مهدویت

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
مسجد جمکران، بنا بر گفته میرزا حسین نوری این مسجد به دستور حجت بن الحسن ساخته شده‌است.

مَهدَویّت (عربی: المهدوية)[۱] در مذهب شیعه دوازده‌امامی از دین اسلام، برگرفته از باور به ظهور امام دوازدهم شیعه است که بر اساس آن، حجت بن الحسن به عنوان منجی آخرالزمان برای نجات و رهایی انسان‌ها و برقراری صلح و عدالت خواهد آمد. مهدویت گونه‌ای از موعودباوری است. در این اعتقاد بر این باورند که عیسی مسیح و خضر هنوز زنده هستند و در هنگام ظهور حجت بن الحسن از یاران او خواهند بود.[۲][۳][۴]

مهدویت در قرآن[ویرایش]

بسیاری از آیات قرآن مرتبط با مهدویت دانسته شده‌است[۵][۶] مانند آیه ۱۰۵ سوره انبیاء:

«وَ لَقَدْ کَتَبْنَا فیِ الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُون»
«و همانا ما پس از تورات در زبور نوشتیم که: زمین را بندگان شایسته ما به میراث می‌برند»

مفسرین تحقق وعده مذکور در آیه را در زمان ظهور مهدی دانسته‌اند.[۷][۸] همچنین آیه ۵ سوره قصص:

«وَ نُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلیَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُواْ فیِ الْأَرْضِ وَ نجَعَلَهُمْ أَئمَّةً وَ نجَعَلَهُمُ الْوَارِثِین»
«ما در برابر او خواستیم بر آنان که در زمین ضعیف شمرده شدند منت نهاده ایشان را پیشوایان خلق کنیم و وارث دیگران قرار دهیم»

— "قصص، ۵قرآن

برخی تفاسیر این آیه را مرتبط با صاحب الزمان دانسته[۹][۱۰] و برخی دیگر آن را مرتبط با رجعت ائمه و بازگشت حکومت به ایشان دانسته‌اند.[۱۱][۱۲][۱۳] آیه ۵۵ سوره نور:

«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکمُ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فیِ الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لهُمْ دِینهَمُ الَّذِی ارْتَضیَ لهَمْ وَ لَیُبَدِّلَنهُّم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنیِ لَا یُشْرِکُونَ بیِ شَیْا وَ مَن کَفَرَ بَعْدَ ذَالِکَ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْفَاسِقُون»
«خدا به کسانی از شما بندگان که (به خدا و حجّت عصر علیه السّلام) ایمان آورند و نیکوکار گردند وعده فرمود که (در ظهور امام زمان) در زمین خلافتشان دهد چنان‌که امت صالح پیامبران خلف را جانشین پیشینیان آنها نمود، و دین پسندیده آنان را (که اسلام واقعی است بر همه ادیان) تمکین و تسلط عطا کند و به همه آنان پس از خوف و اندیشه از دشمنان ایمنی کامل دهد که مرا به یگانگی، بی هیچ شائبه، شرک و ریا پرستش کنند، و بعد از آن هر که کافر شود پس آنان به حقیقت همان فاسقان تبهکارند»

— "نور (سوره)، ۵۵قرآن

این آیه نیز مرتبط با مباحث مهدوی دانسته شده‌است. برخی تحقق وعده مذکور در آیه را در زمان ظهور مهدی دانسته‌اند[۱۴] و برخی جامعه مورد اشاره در آیه را تنها در وقت ظهور امام زمان قابل تحقق دانسته‌اند.[۱۵]

ذوالقرنین چندی قبل از آخرالزمان، برای حفاظت مردم از شر «یاجوج و ماجوج» (نماد شیاطین) دیواری می‌سازد؛ دیوها را برای ساخت این دیوار به کار می‌گیرد. مینیاتور ایرانی مربوط به قرن ۱۶ میلادی[۱۶][۱۷]

مهدویت در مذهب شیعه دوازده امامی[ویرایش]

