جنگهای پونی: تفاوت میان نسخهها
جز ربات: حذف میانویکی موجود در ویکیداده: ۵۷ میانویکی |
جز ویکیسازی رباتیک(۶.۸) >دوران کودکی، پیاده نظام+املا (۷.۵) |
||
خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
== آغاز دومین جنگ پانیک == |
== آغاز دومین جنگ پانیک == |
||
[[پرونده:Hannibal Slodtz Louvre MR2093.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|هانیبال در حال شمارش حلقه هایی که تعداد آنها نمایانگر تعداد اشرافیان رومی می باشد، که او در طی جنگ کشته است، مجسمه از: سباستین سولز]] |
[[پرونده:Hannibal Slodtz Louvre MR2093.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|هانیبال در حال شمارش حلقه هایی که تعداد آنها نمایانگر تعداد اشرافیان رومی می باشد، که او در طی جنگ کشته است، مجسمه از: سباستین سولز]] |
||
کارتاژها ضمن تدارک نبرد با روم، ارتشی بزرگ در [[اسپانیا]] فراهم آوردند. [[هانیبال]] جوان، سردار سپاه کارتاژ و فرمانده آن بود. او از همان دوران کودکی خویش سوگند یاد کرده بود که همیشه نسبت به روم نفرت بورزد. با همین نفرت وی آموزش انواع فنون جنگی و نظامی دیده بود و استعداد نظامی و دلاوریش حتی زبانزد رومیان بود. وی مردی سنگدل و سخت گیر و پُرانرژی بود و مزدوران را وادار میکرد که بدون چون و چرا از وی اطاعت کنند. |
کارتاژها ضمن تدارک نبرد با روم، ارتشی بزرگ در [[اسپانیا]] فراهم آوردند. [[هانیبال]] جوان، سردار سپاه کارتاژ و فرمانده آن بود. او از همان [[دوران کودکی]] خویش سوگند یاد کرده بود که همیشه نسبت به روم نفرت بورزد. با همین نفرت وی آموزش انواع فنون جنگی و نظامی دیده بود و استعداد نظامی و دلاوریش حتی زبانزد رومیان بود. وی مردی سنگدل و سخت گیر و پُرانرژی بود و مزدوران را وادار میکرد که بدون چون و چرا از وی اطاعت کنند. |
||
اشغال اراضی اسپانیا توسط کارتاژ، بهانهای برای شروع دومین جنگ پانیک، به دست رومیان داد و بدین ترتیب در سال ۲۱۸ قبل از میلاد، یکی از نمایندگان سنای روم(یکی از سناتورها)، به نام رُم، آغاز جنگی دیگر با کارتاژ را اعلام نمود. بدینسان دومین جنگ پانیک آغاز گردید. |
اشغال اراضی اسپانیا توسط کارتاژ، بهانهای برای شروع دومین جنگ پانیک، به دست رومیان داد و بدین ترتیب در سال ۲۱۸ قبل از میلاد، یکی از نمایندگان سنای روم(یکی از سناتورها)، به نام رُم، آغاز جنگی دیگر با کارتاژ را اعلام نمود. بدینسان دومین جنگ پانیک آغاز گردید. |
||
خط ۲۷: | خط ۲۷: | ||
سپاه کارتاژ به فرماندهی هانیبال موفق شد که در فصل پائیز از کوههای آلپ عبور کند. در این فصل شدت سرما به حدی بود که افراد مجبور بودند از کوره راههای یخ بستهٔ کوهستانی عبور کنند. اسبها و سپاهیان به درون پرتگاههای مخوف سقوط میکردند و عدهای از آنها بر اثر سرما تلف شدند. بدینسان در هنگام عبور از آلپ، تقریباً نیمی از سپاه کارتاژ نابود شد. |
سپاه کارتاژ به فرماندهی هانیبال موفق شد که در فصل پائیز از کوههای آلپ عبور کند. در این فصل شدت سرما به حدی بود که افراد مجبور بودند از کوره راههای یخ بستهٔ کوهستانی عبور کنند. اسبها و سپاهیان به درون پرتگاههای مخوف سقوط میکردند و عدهای از آنها بر اثر سرما تلف شدند. بدینسان در هنگام عبور از آلپ، تقریباً نیمی از سپاه کارتاژ نابود شد. |
