ویروس پاپیلوم انسانی

«HPV» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای کاربردهای دیگر، اچ‌پی‌وی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ویروس پاپیلوم انسانی
تخصص	بیماری عفونی (تخصص پزشکی)
طبقه‌بندی و منابع بیرونی
آی‌سی‌دی-۱۰	B97.7
آی‌سی‌دی-۹-سی‌ام	078.1 079.4
دادگان بیماری‌ها	6032
ئی‌مدیسین	med/۱۰۳۷
سمپ	D030361

میکروگراف الکترونی یک ویروس پاپیلومای انسانی

ویروس پاپیلوم انسانی یا HPV (به انگلیسی: Human Papillomavirus) عامل عفونت اچ پی وی یک ویروس دارای DNA از خانوادهٔ Papillomaviridae بوده عفونت ناشی از این ویروس در بسیاری از موارد بدون علامت بوده و ۹۰٪ آنها در دو سال به صورت خودبخود رفع می‌شوند. در برخی موارد، عفونت HPV باقی مانده و باعث ایجاد زگیل یا تغییرات زخم شکل پیش‌سرطانی می‌شود. این تغییرات، بسته به ناحیهٔ تحت تأثیر، خطر ابتلا به سرطان سرویکس، واژن، آلت تناسلی مردانه، مقعد، دهان، گلو و لوزه را افزایش می‌دهند. تقریباً تمامی سرطان‌های سرویکس به واسطهٔ ویروس HPV به خصوص دو تیپ HPV16 و HPV18 بوده که ۷۰٪ موارد را تشکیل می‌دهند. HPV16 تقریباً باعث ۹۰٪ سرطان‌های ناحیهٔ حلق دارای تست مثبت HPV می‌باشد. بین ۶۰٪ تا ۹۰٪ سایر سرطان‌های فوق‌ذکر نیز به HPV مرتبط هستند. HPV6 و HPV11 علت شایع زگیل‌های دستگاه تناسلی و پاپیلوماتوز حنجره هستند. این ویروس بیش‌تر از همه در زمان آمیزش جنسی و از طریق تماس مستقیم بین پوست افراد انتقال می‌یابد.

عفونت اچ‌پی‌وی توسط ویروس پاپیلومای انسانی ایجاد می‌شود بیش از ۲۰۰ نوع (سویه) از این ویروس شناخته شده‌است. یک فرد ممکن است به بیش از یک نوع از ویروس پاپیلوما انسانی آلوده گردد و این بیماری تنها در انسان دیده شده‌است. بیش از ۴۰ گونه ازین ویروس می‌تواند از طریق تماس جنسی منتشر شوند و مستقیماً در ناجیه مقعد و تناسلی عفونت ایجاد نماید. ریسک فاکتورها برای عفونت مزمن توسط انواع منتقل شده از طریق رابطه جنسی شامل مواردی همچون شروع رابطه جنسی اولیه در سن پایین، شریکان جنسی متعدد، سیگار کشیدن و تضعیف عملکرد سیستم ایمنی هستند. این گونه‌ها به‌طور معمول از طریق تماس مستقیم مداوم پوست به پوست منتشر می‌شوند که روش رایج این نوع انتقال رابطه جنسی و رابطه مقعدی می‌باشد.

HPV بیشترین عفونت جنسی منتقل شونده در سراسر جهان است. گونه‌های پر خطر HPV حدود ۵٪ از تمام سرطان‌ها در سراسر جهان را ایجاد می‌کنند و هر سال تخمین زده می‌شود که ۵۷۰٬۰۰۰ زن و ۶۰٬۰۰۰ مرد به بیماری سرطان مرتبط با HPV مبتلا می‌گردند. در ایالات متحده، هر سال حدود ۳۶٬۰۰۰ مورد سرطان ناشی از HPV رخ می‌دهد. سرطان سرویکس یکی از متداول‌ترین سرطان‌ها در سراسر جهان است و تخمین زده می‌شود که در سال ۲۰۲۰ حدود ۶۰۴٬۰۰۰ مورد جدید و ۳۴۲٬۰۰۰ مورد وفات به دلیل آن رخ داده‌است. حدود ۹۰٪ از این موارد جدید و وفات‌های سرطان سرویکس در کشورهای با درآمد کم و متوسط رخ می‌دهد. تقریباً ۱٪ از بزرگسالان فعال جنسی دارای زگیل‌های تناسلی هستند. موارد زگیل‌های پوستی از زمان یونان باستان توصیف شده‌است، اما تا سال ۱۹۰۷ مشخص نشده بود که آنها به وسیله یک ویروس ایجاد می‌شوند.

