منابع اطلاعاتی

( به انگلیسی: Information Resources)

مقدمه

ارزیابی منابع اطلاعاتی در حقیقت پاسخ به این سؤال است که آیا یک کتاب خاص، یک عنوان مجله یا هر منبع اطلاعاتی دیگر با عنوان و مشخصات خاص، ارزش تهیه و خرید را دارد یا نه؟ به طور کلی، معیار ارزش هر منبع بر مبنای محتوا، مرتبط بودن، سودمندی و هزینه می باشد. تعیین معیارها جهت انتخاب و خرید، برای مسئول مجموعه سازی بسیار مفید و ارزنده است. ارزیابی منابع اطلاعاتی بهتر است توسط کمیته ی انتخاب صورت پذیرد و معیارهای آن مکتوب در اختیار آنها قرار گیرد. هر یک از معیارهای ارزیابی در تمامی انواع منابع اطلاعاتی و موضوعات اهمیت یکسانی ندارند. برای مثال؛ در مورد اطلاعات تجاری، سرعت روزآمد کردن بسیار اساسی و مهم است، در حالی که برای اطلاعات علمی صحت و اعتبار علمی منابع ارزش بیشتری دارد. به طور کلی، معیارهای انتخاب با توجه به سیاست های مجموعه سازی کتابخانه و نوع منابع اطلاعاتی اهمیت و اعتبار متفاوتی دارند. از نکته های بسیار اساسی که یک کتابدار خوب باید همواره در نظر داشته باشد این است که هر چند در ارزیابی و انتخاب منابع اطلاعاتی، به دلیل محدودیت های مختلف، ممکن است تمام منابع اطلاعاتی مورد درخواست خریداری نشوند، اما وی باید احساس مسئولیت کند و فراموش نکند که برای همان منابع مردود شناخته شده، متقاضی وجود داشته است. بنابراین، باید از طریق روش های مختلف از قبیل امانت بین کتابخانه ای ، اشتراک در خرید منابع اطلاعاتی و غیره این منابع را تهیه کند. به علاوه، به این نکته نیز باید توجه داشت که هیچکدام از این معیارها " به تنهایی" عامل انتخاب محسوب نمی شوند و یک کتابدار خوب باید سعی کند " مجموعه ی معیارها " را به دقت بررسی کند تا انتخابی خوب و مناسب داشته باشد. برای مثال؛ هر چند اعتبار یک ناشر یا نویسنده معروف می تواند عاملی اساسی برای ارزیابی یک منبع اطلاعاتی باشد، اما اگر آن منبع، ارتباط موضوعی با سیاست های مجموعه سازی کتابخانه نداشته باشد نمی تواند به تنهایی ملاک انتخاب قرار گیرد.مهمترین عواملی که در ارزیابی یک منبع اطلاعاتی و انتخاب آن مؤثر است عبارتند از: محتوا، قیمت، تاریخ نشر ، نویسنده، ناشر، سطح نمایه و کتابنامه، مشخصات فیزیکی ، صحافی و تصویر.

محتوای مرتبط و مناسب

معیار اصلی انتخاب هر منبع اطلاعاتی، محتوای مرتبط و مناسب با اهداف مجموعه سازی است. در صورتی که این ملاک در مورد یک منبع خاص صادق نباشد بررسی بقیه ی ملاک های انتخاب بیهوده است. به عبارت دیگر، بررسی سایر ملاک های انتخاب زمانی شروع می شود که ارتباط موضوعی منبع با اهداف مجموعه سازی کتابخانه ثابت شود. در غیر این صورت بررسی سایر ملاک ها بیهوده خواهد بود. پس از ارتباط موضوعی باید ارزش محتوایی آن ارزیابی شود. در صورتی که مدرکی محتوای مرتبط و مناسبی داشته باشد، می توانیم سایر ملاک های ارزیابی را بررسی کنیم و تصمیم نهایی را اخذ کنیم. در صورت ناتوانی کتابخانه برای خرید چنین مدرکی، بهتر است از طریق روش های دیگر مانند امانت بین کتابخانه ای، اشتراک منابع آن را در اختیار متقاضیان کتابخانه قرار داد.

قیمت

یکی از مهمترین عوامل انتخاب، هزینه خرید منابع اطلاعاتی است. شاید اگر کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی بودجه نامحدودی برای خرید منابع اطلاعاتی مورد نیاز داشتند، انتخاب و بررسی معیارهای آن حساسیت ویژه ای نداشت، اما کمبود منابع مالی از یک طرف و حجم زیاد انتشارات از طرفی دیگر امکان تهیه تمامی منابع اطلاعاتی مورد نیاز کتابخانه ها را با مشکل جدی مواجه ساخته است. از این جهت کتابخانه ها به ناچار باید به قیمت بیش از پیش توجه نمایند و منابعی را تهیه کنند که با کمترین هزینه بیشترین سودمندی را داشته باشد. بدیهی است منابع اطلاعاتی بسیاری در حوزه های موضوعی مورد نیاز کتابخانه ها در بازار موجود است. اما تهیه تمامی این منابع مقدور نیست. حذف بعضی از عناوین هم دلیل بر بی ارزش بودن آن نیست، بلکه با بودجه محدود، تنها تهیه بخشی از منابع اطلاعاتی مورد نیاز امکان پذیر است. بنابراین با توجه به اولویت کتابخانه باید انتخابی درست و اصولی داشت تا بیشترین منافع از آن سازمان گردد.