||
امّا آنچه از سپاه هانیبال |
امّا آنچه از سپاه هانیبال باقیمانده بود، به دشت حاصلخیز [[رودخانه پو|رودخانهٔ پو]] در ایتالیای شمالی رسید. در اینجا قوم [[گال]] زندگی میکردند که کمی پیشتر به اطاعت از روم وادار شده بودند. پس گالها به هانیبال پیوستند و این امر باعث شد که سپاه ناتوان شدهٔ او، تا حدودی تقویت شود. |
||
کارتاژ موفق شد که در طی چندین نبرد خونین، لشکریان روم را که به مصاف او فرستاده شده بودند را مغلوب سازد و قیامهایی که |
کارتاژ موفق شد که در طی چندین نبرد خونین، لشکریان روم را که به مصاف او فرستاده شده بودند را مغلوب سازد و قیامهایی که علیه کارتاژ برپا میشد را سرکوب سازد. |
||
در ادامه، هانیبال به همراه سپاهیانش تمام شمال ایتالیا را درنوردید، و درحالیکه با بی رحمی تمام اکثر نواحی سر راهش را به ویرانههایی تبدیل مینمود، سرانجام به جنوب ایتالیا رسید. |
در ادامه، هانیبال به همراه سپاهیانش تمام شمال ایتالیا را درنوردید، و درحالیکه با بی رحمی تمام اکثر نواحی سر راهش را به ویرانههایی تبدیل مینمود، سرانجام به جنوب ایتالیا رسید. |
||
خط ۴۲: | خط ۴۲: | ||
ارتش رم از ۸۰هزار نفر پیاده و ۶هزار سواره تشکیل شده بود، امّا کارتاژها فقط ۴۰هزار نفر پیاده در اختیار داشتند، امّا از لحاظ [[سواره نظام]] برتر از روم بودند و ۱۴ هزار نفر سواره با خود داشتند. |
ارتش رم از ۸۰هزار نفر پیاده و ۶هزار سواره تشکیل شده بود، امّا کارتاژها فقط ۴۰هزار نفر پیاده در اختیار داشتند، امّا از لحاظ [[سواره نظام]] برتر از روم بودند و ۱۴ هزار نفر سواره با خود داشتند. |
||
کنسولهای رم میخواستند با یک یورش سریع ِواحدهای بیشمار پیاده نظام خود، دشمن را در هم شکنند. آنها پیاده نظام خویش را به شکل مربعهای عظیمی آرایش داده بودند و اسوارانها از جناحین پیاده دفاع میکردند. |
کنسولهای رم میخواستند با یک یورش سریع ِواحدهای بیشمار [[پیاده نظام]] خود، دشمن را در هم شکنند. آنها پیاده نظام خویش را به شکل مربعهای عظیمی آرایش داده بودند و اسوارانها از جناحین پیاده دفاع میکردند. |
||
امّا هانیبال به حدس، نیت رومیان را دریافت. او به خوبی میدانست که سپاهش نمیتواند در مقابل چنین یورشی ایستادگی کند، ولی این را نیز میدانست که پیاده نظام رومی، اگر مجبور به دفاع از جناحین و پشت جبههٔ خود بشود، قادر به تجدید سازمان سریع نیست. بدین ترتیب هانیبال نقشهٔ جسورانهای طرح کرد: محاصرل ارتش رم. |
امّا هانیبال به حدس، نیت رومیان را دریافت. او به خوبی میدانست که سپاهش نمیتواند در مقابل چنین یورشی ایستادگی کند، ولی این را نیز میدانست که پیاده نظام رومی، اگر مجبور به دفاع از جناحین و پشت جبههٔ خود بشود، قادر به تجدید سازمان سریع نیست. بدین ترتیب هانیبال نقشهٔ جسورانهای طرح کرد: محاصرل ارتش رم. |
||
خط ۴۸: | خط ۴۸: | ||
او تعدادی از افراد پیاده نظام خود را به مقابله با دشمن فرستاد، در جناحین بهترین واحدهای پیاده و سواره خود را مستقر نمود. |
او تعدادی از افراد پیاده نظام خود را به مقابله با دشمن فرستاد، در جناحین بهترین واحدهای پیاده و سواره خود را مستقر نمود. |