شیعیان دوازده امامی معتقدند بنابه وعده الهی فردی از نسل محمد و هم‌نام وی، نهمین فرزند از نسل حسین بن علی، با لقب «مهدی»[۱۸] ظهور می‌کند و زمین را سراسر عدل و داد می‌کند.[۱۹]

بنابه این اعتقاد، مهدی فرزند حسن عسکری (امام یازدهم شیعه دوازده امامی) در سال ۲۵۵–۲۵۶ (قمری) به‌دنیا آمده‌است و پس از دوره‌ای به‌نام غیبت صغری که به وسیلهٔ نائبان[۲۰] (جانشینان) خاص او با مردم بخصوص شیعیان در ارتباط بوده،[۲۱][۲۲] غیبت طولانی (غیبت کبری) شروع شد که تا زمان ظهور ادامه خواهد داشت. در این دوران کسی وی را به اختیار خود نمی‌تواند ببیند.[۲۲]

برخی از علمای متاخر شیعه مهدویت را زیر سؤال بردند؛ مانند: سید ابوالفضل برقعی قمی[۲۳][۲۴]، حیدرعلی قلمداران، شریعت سنگلجی.[۲۵]

از علمای حاضر که بر روی مهدویت کار کرده‌اند می‌توان لطف‌الله صافی گلپایگانی را نام برد. دو اثر مهم وی در این زمینه منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر[۲۶] و مجموعه کتب امامت و مهدویت[۲۷][۲۸] می‌باشد.[۲۹][۳۰]

مهدویت در مذاهب دیگر شیعه[ویرایش]

از اتفاقاتی که باعث بسط ایده مهدی شد مرگ ناگهانی اسماعیل فرزند جعفر صادق امام ششم شیعیان به سال ۷۶۲ میلادی که به عقیدهٔ شیعیان اسماعیلی پیشتر امام هفتم شیعه تعیین شده بود. هرچند اکثر شیعیان گرد فرزند دیگر جعفر صادق، موسی کاظم، گرد آمدند اقلیتی از شیعیان مرگ اسماعیل را نپذیرفتند و ادعا کردند که اسماعیل هنوز زنده‌است و در غیبت به سر می‌رود. به باور آنان اسماعیل همان امام غایب است.[۳۱] با ظهور خلفای فاطمی در مصر با استناد به احادیثی که توسط اسماعیلیه و سایر منابع نقل شده بود، مهدی به اولین خلیفه فاطمی و جانشینانش نسبت داده شد. در عین حال اسماعیلیان انتظار دارند که در آخرالزمان امام هفتم اسماعیلیان تحت نام قائم ظهور کند.[۳۲]

در شیعه زیدی که برای امام‌ها قدرت فوق انسانی قائل نیستند، اعتقاد به مهدی بسیار کمرنگ است. در طول تاریخ افرادی مهدی پنداشته شدند یا ادعا شده‌است که زنده‌اند و به غیبت رفته‌اند. از جمله حسین بن قاسم عیانی، امام زیدیه (۴۰۱–۴۰۳ هجری قمری)، در یمن توسط گروهی از زیدیه که به حسینیه معروف شدند. اما این اعتقاد در مورد این افراد از سوی اکثریت زیدیه به رسمیت شناخته نشده‌است.[۳۲]

مهدویت در اهل سنت[ویرایش]

به نوشتهٔ رضا اصلان با توسعه دکترین مهدی در نزد شیعیان، فقه سنت سعی نمود تا از اعتقاد به مهدی فاصله بگیرد.[۳۱] به نوشتهٔ ویلفرد مادلونگ با وجود حمایت از اعتقاد به مهدی توسط بعضی محدثین مهم اهل سنت، اعتقاد به مهدی هیچگاه به عنوان «معتقدات اصلی فقه اهل سنت» در نیامده‌است. در اعتقادات اهل سنت به مهدی اشاره شده‌است، ولی به صورت نادر. بسیاری از علمای مشهور اهل سنت مانند محمد غزالی از بحث کردن در مورد این موضوع اجتناب کرده‌اند. البته به گفته ویلفرد مادلونگ این اجتناب کمتر بخاطر عدم اعتقاد به مهدی[۳۲] و بیشتر (به گفتهٔ رضا اصلان) بخاطر برنیانگیختن شورش‌ها و جنبش‌های اجتماعی بوده‌است.[۳۱][۳۲]