نحوه گسترش اچ‌پی‌وی

تقریباً ۶۰ نوع اچ‌پی‌وی این قابلیت را دارند که باعث ایجاد زگیل‌های معمولی بشوند، که این زگیل‌ها در برخی از نواحی بدن مانند دست و پا به‌وجود می‌آیند. تقریباً ۴۰ نوع از این ویروس‌ها را اچ‌پی‌وی‌های «نوع تناسلی» می‌نامند که ممکن است موجب زگیل تناسلی شوند. این ویروس‌ها به هنگام تماس اندام‌های تناسلی، معمولاً در طول آمیزش جنسی از راه مهبل یا مقعد، از شخصی به شخص دیگر پخش می‌شوند. این ویروس می‌تواند از راه آمیزش جنسی از راه دهان هم منتقل شود. اچ‌پی‌وی (HPV) رایج‌ترین عامل بیماری ویروسی است که از طریق آمیزش جنسی انتقال می‌یابد.

انواع تناسلی اچ‌پی‌وی می‌توانند ناحیه تناسلی زنان، از جمله فرج (بخش بیرونی مهبل)، آستر مهبل، و گردن رحم (قسمت پایینی و باریک رحم زن)، و همچنین ناحیه تناسلی مردان، از جمله آلت تناسلی مردانه، را آلوده کنند. هم در زنان و هم در مردان، اچ‌پی‌وی‌های تناسلی می‌توانند مقعد و برخی از نواحی سر و گردن را آلوده سازند. گاهی نژادهای «کم‌خطر» اچ‌پی‌وی‌های تناسلی، از همه بیش‌تر HPV – 6 و HPV – 11، می‌توانند باعث شوند زگیل‌ها یا ضایعات تناسلی بر روی یا در اطراف این مکان‌ها به وجود آید. اندازه، شکل، و تعداد این توده‌ها ممکن است متغیر باشد، و این توده‌ها به‌ندرت به سرطان منتهی می‌شوند.

سرطان‌های مرتبط با اچ‌پی‌وی

احتمال ایجاد سرطان توسط برخی از انواع HPV بیش‌تر است، و این انواع را HPVهای «پرخطر» می‌نامند. گونه‌های پر ریسک ویروس HPV، حدود ۵٪ از تمام سرطان‌ها در سراسر جهان را تشکیل می‌دهند، به‌طور تخمینی ۵۷۰٬۰۰۰ زن و ۶۰٬۰۰۰ مرد هر سال به سرطان‌های مرتبط با HPV مبتلا می‌شوند که باعث شده HPV یکی از مهم‌ترین عوامل عفونی باعث سرطان باشد، معمولاً سیستم ایمنی با ویروس مبارزه کرده و این عفونت ویروسی صدمه‌ای وارد نمی‌کند. اما در برخی از افراد عفونتی دائمی (ماندگار) به‌وجود می‌آید که به‌کندی، اغلب در طول چندین سال، باعث ایجاد تغییراتی در سلول‌های طبیعی می‌شود که امکان دارد این تغییرات به ایجاد ضایعات پیش سرطانی یا سرطان منتهی شود. سرطان سرویکس یکی از رایج‌ترین سرطان‌ها در سراسر جهان است، که تخمین زده شده‌است در سال ۲۰۲۰ موجب بروز ۶۰۴٬۰۰۰ مورد جدید و ۳۴۲٬۰۰۰ مورد مرگ شده‌است. حدود ۹۰٪ از این موارد جدید سرطان و مرگ‌ومیر سرطان سرویکس در کشورهای با درآمد کم و متوسط رخ می‌دهد، که آزمون‌های اسکرینینگ و درمان تغییرات سلولی زودرس سرویکس به راحتی در دسترس نیست. در ایالات متحده، حدود ۳۶٬۰۰۰ مورد سرطان ناشی از HPV هر سال گزارش می‌گردد.

