محمدحسین نظیری نیشابوری

محمدحسین نظیری نیشابوری شاعر قرن یازدهم هجری(درگذشت: ۱۰۲۱ه‍. ق/۱۶۱۲م) از شاعران مؤلف و صاحب سبک تاریخ شعر پارسی به‌شمار می‌رود که بر جریانات شعری معاصر و بعد از خود تأثیری عمیق نهاد.

او خالق این بیت بسیار معروف است که به صورت ضرب‌المثل درآمده:

درس ادیب اگر بود زمزمهٔ محبتی

جمعه به مکتب آورد طفل گریزپای را

زندگی

محمدحسین نظیری نیشابوری، در نیمهٔ دوم قرن دهم هجری در نیشابور متولد شد. وی پس از گذراندن تحصیلات، به شاعری روی آورد و برای آزمودن طبع، به کاشان که از مراکز مهم شعر پارسی در آن روزگار و محل تجمع شاعران سبک وقوع بود روی آورد و در چند مجلس طرح شعر بر شاعران معتبر سبک وقوع پیروز شد و سپس عازم هند گردید. همزمان با حکومت سلاطین صفوی در ایران که به سبب اولویت‌های سیاسی و نظامی، به شعر غیرایدئولوژیک توجه چندانی نداشتند، سلاطین گورکانی هند در شبه قارهٔ هند به حمایت گسترده از علم و ادب و هنر ایرانی پرداخته بودند و دربار آنان و دربارهای محلی امرایشان، مرکز تجمع بیشترین تعداد دانشمندان، صنعتگران، هنرمندان و ادب پیشگان ایرانی و ایرانی مآب شده بود. نظیری نیز با پیوستن به دربار جهانگیر (حکومت:۱۰۱۴-۱۰۳۷ه‍. ق/۱۶۰۵-۱۶۲۷م) امپراتور گورکانی هند و سپس بارگاه سپهسالار او خانخانان به ثروتی افسانه‌ای دست یافت و مهم‌ترین شاهکارهایش را در سال‌های اقامت در هند آفرید تا آنکه به سال ۱۰۲۱ هـ. ق در شهر آگره در اوج ثروت، شهرت، حرمت و محبوبیت درگذشت.

میراث و جایگاه او

از نظیری نیشابوری دیوانی مشتمل بر انواع گوناگون شعر بر جامانده که همه در حد کمالند و به استناد این اشعار متنوع، می‌توان نظیری را از شاعران جامع در ادب پارسی و از آخرین بقایای چنین شاعرانی دانست. وی در انواع و قالب‌های گوناگون شعر، استاد بود اما برتری انحصاری او که مورد شاعران دیگر بود، در غزل تجلی یافته و با توجه به همین غزلیات است که برخی منتقدان و از جمله علامه شبلی نعمانی او را از انبیای شعر پارسی دانسته اندو اَبَرشاعرانی چون صائب تبریزی مقام خود را فروتر از نظیری دانسته‌اند. شگرد انحصاری نظیری در غزل، ارائهٔ تصویری مفاهیم انتزاعی و بویژه عواطف و احساسات بشری است و چون جوهرهٔ غزل نیز همین احساسات و عواطف است، غزل نظیری، مبدل به روایت ملموس و آشنای ملتهب‌ترین و نازک‌ترین عواطف و احساسات گردیده به گونه‌ای که خوانندگان، به سرعت و در سرحد شدت، با دنیای عواطف گرم و تپندهٔ نظیری پیوند می‌خورند. برتری‌های فنی غزل نظیری، ثروت او که خود نتیجهٔ برتری‌های شعر وی است و نیز محبوبیت شخصی نظیری موجب تقلید وسیع شاعران معاصر و مابعد نظیری از غزلیات وی شده‌است به گونه‌ای که نظیری را مبدل به شاعری با تأثیر عمیق بر شعر پارسی معاصر و مابعد خود ساخته‌است و حتی آنچه امروز جریان بازگشت ادبی خوانده می‌شود و عکس العمل شعر پارسی داخل ایران در برابر افراط گری‌های اواخر سبک هندی بود، چیزی نیست جز بازگشت به شگردهای موفق غزل نظیری نیشابوری و تعدادی دیگر از شاعران قرن‌های دهم و یازدهم هجری، هرچند که به رغم موفق بودن اصل غزل‌های نظیری، نمونه‌های تقلید شده از او در دوران بازگشت ادبی، به سبب فقدان اصالت، چندان موفق از آب در نیامد.

نمونه اشعار

یادت به خیر باد که در گریه­های گرم		شوقی که از خودم برهانی نهاده­ای
ارزان مکن کرشمه­ی خوبی که در دلم		ذوقی که بیش از آن نتوانی نهاده­ای

فلک مزدور ایمای تو باشد		نوازد هر که را رای تو باشد
شود مجروح مغز استخوانم		سر خاری چو در پای تو باشد
نیازارم ز خود هرگز دلی را		که می­ترسم در او جای تو باشد
حریفی کز خرد بازیچه سازد		نگاه کارفرمای تو باشد
دو عالم نقد جان در دست دارند		به بازاری که سودای تو باشد
گل صد رنگ می­روید از آن خاک		که دُردی نوش صهبای تو باشد
کدورت نیست کاخ سینه­ای را		که راهش بر تماشای تو باشد
نهایت نیست طومار دلی را		که عنوانش تمنای تو باشد...

چه خوش است از دو یکدل سر حرف باز کردن		سخن گذشته گفتن گله­ی دراز کردن
نه چنان گرفته­ای جا به میان جان شیرین		که توان تو را و جان را ز هم امتیاز کردن

منابع

• آتشکده‌ی آذر (۷۳۸ -۷۱۱/ ۲)
• ایضاح‌المکنون (۵۳۴/ ۱)
• حماسه‌سرایی در ایران (۳۵۷)
• تاریخ ادبیات ایران، براون (۱۶۸/ ۴)
• تاریخ ادبیات در ایران (۹۱۶ -۸۹۷/ ۵)
• تاریخ نظم و نثر (۴۲۹)
• تذکره‌ی روز روشن (۸۴۱ -۸۳۷)
• تذکره‌ی میخانه (۸۰۰ -۷۸۵)
• دایرةالمعارف فارسی (۳۰۴۱ -۳۰۴۰/ ۲)
• الذریعه (۱۲۱۳/ ۹)
• ریاض‌العارفین (۲۳۷ -۲۳۶)،
• ریحانه (۲۱۷ -۲۱۶/ ۶)،
• سرو آزاد (۲۶ -۲۴)،
• فرهنگ ادبیات فارسی (۵۱۵ -۵۱۴)،
• سخنوران (۹۴۶ -۹۴۵)،
• کاروان هند (۱۴۵۶ -۱۴۴۹/ ۲)
• کلمات الشعراء (۱۷۹)،
• گنج سخن (۷۶ -۶۴/ ۳)،
• لغت‌نامه (ذیل/ نظیری نیشابوری)،
• مجمع‌الخواص (۲۲۰ -۲۱۹)،