موارد استثنایی مانند ابن خلدون در کتاب «مقدمه» وجود دارد که آشکارا با اعتقاد به مهدی مخالفت می‌کند و تمام احادیث مربوط به مهدی را ساختگی می‌داند. در میان محدثین و علمایی که به مهدی پرداخته‌اند، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. نام مهدی بارها در کتاب «مُسند» احمد بن حنبل (رئیس مکتب فقه حنبلی از فِرَق اربعهٔ اهل سنت و از امامان چهارگانه اهل تسنٌن) ذکر شده‌است و احادیث گوناگون و متعددی در خصوص نشانه‌های ظهور مهدی موعود (و قرار گرفتن عیسی در رکاب وی) در آن وجود دارد. احمد بن حنبل در اثر خود آورده‌است که:

«سفیان بن عیینه از عاصم کوفی از عبدالله بن مسعود [صحابی بزرگ پیامبر] از پیغمبر برای ما حدیث کرد:
«لا تقوم الساعة حتی یلی رجل من اهل بیتی، یواطی ء اسمه اسمی.»
«قیامت برپا نمی‌شود، تا مردی از خاندان من که همنام من است ظهور کند.[۳۳]

در ذکر اهمیت و اعتبار «مسند» احمد بن حنبل نزد اهل تسنن همین بس که تقی‌الدین سبکی در صفحه ۲۰۱ جلد اول «طبقات الشافعیه»[۳۴] می‌نویسد:

«مسند» ِاحمد بن حنبل، یکی از پایه‌های معتقدات مسلمانان است.

— تقی‌الدین سبکی، «طبقات الشافعیه»، جلد اول, صفحه ۲۰۱

و جلال‌الدین سیوطی از دانشمندان مصری مسلمان سنی، در مقدمهٔ کتاب «جمع‌الجوامع»[۳۵] از اعتبار احمد بن حنبل در میان سنی‌ها سخن گفته و علاءالدین علی بن حسام، معروف به «متقی هندی»، نویسنده کتاب کنزالعمال، در صفحه ۳ از جلد ۱ این کتاب می‌نویسد:

«کل ما فی مسند احمد حنبل فهو مقبول»
«آنچه در مسند احمد حنبل است مورد قبول اهل تسنن می‌باشد».[۳۶]

— "کنزالعمال", جلد اول, صفحه ۳

در احادیثی در کتاب‌های اهل سنت، «مهدی» همان «عیسی مسیح» در نظر گرفته شده‌است، در روایاتی دیگر حرفی از «هویت آن فرد» نیست، یا گفته شده‌است که «به همراه عیسی، قیام می‌کند». همچنین «مهدی»، از نسل «حسین»، نسل «حسن» یا فرزند «حسن عسکری» و به عنوان امام دوازدهم شیعیان یاد شده‌است.[۳۲] در طول تاریخ تا عصر حاضر، مناظرات عمیقی بین علمای اهل سنت در مورد نقش «منجی‌گونه» و نقش «سیاسی» مهدی وجود داشته‌است.[۳۱]

اما به نوشته سید حسین نصر، اهل سنت معتقدند که مهدی از خاندان پیامبر اسلام با نام «محمد» است و در آخرالزمان به همراه عیسی ظهور می‌کند. وی همچین می‌نویسد که اعتقاد به آمدن مهدی، در بین مسلمانان آنچنان قوی است که در طول تاریخ، به خصوص در زمان‌های فشار و سختی، باعث ظهور مدعیان «مهدویت» شده‌است.[۳۷] همچنین نویسندگان اهل سنت معاصر مانند عبدالمحسن بن حمد العباد، محمد علی الصابونی، عبدالعزیز بن باز در کتاب‌ها و سخنرانی‌های خود به حدیث‌های منسوب به پیامبر اسلام در مورد مهدی و «منجی آخر زمان» اشاره کرده‌اند و این احادیث را متواتر دانسته‌اند.[۳۸][۳۹][۴۰]