||
تمام تودهٔ عظیم پیاده نظام رم، به طور تهدیدآمیزی به پیش میآمد. گالها که در مرکز سپاه کارتاژ قرار گرفته بودند، تحت فشار پیاده نظام رم، مشغول عقب نشینی شدند. پیاده نظام رُم سینهٔ سپاه کارتاژ را شکاف داد و با این کار جناحین خود را خالی کرد. در همین هنگام بود که واحدهای گزیدهٔ کارتاژ به پیاده نظام رُم حمله کردند. |
تمام تودهٔ عظیم پیاده نظام رم، به طور تهدیدآمیزی به پیش میآمد. گالها که در مرکز سپاه کارتاژ قرار گرفته بودند، تحت فشار پیاده نظام رم، مشغول عقب نشینی شدند. پیاده نظام رُم سینهٔ سپاه کارتاژ را شکاف داد و با این کار جناحین خود را خالی کرد. در همین هنگام بود که واحدهای گزیدهٔ کارتاژ به پیاده نظام رُم حمله کردند. ضمناً همزمان با این حمله، اسوارانهای کارتاژ نیز سواره نظام روم را پراکندند و از پشت جبهه به قوای پیادهٔ آن یورش آوردند. |
||
رومیها مجبور به عقب نشینی شدند. صفوف منظم آنها درهم ریخت، لشکر به تودهای بی نظم و ترتیب مبدّل شد که در حلقهٔ محاصرهٔ دشمن اسیر شده بود. |
رومیها مجبور به عقب نشینی شدند. صفوف منظم آنها درهم ریخت، لشکر به تودهای بی نظم و ترتیب مبدّل شد که در حلقهٔ محاصرهٔ دشمن اسیر شده بود. قتلعام بی رحمانهٔ رومیان آغاز شد. کارتاژ قریب ۷۰ هزار از سپاهیان رومی را نیز اسیر کرد. |
||
== جنگ فرساینده == |
== جنگ فرساینده == |
||
خط ۷۴: | خط ۷۴: | ||
در موقع جنگ بین پیادههای روم و کارتاژ، اسوارانهای رومی از پشت جبهه به کارتاژها یورش آورده و ارتش هانیبال در هم شکست. با این وجود کارتاژ نتوانست قوای جدیدی برای ادامهٔ نبرد گرد آورد و بدین ترتیب در سال ۲۰۱ قبل از میلاد، جنگ به طور نهایی و به نفع روم خاتمه یافت. |
در موقع جنگ بین پیادههای روم و کارتاژ، اسوارانهای رومی از پشت جبهه به کارتاژها یورش آورده و ارتش هانیبال در هم شکست. با این وجود کارتاژ نتوانست قوای جدیدی برای ادامهٔ نبرد گرد آورد و بدین ترتیب در سال ۲۰۱ قبل از میلاد، جنگ به طور نهایی و به نفع روم خاتمه یافت. |
||
کارتاژ مجبور شد که ناوگان خود را به رُم بدهد، غرامت کلانی به این کشور بپردازد و |
کارتاژ مجبور شد که ناوگان خود را به رُم بدهد، غرامت کلانی به این کشور بپردازد و تقریباً از تمامی متصرفاتی که طی سالیان مدید به دست آورده بود، چشم پوشی کند. |
||
بدون تردید در پیروزی نهایی سپاه روم، دهقانان رومی که صفوف ارتش روم را پُر میکردند و مردانه با دشمن میجنگیدند، نقشی قاطع بر عهده داشتند. |
بدون تردید در پیروزی نهایی سپاه روم، دهقانان رومی که صفوف ارتش روم را پُر میکردند و مردانه با دشمن میجنگیدند، نقشی قاطع بر عهده داشتند. |
||
خط ۹۳: | خط ۹۳: | ||
[[رده:تاریخ تونس]] |
[[رده:تاریخ تونس]] |
||
[[رده:تاریخ روم]] |
[[رده:تاریخ روم]] |
||
[[رده:ویکیسازی رباتیک]] |
نسخهٔ ۹ نوامبر ۲۰۱۳، ساعت ۰۴:۲۰
جنگهای پونیک یا جنگهای پانیک(به انگلیسی: Punic Wars)، به مجموعه جنگهای طولانی و سهمگین و دامنه داری گفته میشود که طی سدهٔ سوم قبل از میلاد، میان دو امپراطوری بزرگ روم و کارتاژ درگرفت و مدت بیست و چهار سال تمام به طول انجامید و تلفات بسیار به همراه داشت.