سرطان‌های مرتبط با HPV شامل موارد زیر است:

نئوپلازی‌های گردن رحم

مقالهٔ اصلی: سرطان گردن رحم

تقریباً تمامی موارد سرطان دهانه رحم در اثر عفونت HPV ایجاد می‌شودبه طوری که دو نوع ویروس، HPV16 و HPV18، در ۷۰٪ از موارد تشخیص مشاهده شده. در سال ۲۰۱۲، بر اساس سازمان بین‌المللی پژوهش بر روی سرطان، دوازده گونه HPV به عنوان عامل سرطان رحم شناخته شدند: ۱۶، ۱۸، ۳۱، ۳۳، ۳۵، ۳۹، ۴۵، ۵۱، ۵۲، ۵۶، ۵۸ و ۵۹. عفونت مزمن HPV ریسک بروز سرطان رحم را افزایش می‌دهد. افرادی که در معرض خطر ابتلای مکرر به این نوع عفونت هستند، زنان مبتلا به HIV/AIDS بوده که دارای ریسک ۲۲ برابری ابتلا به سرطان رحم هستند. در زنانی که به HPV آلوده هستند، امکان دارد کشیدن سیگار خطر سرطان گردن رحم را افزایش دهد. گرچه تقریباً تمام سرطان‌های گردن رحم توسط HPV ایجاد می‌شود، به یاد داشتن این نکته اهمیت دارد که اکثر عفونت‌های HPV تناسلی باعث ایجاد سرطان نمی‌شوند.

سرطان دهان

ویروس اچ‌پی‌وی می‌تواند در زنان و در مردان باعث ایجاد سرطان دهان (سرطان دهان و زبان) و سرطان حلق دهانی (حلق دهان یا قسمت میانی گلو که از لوزه‌ها تا نوک حنجره ادامه دارد) بشود. این سرطان‌های مرتبط با HPV پیوسته در مردان افزایش می‌یابد. در واقع، بر طبق یافته‌های مطالعه‌ای که اخیراً صورت گرفته‌است، اینک ویروس HPV به اندازه استعمال دخانیات و مصرف مشروبات الکلی باعث ایجاد سرطان‌های قسمت بالایی گلو می‌شود. شاید تغییر در رفتار جنسی، از جمله افزایش در آمیزش جنسی از راه دهان، یکی از دلایل این افزایش باشد.

سرطان‌های دیگر

ویروس اچ.پی. وی با سرطان‌هایی که شیوع بیشتری دارند هم مرتبط می‌باشد. تقریباً نیمی از موارد سرطان فرج با HPV ارتباط دارد. انواعی از HPV که باعث ایجاد سرطان گردن رحم می‌شوند با سرطان مقعد هم مرتبط می‌باشند. انواع پرخطر HPV با سرطان مهبل و سرطان آلت تناسلی مردانه هم ارتباط دارند.

آزمون DNA ویروس پاپیلوم انسانی

تستی آزمایشگاهی که در آن سلول‌هایی را با خراش دادن گردن رحم تهیه می‌کنند و آنها را از نظر حضور DNA ویروس پاپیلوم انسانی (HPV) بررسی می‌نمایند. امکان دارد این ویروس باعث تشکیل توده‌های (Growths) بافتی غیرطبیعی (به‌عنوان مثال زگیل) شود و تغییرات دیگری را در سلول‌ها ایجاد نماید. ممکن است آلودگی دراز مدت به تیپ‌های خاصی از ویروس پاپیلوم انسانی باعث ایجاد سرطان گردن رحم شود. امکان دارد ویروس HPV در انواع دیگر سرطان (مانند سرطان‌های مقعد، مهبل، فرج، آلت جنسی مردانه، و حلق دهانی) هم نقشی ایفا کند. این آزمایش می‌توان همراه آزمایش پاپ اسمیر انجام شود.

پیشگیری

درمانی برای HPV وجود ندارد، اما واکسن آن تولید شده‌است و قیمت بالایی هم دارد. اما اکثر عفونت‌های HPV در واقع به مرور زمان برطرف می‌شوند یا به اندازه‌ای ضعیف می‌شوند که بر بدن تأثیری نمی‌گذارند. عفونتی که فعال نمی‌باشد ممکن است، به هنگامی‌که دستگاه ایمنی شخص به دلیل درمان بیماری‌های دیگر مانند سرطان ضعیف می‌شود، به صورت فعال درآید.