به نوشتهٔ دنیس اسپیلبرگ مفهوم «مهدی» هر چند از اعتقادات اصلی اهل سنت نیست ولی در طول تاریخ مورد توجه اهل سنت بوده‌است. در سال ۱۸۸۱ محمد احمد در سودان ادعا نمود که مهدی می‌باشد و قیامی را آغاز نمود که در سال ۱۸۹۸ توسط نیروهای بریتانیا سرکوب شد. اعتقاد به مهدویت محرک قیام‌هایی در غرب و شمال آفریقا در قرن نوزدهم بود. در سال ۱۸۴۹ فردی به نام «بو زیان» قیامی را در الجزایر علیه نظام مالیاتی فرانسوی و اشغال کشورش توسط فرانسویان تحت نام مهدی رهبری نمود.[۴۱]

مهدویت در ادبیات‌فارسی[ویرایش]

در زبان و ادبیات فارسی؛ به ویژه از دوران صفویه به بعد، شعرهای زیادی در رابطه با مهدویت وجود دارد. شاعرانی مانند: ملا محسن فیض کاشانی، یاور همدانی، شهریار و… دربارهٔ مهدویت و حجت بن الحسن شعر سروده‌اند.[نیازمند منبع]

مهدویت سیاسی[ویرایش]

عبدالکریم سروش از معدود متفکرانی است که به واکاوی نسبت میان مهدویت و سیاست و ارائه تصویری نو از مهدویت پرداخته‌است. وی معتقد است مهدویت سیاسی در طول تاریخ حداقل به چهار شکل خود را در سیاست نشان داده‌است:[۴۲][۴۳][۴۴][۴۵]

  • نظریهٔ ولایت مطلقهٔ فقیه: نظریه ولایت مطلقه فقیه که با دموکراسی سازگار و قابل جمع نیست فرزند مهدویت سیاسی است. مهدویت سیاسی توجیه‌گر امتیازات ویژه فقها برای حکومت در نظریه ولایت فقیه‌است. مهدویت سیاسی بر اساس نظریه ولایت مطلقه فقیه، ولی فقیه را نائب حجت بن الحسن فرض می‌کند و همان اختیاراتی را به ولی فقیه در قدرت و تصرف در نفوس و اعراض و اموال مسلمین می‌دهد که امام غائب داراست.
  • نظریه سلطنت به نیابت از امام زمان پادشاهان صفوی: شکل دیگر مهدویت سیاسی در طول تاریخ که سروش به آن اشاره می‌کند نظریه «سلطنت به نیابت از امام زمان پادشاهان صفوی» بوده‌است. این تز در واقع نظریه سیاسی صفویان بود. این تز هم با دموکراسی آشکارا در تعارض است.
  • نظریه بی‌عملی سیاسی حجتیه: شکل دیگر مهدویت سیاسی مورد اشاره سروش، نظریه بی‌عملی سیاسی در زمان غیبت و غاصب شمردن حکومت‌های پیش از ظهور «امام زمان» است. در طول تاریخ بسیاری از فقهای شیعه مدافع این نظریه بودند و قبل از انقلاب اسلامی هم این نظر توسط انجمن حجتیه تبلیغ می‌شد.
  • نظریه اسلام انقلابی یا انتظار مذهب اعتراض شریعتی: از دید سروش یکی دیگر از اَشکال مهدویت که با دموکراسی چندان همخوانی ندارد نظریه «انتظار مذهب اعتراض» دکتر علی شریعتی است. شریعتی در مقاله انتظار مذهب اعتراض در قامت یک اتوپیاگرا و تاریخ گرای معتقد به جبر تاریخ ظاهر می‌شود که رویکردی پراگماتیستی به انتظار و مهدویت برای تغییر وضع موجود و دست یابی به اتوپیای مورد نظر خود دارد.