آغاز این جنگها، بر سر تصاحب جزیرهٔ سیسیل بود که جزیرهای ثروتمند و حاصلخیز محسوب میشد و از جمله در اراضی آن بهترین و مرغوبترین انواع انگور و پرتقال و زیتون و... به عمل میآمد و به لحاظ استراتژیکی نیز در نواحی ساحلی آن کولونیهای ثروتمند یونانی واقع شده بودند. به همین دلیل هم کنسولهای رومی و هم برده داران کارتاژ(دولت نیرومندی که در ساحل جنوبی دریای مدیترانه پا گرفته بود)، چشم طمع به غنایم سیسیل دوخته بودند.
نخستین جنگ پونیک
در سال ۲۶۴ قبل از میلاد، ارتش روم به سیسیل یورش برد. بین روم و کارتاژ جنگ شروع شد و کارتاژ شکست خورد. از آن جهت که رومیها اهالی کارتاژ را پانیکها یا پونیکها مینامیدند، این جنگ به نبرد پانیک مشهور شد.
در جریان این جنگ، لژیونرهای رومی معمولاً در خشکی سپاه کارتاژ را در هم میشکستند، ولی کارتاژها در دریا مسلط بودند.
رومیان مخفیانه پلهای متحرکی را که دارای قلابهای تیزی بودند، در کشتیهای خود نصب میکردند. به اینگونه پلها، اصطلاحاً راون میگفتند. بدینسان رومیها چون کشتیهای دشمن نزدیک میشدند، پلها را به سوی عرشهٔ کشتیها پرتاب میکردند. قلاب به بدنهٔ کشتی دشمن گیر میکرد و آن گاه سپاهیان رومی از طریق پُل، به درون کشتی دشمن یورش میبردند. در عرشهٔ کشتیهای کارتاژ جنگ تن به تن وحشتناکی درمی گرفت.
بدین ترتیب بود که کارتاژها در دریا نیز تفوق خود را از دست دادند و در جریان نخستین جنگهای پانیک، چندین نوبت شکست در دریا را نیز متحمل گردیدند.
در نهایت، رُم در نخستین جنگ پانیک که بیش از بیست سال طول کشید، پیروز شد و جزیرهٔ سیسیل و جزایر ساردین و کورسیکا را به اشغال خود درآورد. امّا نیروهای کارتاژ نیز، به طور قطعی درهم شکسته نشدند و کینهٔ رومیها را به دل گرفتند. پس هر دو دشمن، در خفا مشغول آماده شدن برای مصاف جدیدی شدند.
آغاز دومین جنگ پانیک
کارتاژها ضمن تدارک نبرد با روم، ارتشی بزرگ در اسپانیا فراهم آوردند. هانیبال جوان، سردار سپاه کارتاژ و فرمانده آن بود. او از همان دوران کودکی خویش سوگند یاد کرده بود که همیشه نسبت به روم نفرت بورزد. با همین نفرت وی آموزش انواع فنون جنگی و نظامی دیده بود و استعداد نظامی و دلاوریش حتی زبانزد رومیان بود. وی مردی سنگدل و سخت گیر و پُرانرژی بود و مزدوران را وادار میکرد که بدون چون و چرا از وی اطاعت کنند.
اشغال اراضی اسپانیا توسط کارتاژ، بهانهای برای شروع دومین جنگ پانیک، به دست رومیان داد و بدین ترتیب در سال ۲۱۸ قبل از میلاد، یکی از نمایندگان سنای روم(یکی از سناتورها)، به نام رُم، آغاز جنگی دیگر با کارتاژ را اعلام نمود. بدینسان دومین جنگ پانیک آغاز گردید.
حملهٔ هانیبال به ایتالیا
هنگامی که کنسولهای رم، خود را برای گُسیل کردن قوای نظامی به اسپانیا و آفریقا آماده میکردند، هانیبال پیشدستی نمود و با یورش به ایتالیا، آنها را غافلگیر نمود.
سپاه کارتاژ به فرماندهی هانیبال موفق شد که در فصل پائیز از کوههای آلپ عبور کند. در این فصل شدت سرما به حدی بود که افراد مجبور بودند از کوره راههای یخ بستهٔ کوهستانی عبور کنند. اسبها و سپاهیان به درون پرتگاههای مخوف سقوط میکردند و عدهای از آنها بر اثر سرما تلف شدند. بدینسان در هنگام عبور از آلپ، تقریباً نیمی از سپاه کارتاژ نابود شد.