واکسن‌های HPV می‌تواند از شایع‌ترین انواع عفونت جلوگیری کند. برای مؤثر بودن آنها باید قبل از بروز عفونت مورد استفاده قرار گیرند و به همین دلیل بین نه تا سیزده سالگی توصیه می‌شود. غربالگری سرطان دهانه رحم، مانند آزمایش Papanicolaou (پاپ) یا نگاه کردن به دهانه رحم پس از استفاده از اسید استیک، می‌تواند سرطان اولیه یا سلولهای غیرطبیعی که ممکن است به سرطان تبدیل شود را تشخیص دهد. این امر به معالجه اولیه کمک می‌کند که نتیجه بهتری داشته باشد. غربالگری تعداد و مرگ و میر ناشی از سرطان دهانه رحم در جهان توسعه یافته را کاهش داده‌است. زگیل را می‌توان با انجماد از بین برد.

روشهای پیشگیری از ابتلا به عفونت شامل استفاده از کاندوم در هنگام برقراری رابطه جنسی و تزریق واکسن پاپیلوما ویروس انسانی است.

مشکلات بهداشتی که توسط HPV ایجاد می‌شود را می‌توان درمان نمود. زگیل و ضایعات پیش سرطانی را می‌توان از طریق درمان انجمادی (منجمد کردن یا Cryotherapy)؛ از راه برداشتن با حلقه الکتریکی (LEEP یا Loop Electrosurgical Excision Procedure)، که در آن از جریان برق برای برداشتن بافت‌های غیرطبیعی استفاده می‌کنند؛ از لیزر co2 وعمل جراحی و داروهای موضعی (مانند کرم‌هایی که مستقیماً روی پوست مالیده می‌شوند) هم می‌توان برای درمان زگیل‌های تناسلی استفاده نمود. اما برطرف کردن زگیل‌های تناسلی به این معنی نمی‌باشد که شخص دیگر بهHPV آلوده نیست. امکان دارد زگیل‌ها بعداً برگشت کنند، زیرا ممکن است ویروس هنوز به‌طور سالم و فعال در سایر سلول‌ها باقی مانده باشد. شخص آلوده به HPV که هیچ زگیل آشکاری نداشته باشد هم می‌تواند شریک جنسی خود را به این ویروس آلوده سازد.

ختنه و عفونت پاپیلوماویروس

بررسی ملی سلامت و تغذیه در ایالات متحده آمریکا بر عوامل مرتبط با افزایش عفونت ویروس پاپیلومای انسانی در مردان نشان داد که ختنه با افزایش ابتلا به این ویروس و به خصوص انواع پرخطر آن همراه بوده‌است.

واکسن‌ها

مقالهٔ اصلی: واکسن HPV

سه واکسن برای جلوگیری از ابتلا به بعضی از انواع HPV در دسترس است: Gardasil , Gardasil 9 و Cervarix؛ هر سه محافظت در برابر عفونت اولیه با انواع HPV 16 و ۱۸، که باعث بیشتر موارد سرطان HPV می‌شود. Gardasil همچنین در برابر HPV از نوع ۶ و ۱۱ محافظت می‌کند، که باعث ۹۰٪ زگیل‌های دستگاه تناسلی می‌شود. Gardasil یک واکسن چهارگانه نوترکیب است، در حالی که سرواریکس دو ظرفیتی است و از ذرات شبیه ویروس (VLP) پروتئین کپسید L1 تهیه شده‌است. Gardasil 9 غیرواقعی است، این پتانسیل را دارد که از حدود ۹۰٪ از سرطان دهانه رحم، ولور، واژن و مقعد جلوگیری کند. این می‌تواند برای HPV از انواع ۶، ۱۱، ۱۶، ۱۸، ۳۱، ۳۳، ۴۵، ۵۲ و ۵۸ محافظت کند. پنج مورد آخر تا ۲۰٪ از سرطانهای دهانه رحم که قبلاً پوشیده نشده بودند، ایجاد می‌کند.

واکسن مزایای کمی برای زنانی که قبلاً به HPV نوع ۱۶ و ۱۸ آلوده هستند، فراهم می‌کند. به همین دلیل، واکسن در درجه اول برای زنانی که هنوز در طول رابطه جنسی در معرض HPV قرار ندارند، توصیه می‌شود. مقاله موضع سازمان بهداشت جهانی در مورد واکسیناسیون HPV به وضوح استراتژی‌های مناسب و مقرون به صرفه برای استفاده از واکسن HPV در برنامه‌های بخش عمومی را تشریح می‌کند.