بابیه و بهائیت[ویرایش]

سید علی‌محمد باب خود را مهدی موعود، پیامبری جدید و بشارت دهندهٔ دینی که قرار است پس از او توسط «مَن یُظهِرُه‌الله» (آنکه خداوند او را ظاهر خواهد ساخت)، ظاهر شود می‌خواند و بارها در آثار خود به ظهور او اشاره می‌کند.[۴۶][۴۷] بهائیان باب را قائم اسلام و میرزا حسینعلی نوری که او را بهاءالله می‌خوانند را من‌یظهره‌الله می‌دانند.[۴۸]

جستارهای وابسته[ویرایش]

پانویس[ویرایش]

  1. "دربارهٔ واژه مهدویت". Archived from the original on 27 June 2021. Retrieved 26 June 2021.
  2. "شناخت معارف مهدوی ضرورت تردیدناپذیر عصر ماست - خبرگزاری مهر". Retrieved 26 June 2021.
  3. "ظهور حضرت مسیح (ع) در عصر حضرت مهدی (ع) - خبرگزاری مهر". Retrieved 26 June 2021.
  4. "یاران امام مهدی (عج) در زمان غیبت چه کسانی هستند؟ نقش خضر نبی (ع) در دوران غیبت - جهان نیوز". Retrieved 26 June 2021.
  5. رک: «معجم احادیث الامام المهدی»، ج۷، مؤسسه معارف اسلامی، انتشارات مسجد مقدس جمکران، قم
  6. سید هاشبم بحرانی «سیمای امام مهدی در قرآن»، ترجمه مهدی حائری قزوینی، نشر آفاق، تهران، ۱۳۷۴
  7. سید محمد حسین طباطبایی، «تفسیر المیزان»، ج ۱۴، ص ۳۳۰، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ ه‍. ق
  8. آلوسی، «روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم»، ج ۹، ص ۹۸، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ ه‍. ق
  9. سید هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص ۲۵۴
  10. شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ۸، ص ۱۲۹
  11. علی ابن ابراهیم، تفسیر قمی، ج ۲، ص ۱۳۴
  12. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۷، ص ۳۷
  13. بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۲۵۱
  14. سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، چاپ سوم، قم، ۱۴۱۲ ه‍. ق، ج ۴، ص ۱۳۲
  15. طباطبایی، سید محمد حسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، قم، ۱۴۱۷ ه‍. ق، ج ۱۵، ص ۱۵۵–۱۵۶
  16. Chester Beatty Library. "Iskandar Oversees the Building of the Wall". image gallery. Retrieved 2016-08-24.
  17. Amín, Haila Manteghí (2014). La Leyenda de Alejandro segn el Šāhnāme de Ferdowsī. La transmisión desde la versión griega hast ala versión persa (PDF) (Ph. D). Universidad de Alicante. p.  196 and Images 14, 15.
  18. "زندگینامه حضرت مهدی (عج)". Retrieved 26 June 2021.
  19. "امام مهدی (ع) در کلام امام حسین (ع)". Retrieved 26 June 2021.
  20. "نواب خاص امام زمان چه کسانی هستند و چه ویژگی‌هایی دارند؟ - خبرگزاری مهر". Retrieved 26 June 2021.
  21. Kohlberg, Etan (1976). "From Imāmiyya to Ithnā-'ashariyya". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. University of London. 39 (3): 521–534. doi:10.1017/s0041977x00050989.
  22. ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ Amir-Moezzi, Mohammad Ali (2012). "Islam in Iran vii. The Concept of Mahdi in Twelver Shi'ism". Encyclopedia Iranica.