امّا آنچه از سپاه هانیبال باقیمانده بود، به دشت حاصلخیز رودخانهٔ پو در ایتالیای شمالی رسید. در اینجا قوم گال زندگی میکردند که کمی پیشتر به اطاعت از روم وادار شده بودند. پس گالها به هانیبال پیوستند و این امر باعث شد که سپاه ناتوان شدهٔ او، تا حدودی تقویت شود.
کارتاژ موفق شد که در طی چندین نبرد خونین، لشکریان روم را که به مصاف او فرستاده شده بودند را مغلوب سازد و قیامهایی که علیه کارتاژ برپا میشد را سرکوب سازد.
در ادامه، هانیبال به همراه سپاهیانش تمام شمال ایتالیا را درنوردید، و درحالیکه با بی رحمی تمام اکثر نواحی سر راهش را به ویرانههایی تبدیل مینمود، سرانجام به جنوب ایتالیا رسید.
سپاه کارتاژ خانهها را آتش میزد و باغها و تاکستانها را ریشه کن میکرد و مزارع و کشتزارها را لگدمال مینمود و احشام و حیوانات را با تیر از پای درمی آورد.
جنگ کان
در سال ۲۱۶ قبل از میلاد، سپاهیان کارتاژ به فرماندهی هانیبال در حومهٔ روستایی بنام کان، به ارتش اصلی روم برخوردند. به هم رسیدن این دو سپاه خصم در این مرحله از جنگهای پانیک، نبرد سهمگینی را رقم زد که با عنوان جنگ کان مشهور است.
ارتش رم از ۸۰هزار نفر پیاده و ۶هزار سواره تشکیل شده بود، امّا کارتاژها فقط ۴۰هزار نفر پیاده در اختیار داشتند، امّا از لحاظ سواره نظام برتر از روم بودند و ۱۴ هزار نفر سواره با خود داشتند.
کنسولهای رم میخواستند با یک یورش سریع ِواحدهای بیشمار پیاده نظام خود، دشمن را در هم شکنند. آنها پیاده نظام خویش را به شکل مربعهای عظیمی آرایش داده بودند و اسوارانها از جناحین پیاده دفاع میکردند.
امّا هانیبال به حدس، نیت رومیان را دریافت. او به خوبی میدانست که سپاهش نمیتواند در مقابل چنین یورشی ایستادگی کند، ولی این را نیز میدانست که پیاده نظام رومی، اگر مجبور به دفاع از جناحین و پشت جبههٔ خود بشود، قادر به تجدید سازمان سریع نیست. بدین ترتیب هانیبال نقشهٔ جسورانهای طرح کرد: محاصرل ارتش رم.
او تعدادی از افراد پیاده نظام خود را به مقابله با دشمن فرستاد، در جناحین بهترین واحدهای پیاده و سواره خود را مستقر نمود.
تمام تودهٔ عظیم پیاده نظام رم، به طور تهدیدآمیزی به پیش میآمد. گالها که در مرکز سپاه کارتاژ قرار گرفته بودند، تحت فشار پیاده نظام رم، مشغول عقب نشینی شدند. پیاده نظام رُم سینهٔ سپاه کارتاژ را شکاف داد و با این کار جناحین خود را خالی کرد. در همین هنگام بود که واحدهای گزیدهٔ کارتاژ به پیاده نظام رُم حمله کردند. ضمناً همزمان با این حمله، اسوارانهای کارتاژ نیز سواره نظام روم را پراکندند و از پشت جبهه به قوای پیادهٔ آن یورش آوردند.
رومیها مجبور به عقب نشینی شدند. صفوف منظم آنها درهم ریخت، لشکر به تودهای بی نظم و ترتیب مبدّل شد که در حلقهٔ محاصرهٔ دشمن اسیر شده بود. قتلعام بی رحمانهٔ رومیان آغاز شد. کارتاژ قریب ۷۰ هزار از سپاهیان رومی را نیز اسیر کرد.
جنگ فرساینده
پس از پیروزی سپاه کارتاژ در حومهٔ کان، بخشی از شهرهای ایتالیا جانب کارتاژ را گرفتند. گرچه وضع رُم بسیار وخیم شد، لیکن هنوز نیروی عظیمی را در اختیار داشت.