شواهدی با اطمینان بالا وجود دارد که واکسن‌های HPV از ضایعات پیش سرطانی گردن رحم در خانم‌های جوان محافظت می‌کند، خصوصاً آنهایی که از ۱۵ تا ۲۶ سالگی واکسینه می‌شوند. واکسن‌های HPV خطر بروز عوارض جانبی جدی را افزایش نمی‌دهد. پیگیری طولانی‌تر برای نظارت بر تأثیر واکسن‌های HPV بر سرطان دهانه رحم مورد نیاز است.

CDC توصیه می‌کند که واکسن‌ها در دو نوبت با فاصله حداقل ۶ ماه برای افراد ۱۱ تا ۱۲ ساله و سه دوز برای افراد ۱۳ سال و بالاتر تحویل داده شود. در بیشتر کشورها، آنها فقط برای مصارف زن تأمین می‌شوند، اما در بسیاری از کشورها برای استفاده مردانه تأمین می‌شوند و برای پسران نوجوان در استرالیا تأمین می‌شوند. واکسن هیچ تأثیری در عفونت‌های HPV یا ضایعات دهانه رحم ندارد. در سال ۲۰۱۰، ۴۹٪ دختران نوجوان در ایالات متحده واکسن HPV دریافت کرده‌اند.

پس از مطالعات نشان می‌دهد که واکسن در دختران جوان تر از نوجوانان بزرگتر مؤثر است، انگلیس، سوئیس، مکزیک، هلند و کبک شروع به ارائه واکسن در برنامه دوزیمی برای دختران زیر ۱۵ سال در سال ۲۰۱۴ کردند.

توصیه‌های غربالگری سرطان دهانه رحم برای زنانی که واکسن HPV دریافت می‌کنند تغییر نکرده‌است. این یک توصیه است که زنان همچنان غربالگری دهانه رحم مانند آزمایش پاپ اسمیر را حتی پس از دریافت واکسن انجام دهند، زیرا این امر مانع از انواع سرطان دهانه رحم نمی‌شود.

زنان و مردان هر دو حامل HPV هستند. واکسن Gardasil همچنین از مردان در برابر سرطان‌های مقعد و زگیل و زگیل تناسلی محافظت می‌کند.

اثر هر دو واکسن از زمان تولید اولین بار مشاهده شده‌است و انتظار می‌رود طولانی باشد.

در دسامبر سال ۲۰۱۴، FDA برای محافظت در برابر عفونت با چهار سویه HPV پوشیده از نسل اول Gardasil و همچنین ۵ سویه دیگر مسئول ۲۰٪ از سرطان دهانه رحم، یک واکسن مبتنی بر Gardasil 9 با ارزش را به تصویب رساند. HPV-31، HPV-33، HPV-45، HPV-52 و HPV-58).

راهبردهای پیشگیری

مقالهٔ اصلی: گارداسیل

راه‌هایی برای کم کردن خطر آلوده شدن به HPV وجود دارد، از جمله واکسینه شدن با واکسن پاپیلوما ویروس انسانی. محدود موندن تعداد کسانی که شخص با آنها رابطه جنسی دارد راه دیگری برای کاهش دادن خطر است، زیرا داشتن رابطه جنسی با تعداد زیادی از افراد خطر آلوده شدن به عفونت HPV را افزایش می‌دهد. استفاده ازکاندوم نمی‌تواند در طول آمیزش جنسی به‌طور کامل از شخص در برابر HPV محافظت نماید.

سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) دو واکسن به نام‌های گارداسیل و سرواریکس را تأیید نموده‌است که در پیشگیری از آلوده شدن به HPV مفید هستند. گارداسیل به جلوگیری از آلوده شدن به دوHPV کمک می‌کند که می‌دانیم باعث ایجاد اکثر موارد سرطان گردن رحم و ضایعات پیش سرطانی در گردن رحم می‌شوند. این واکسن از آلوده شدن به دو HPV کم‌خطر هم جلوگیری می‌کند، که می‌دانیم این دو HPV عامل ایجاد ۹۰٪ از موارد زگیل‌های جنسی می‌باشند. گارداسیل برای پیشگیری سرطان‌های گردن رحم، مهبل، و فرج در دختران و زنان ۹ تا ۲۶ ساله؛ و همچنین برای پیشگیری از سرطان مقعد در زنان و مردان و زگیل‌های تناسلی در پسران و مردانی که در همان دامنه سنی قرار دارند تأیید شده‌است. ضمناً، سرواریکس برای پیشگیری از سرطان گردن رحم در دختران و زنان ۱۰ تا ۲۵ ساله تأیید شده‌است.

