچه	kudæk/bæčé
pier	father	پدر	pedær
zəmat	time	زمان	zaman
mərdə per	father of the husband	پدرشوهر	pedær šohar
kerk/murgh	hen	مرغ خانگی	morgh khanegi
gäb	cow	گاو	gāv
buĵor / jor	up	بالا	bāla
roĵä/kiĵi/setarə	star	ستاره	setare
kor/kiĵä/kilka/läku	girl	دختر	doxtær
rey/rikä/ri	boy	پسر	pesær
pitär	ant	مورچه	murčé
siftäl=garzak	bee	زنبور	zanbur
piča/piche	cat/pussy cat	گربه/پیشی	gorbe/piši
nesä/saye	shadow	سایه	saye
vargadån	to hang	آویزان کردن/آویختن	avixtan/avizan kardan
pilə=pila	great	بزرگ	bozorg
zak/zay	child	بچه	bačče
per	father	پدر	pedar
kåråš=kereš	to draw on the ground	کشیدن به دنبال	be donbal kešidan
fuduštån	to suck	مکیدن	makidan
vastån	appetite or desire	اشتها یا میل	ešteha یا meyl
šondån/fotan	pouring of liquids	ریختن مایعات	rixtan e mayeāt
lisk	lubricious	لیز / سور	liz/sor
kərč	brittle	ترد و شکننده	tord o šekanande
där	tree	دار و درخت	där o deraxt
malĵå, čičini	sparrow	گنجشک	gonješk

گویش‌ها

مردم گیلک زبان با گویش‌های مختلف سخن می‌گویند که ریشه در زبان‌های ایران باستان دارد. در بین گویش‌های مختلف زبان گیلکی از نظر فونتیک (بیان صوت و آوا) و صرف افعال اختلاف جزئی دیده می‌شود که ناشی از تحول تدریجی و ویژگی فرهنگی اقلیمی هر منطقه‌است. گویش‌های زبان گیلکی را می‌توان چند بخش کرد:

1. گویش بیه‌پسی (گویش جلگه نشینان باختر سفیدرود).
2. گویش بیه‌پیشی (گویش جلگه نشینان خاور سفیدرود).

در منابع موجود به گویش دیگری به نام لهجه گاومیش‌بان‌ها اشاره شده‌است که امروزه در لهجه‌های دیگر (گویش بیه پیش) تحلیل رفته و منسوخ شده‌است.

دکتر نادر جهانگیری (زبان‌شناس) دربارهٔ تقسیم‌بندی گونه‌های زبانی استان گیلان و حومه چنین می‌نویسد:

گونه‌های زبانی رایج در استان گیلان را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد:

۱. گونه‌های گیلکی

۲. گونه‌های غیرگیلکی از گروه زبان‌های کرانهٔ خزر.

۳. گونهٔ ترکی آذری (غیر ایرانی).

۱. گیلکی خود سه گونهٔ عمده دارد.

الف. گونهٔ گیلکی لاهیجان (بیه‌پیش) در منطقه‌ای محدود از شمال به دریای خزر، از جنوب به بلندی‌های سیاهکل، از غرب به آستانه و حسن‌کیاده تا مرزهای کوچصفهان و از شرق به لنگرود و رودسر که به تدریج به گویش مازندرانی می‌آمی‌زد.

ب. گونهٔ گیلکی رشت (بیه‌پس) که در رشت، لشت نشاء، خشکبیجار، صومعه سرا، خمام، بندرانزلی، فومن و شفت به آن سخن می‌گویند.

ج. گونهٔ گالشی. گونهٔ دیگری از گونه‌های گیلکی است که مردم نواحی کوهستانی لاهیجان به آن سخن می‌گویند.

۲. گونه‌های غیرگیلکی از گروه زبان‌های کرانهٔ خزر.

الف. تالشی. در تالش، آستارا، دولاب، ماسال شاندرمن و اسالم به آن گفتگو می‌شود.

ب. تاتی. از دیگر گونه‌های زبانی کرانهٔ خزر است که در چند آبادی از بخش رودبار زیتون به آن سخن می‌گویند.

ج. کرمانجی. از گونه‌های کردی‌ست که در فاراب و کرمانج عمارلو به ان گفتگو می‌شود.

۳. ترکی آذری. گونهٔ زبانی غیرایرانی که در منطقهٔ آستارا رایج است. در بندر انزلی و طوالش نیز سخن‌گویانی دارد.

گلکی

گلکی یکی از شاخه‌های گیلکی است که بیش از پنجاه هزار نفر از مردم مازندران بدان سخن می‌گویند. حوزه این گویش از شمال به شهرستان چالوس، از جنوب به روستای سیاه بیشه واقع در کیلومتر ۱۱۰ جاده تهران-چالوس، از شرق به علمده واقع در کیلومتر ۴۰ جاده کناره دریای خزر به سوی بابل، و از غرب به تنکابن واقع در کیلومتر ۵۵ جاده چالوس-رشت است. مردم این ناحیه زبان خود را گلکی می‌نامند. ولی این‌گونه از گیلکی با گیلکی گیلان چنان فرق دارد که سخنگویان این دو گونه زبانی زبان هم را به سختی متوجه می‌شوند. این دو گویش جدا از تفاوتهای واژگانی و آوائی از نظر دستوری از جمله دستگاه فعل نیز تفاوتهای زیادی دارند.

ادبیات گیلکی

فهلویات

در میان اشعار گویندگان بعد از اسلام به آثاری برمی‌خوریم که به مازندرانی و گیلکی کنونی نزدیک است. فهلویات شامل اشعاری (دوبیتی) است به گویشهای غرب و مرکز و شمال ایران. مناطق فهله عبارت هستند از اصفهان و ری و همدان و ماه نهاوند و آذربایجان اما می‌توان از دیدگاه زبانشناسی گیلان را نیز شامل این مناطق دانست..

هساشعر

مقالهٔ اصلی: هساشعر

هساشعر سبکی مدرن از شعر گیلکی و بعداً مازندرانی است که توسط شاعران گیلک از جمله محمد بشرا، رحیم چراغی و محمد فارسی از اوایل دهه هفتاد پایه‌ریزی شد. هساشعر موجز و کوتاه است و علی‌رغم مدرن بودن از لحاظ زبان و شیوهٔ بیان، فضای آن عموماً طبیعت محض و به دور از فضای شهری است. هساشعر را اغلب نزدیک به هایکوی ژاپنی و تأثیرگرفته از آن دانسته‌اند.

جستارهای وابسته

• ادبیات گیلکی
• گالشی
• مازندرانی
• تالشی

منابع

• راهنمای زبان‌های ایرانی: زبان‌های ایرانی نو، ویراستهٔ رودیگر اشمیت. دیمه.