رومیان تمامی مردانی را که به درد خدمت میخوردند، به ارتش احضار کردند. قریب ۲۵۰ هزار نفر سپاهی گرد آمدند. بخشی از این سپاه را دهقانان و کشاورزان تشکیل میدادند، چراکه این طبقات بر اثر یورشهای بی رحمانهٔ هانیبال رنج بسیار کشیده بودند، پس با میل و رغبت میرفتند تا به سپاه رم بپیوندند و با کارتاژ بجنگند.
اینک سپاه کارتاژ به رم نزدیک شده بود، ولی هانیبال آنچنان نیرویی در اختیار نداشت تا شهر را محاصره کند و به رُم که با دژها و دیوارهای بلند احاطه شده بود، یورش برد. بنابراین اندکی بعد هانیبال به سوی جنوب ایتالیا عقب نشینی کرد.
هانیبال در این مرحله حتی به فکر صلح افتاد و به روم پیشنهاد انجام مذاکرات صلح نمود، ولی سنای رُم حتی حاضر نشد که سخنان نمایندهٔ او را بشنود.
رومیان مردانه، لیکن با احتیاط وارد عمل شدند. آنها از نبردهای پردامنه و بزرگ اجتناب میکردند و برعکس به واحدهای کوچک دشمن حمله مینمودند و شهرهایی را که توسط کارتاژ تسخیر شده بودند را به محاصره میکشیدند.
این جنگ فرساینده برای هانیبال و سپاهیان او، کشنده و مرگبار بود. او تقریباً هیچ قوای کمکی از جانب کارتاژ دریافت نمیکرد و در عین حال، همچنانکه رُم روز به روز نیروئی فزونتر کسب مینمود، ارتش کارتاژ سال به سال بیشتر از پیش تحلیل میرفت.
نبرد نهایی
با گذشت دوازده سال از نبرد کان، رومیان به قدری نیرومند شده بودند که تصمیم گرفتند ارتشی به آفریقا گسیل دارند. اگرچه هانیبال تا آن زمان حتی با یک شکست هم روبرو نشده بود، ولی مجبور بود ایتالیا را ترک کرده و برای دفاع از سرزمین خود، به کارتاژ بشنابد.
با حرکت هر دو سپاه به سمت آفریقا، در نزدیکی شهر زاما جنگ بزرگی میان آنها درگرفت. در این جنگ این رومیان بودند که در همه چیز، بویژه به لحاظ سواره نظام، بر کارتاژ برتری داشتند.
در موقع جنگ بین پیادههای روم و کارتاژ، اسوارانهای رومی از پشت جبهه به کارتاژها یورش آورده و ارتش هانیبال در هم شکست. با این وجود کارتاژ نتوانست قوای جدیدی برای ادامهٔ نبرد گرد آورد و بدین ترتیب در سال ۲۰۱ قبل از میلاد، جنگ به طور نهایی و به نفع روم خاتمه یافت.
کارتاژ مجبور شد که ناوگان خود را به رُم بدهد، غرامت کلانی به این کشور بپردازد و تقریباً از تمامی متصرفاتی که طی سالیان مدید به دست آورده بود، چشم پوشی کند.
بدون تردید در پیروزی نهایی سپاه روم، دهقانان رومی که صفوف ارتش روم را پُر میکردند و مردانه با دشمن میجنگیدند، نقشی قاطع بر عهده داشتند.
جستارهای وابسته
منابع
- کوروفکین، فئودور.پتروویچ (۱۳۷۹)، تاریخ روم باستان، ترجمهٔ غلامحسین متین، تهران: انتشارات محور، شابک ISBN ۹۶۴-۶۷۹۶-۰۶-۰ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) پارامتر|چاپ=
اضافه است (کمک)
دورانت، ویل (۱۳۸۰)، تاریخ تمدن، یونان باستان (جلد سوم)، ترجمهٔ حمید عنایت و دیگران، به کوشش سرویراستار، محمود مصاحب.، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، شابک ISBN ۹۶۴-۴۴۵-۰۰۲-۷ مقدار |شابک=
را بررسی کنید: invalid character (کمک) پارامتر |چاپ=
اضافه است (کمک)
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ جنگهای پونی موجود است. |