چون واکسن تنها می‌تواند از عفونت پیشگیری کند، و قادر نیست عفونت موجود را درمان نماید، واکسیناسیون افراد باید پیش از آغاز فعالیت جنسی آنها صورت گیرد. افرادی که قبلاً از نظر جنسی فعال شده و شاید به HPV آلوده شده باشند، باید با پزشک خود مشورت نمایند. امکان دارد این واکسن از آنها در برابر سویه‌هایی از HPV محافظت کند که به آنها آلوده نیستند.

زنان باید، علاوه بر استفاده از این واکسن، با انجام پاپ اسمیر از خود محافظت نمایند، که پاپ اسمیر رایج‌ترین تست برای کمک به ردیابی سرطان گردن رحم است. با انجام پاپ اسمیر می‌توان سلول‌های پیش سرطانی را پیدا نمود و آنها را پیش از تبدیل شدن به سلول‌های سرطانی از بدن خارج کرد. محققان دریافته‌اند که با ادغام نمودن پاپ اسمیر و تستی که برای ردیابی HPV در زنان طراحی شده‌است می‌توان دقیق‌ترین نتایج را به‌دست‌آورد. لازم است زنان دربارهٔ انجام پاپ اسمیر، و احتمالاً انجام تست HPV، با پزشکان خود مشورت نمایند.

آزمایش یا تست پاپ اسمیر

آزمایش پاپ یا تست پاپ اسمیر از جمله آزمایشاتی است که برای تشخیص تغییرات سلولی دهانه رحم کاربرد دارد.[۱] در واقع این آزمایش به تشخیص سرطان شایع دهانه رحم و ویروس اچ پی وی کمک ویژه ای می‌کند. از آنجایی که سرطان دهانه رحم هر ساله نزدیک به سیصد هزار زن را به کام مرگ می‌کشاند، و چهارمین سرطان شایع در بین زنان است، انجام تست پاپ اسمیر امری ضروری محسوب می‌شود.

برای انجام آزمایش پاپ اسمیر سلول‌های دهانه رحم برداشته شده و تغییرات آن از نظر سرطانی بودن مورد بررسی قرار می‌گیرد. این آزمایش نوعی غربالگری است که می‌تواند سلولهای پیش سرطانی و سرطانی را تشخیص دهد. ممکن است در حین انجام این آزمایش دچار ناراحتی شوید اما موقتی است و به زودی رفع می‌شود. انجام تست پاپ اسمیر در جهت تشخیص ویروس پاپیلومای انسانی یا اچ پی وی HPV کاربرد دارد اما سایر بیماری‌های STI را مشخص نمی‌کند. این ویروس دارای بیشتر از ۱۰۰ سوش مختلف است، که برخی از انواع آن عامل زگیل تناسلی، و برخی دیگر عامل سرطان دهانه رحم است.

اغلب زنان حین نمونه‌گیری دچار درد بسیار اندکی یا انقباض شکمی می‌شوند یا ممکن است مقدار کمی خونریزی داشته باشند. اگر خونریزی که بیشتر از ۲ روز ادامه داشته باشد، نیاز به مشورت با پزشک دارد.

منابع

• مؤسسه تحقیقات، آموزش و پیشگیری سرطان
• بنیاد امور بیماری‌های خاص
• ویکی‌پدیای انگلیسی

پیوند به بیرون

طبقه‌بندی	ICD-10: B97.7 ICD-9-CM: 078.1 079.4 MeSH: D030361 DiseasesDB: ۶۰۳۲
منابع بیرونی	eMedicine: med/۱۰۳۷

• ویروس پاپیلوم انسانی در کرلی
• Information Centre on HPV and Cancer, ICO.
• HPV Fact sheets, مرکز کنترل و پیشگیری بیماری.
• "Human Papillomavirus (HPV) Vaccines", مؤسسه ملی سرطان Fact Sheet, US National Institutes of Health, ۲۲ اکتبر ۲۰۰۹.