  23. "بررسی علمی در احادیث مهدی - آیت الله العظمی علامه سید ابو الفضل ابن الرضا برقعی قمی". Retrieved 26 June 2021.
  24. "بررسی علمی در احادیث مهدی - نوار اسلام". Retrieved 26 June 2021.
  25. "نقدِ دیدگاه و عملکرد جریان «قرآنیان شیعه» - پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه". Retrieved 26 June 2021.
  26. "کتابخانه الکترونیکی شیعه - منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر علیه السلام". Retrieved 26 June 2021.
  27. "مجموعه 4 جلدی «امامت و مهدویت» اثر آیت‌الله صافی‌گلپایگانی عرضه شد- تسنیم". Retrieved 26 June 2021.
  28. "سلسله مباحث امامت و مهدویت - کتابخانه دیجیتال قائمیه". Retrieved 26 June 2021.
  29. "زندگی، فعالیت‌ها و دیدگاه‌های آیت الله صافی گلپایگانی - خبرگزاری مهر". Retrieved 26 June 2021.
  30. "زندگی، فعالیت‌ها، افکار و تجربیات آیت الله العظمی صافی و شهید صدر - خبرگزاری حوزه". Retrieved 26 June 2021.
  31. ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ ۳۱٫۲ ۳۱٫۳ (Reza Aslan ۲۰۰۹، صص. ۴۴۷–۴۴۸)
  32. ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ ۳۲٫۲ ۳۲٫۳ ۳۲٫۴ ویلفرد مادلونگ، Encyclopedia of Islam "Al-Mahdi"، ج. ۵، Brill، ص. ۱۲۳۸–۱۲۳۰
  33. مسند احمد، احمد بن حنبل، بیروت، دار صادر، ج ۱، ص ۳۳۷؛ ج ۲، صص ۲۲–۲۷ به نقل از: جلوه‌های تشیع در مسند احمد، سیدکاظم طباطبایی، مطالعات اسلامی، بهار و تابستان، شماره ۳۹ و ۴۰، ۱۳۷۷، ص ۵۲–۵۳
  34. "کتاب طبقات الشافعیه". Retrieved 26 June 2021.
  35. "جمع الجوامع". Retrieved 26 June 2021.
  36. مجله درسهایی از مکتب اسلام، سال هشتم، شماره ۶، اردیبهشت، ۱۳۴۶، ص ۶۵
  37. Seyyed Hossein Nasr (۲۰۰۲Islam: Religion, History, and Civilization، HarperOne، ص. ۷۳–۷۴
  38. دکتر عبدالمحسن بن حمد العباد، مجله الجامعه الاسلامیه، سال ۱۲، شماره ۲ (ربیع‌الثانی - جمادی‌الثانیه ۱۴۰۰ ق)، صفحه ۳۶۷، از «الرد علی من…»
  39. شیخ محمد علی الصابونی، المهدی و اشراط الساعه، صفحه ۱۵ و ۱۸، مکتبة الغزالی، دمشق، چاپ اول، ۱۴۰۱ هجری قمری
  40. مجله الجامعه الاسلامیه، سال اول، شماره ۳ (ذوالقعده ۱۳۸۸ ق)، صفحه ۴۲۹، از «إن الحق والصواب هو ما…»
  41. Spellberg, Denise (2004). "Mahdi", Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa (به انگلیسی). Encyclopedia.com.
  42. "مهدویت، غایت و کفایت از دموکراسی". Retrieved 26 June 2021.
  43. "تأسفی بر سخنان دکتر سروش". Retrieved 26 June 2021.
  44. "تحلیلی بر اساس اندیشه سروش ـ مهدویت و دموکراسی". Retrieved 26 June 2021.
  45. "سیاست روز - نقدی بر مواضع عبدالکریم سروش". Retrieved 26 June 2021.
  46. MacEoin, ‎D. M., "BAYĀN", Encyclopedia of Iranica (به انگلیسی){{citation}}: نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (link) Retrieved on 2009-09-05.
  47. BÁBISM, By Edward G. Browne.p338
  48. Hutter, Manfred (2005). "Bahā'īs". In Lindsay Jones (ed.). Encyclopedia of Religion. Vol. 2 (2nd ed.). Detroit: Macmillan Reference USA. pp. 737–40. ISBN 0-02-865733-0.