تاریخ نشر

یکی از مهمترین عوامل انتخاب و تهیه منابع اطلاعاتی تاریخ نشر می باشد. در مورد آثار تحقیقی ، مقایسه بین تاریخ نشر و تاریخ تحقیق از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا ممکن است یک تحقیق در تاریخ خاصی پایان یافته اما بسیار دورتر از زمان تحقیق به چاپ رسیده باشد. بهتر است در چنین مواردی مقدمه و پیشگفتار تحقیق مطالعه شود تا تاریخ دقیق تحقیق مشخص گردد. برای ویرایش های مختلف یک اثر، در صورتی که کتابخانه ای ویرایش قبلی اثری را دارد، ویرایش های جدید قبل از انتخاب مطالعه شود تا میزان تغییرات آن مشخص شود. به طور کلی در زمینه های مختلف موضوعی اعتبار علمی مطالب متفاوت است. در بعضی از حوزه های علوم زمان بندی زیر ارائه شده است:

فیزیک ۵/۴ سال، گیاه شناسی ۱۰ سال، فیزیولوژی ۲/۷ سال، شیمی ۱/۸ سال، زمین شناسی ۸/۱۱ سال،

ممکن است اثری در زمان انتشار، اعتبار علمی خوبی داشته باشد، اما با گذشت چند سال اعتبار آن از بین رفته باشد، یا کتاب مناسب تری در آن زمینه منتشر شده باشد. برای مثال؛ امروزه زمان اعتبار علمی کتاب ها ی حوزه فناوری اطلاعات به مراتب پایین تر از نمونه های فوق هستند. زیرا یافته های جدید به سرعت اعتبار اثر قبلی را زیر سؤال می برند. زمان انتشار منابع مرجع، سالنامه ها، راهنماها، و بسیاری از منابع خاص دیگر نیز بسیار مهم است. بنابراین باید در زمان انتخاب و خرید منابع اطلاعاتی به تاریخ انتشار و اعتبار محتوای آنها توجه کافی کنیم.

نویسنده

اعتبار و شهرت یک نویسنده می تواند عامل بسیار مهمی برای انتخاب منابع اطلاعاتی باشد. برای مثال؛ کتاب داستانی که نویسنده ی آن تالیفات زیاد، خوب و شناخته شده ای دارد احتمالا بهتر از داستانی است که نویسنده ی آن شناخته شده نباشد. قابل ذکر است که شهرت یک فرد در یک زمینه، بخصوص در حوزه های علمی، نباید مانع بررسی علمی سایر آثار گردد. زیرا بعضی از نویسندگان به دلایلی ممکن است اعتبار کاذب به دست آورده باشند، یا از اعتبار خود در بخش های دیگر در حوزه ی دیگر استفاده می کنند. امروزه بخش های مختلف هر علم به اندازه ای تخصصی شده اند که هر فرد تنها در زمینه های خاص و محدودی می تواند مدعی تجربه، تخصص و اعتبار علمی باشد. برای مثال؛ رشته ی کتابداری و اطلاع رسانی از بخش های مختلفی مانند خدمات مرجع، سازماندهی اطلاعات و مجموعه سازی تشکیل شده است که هر کدام از آنها مجددا به زیر بخش های مختلفی تقسیم می شوند. چکیده نویسی، نمایه سازی ، فهرستنویسی، رده بندی، اصطلاحنامه ها و بسیاری از موضوعات دیگر در حوزه ی سازماندهی اطلاعات قرار دارند و هر مقوله ی فوق نیاز به مطالعه، تخصص و تجربه ی طولانی دارد. بنابراین انتخاب کتاب از نویسنده ای که در زمینه های فوق تخصص، تجربه و مطالعه ی بیشتری دارد بهتر از انتخاب کتاب از فردی است که در آن زمینه تخصص و تجربه ی خاصی ندارد یا تجربه ی بسیار کلی دارد.

ناشر

بسیاری از ناشران در زمینه های خاص شهرت و اعتبار ویژه ای دارند و به انتشار منابع اطلاعاتی در یک حوزه ی خاص می پردازند. برای مثال؛ انجمن کتابداران آمریکا با استفاده از افراد با تجربه و سرشناس، فقط کتاب هایی را در زمینه ی کتابداری و اطلاع رسانی چاپ می کند. از این جهت، انتشار کتاب توسط چنین ناشرانی می تواند ملاک مناسبی برای انتخاب باشد تا ناشری که در این زمینه تخصص موضوعی ندارد. بنابراین، کتابداران باید قبل از انتخاب و سفارش منابع اطلاعاتی به شناسایی ناشران معتبر در زمینه ی موضوعی کتابخانه، آثار عمومی، متون درسی، منابع مرجع و ... بپردازند و فهرست های لازم از انتشارات آنها در اختیار مراجعان و کمیته انتخاب قرار گیرد تا انتخاب مناسب تری صورت گیرد. لازم به ذکر است، بسیاری از ناشران فقط نوع خاصی از منابع اطلاعاتی را منتشر می کنند یا به انتشار منابع اطلاعاتی برای سطح خاصی می پردازند. از این رو، تخصص ویژه در انتشار منابعی خاص، بر روی کیفیت آثار تولید شده نیز مؤثر خواهد بود.

سطح

برای ارزیابی یک منبع اطلاعاتی باید به سطح علمی آنها توجه ویژه ای کرد. یعنی منابعی را انتخاب کنیم که متناسب با سطح علمی مراجعان و جامعه کتابخانه باشد. برای مثال؛ با توجه به اینکه سطح علمی مراجعان کتابخانه ی آموزشگاهی با کتابخانه ی تحقیقاتی کاملا متفاوت است، انتخاب یک واژه نامه ی عمومی مختصر برای کتابخانه ای آموزشگاهی کفایت می کند، اما در کتابخانه ای تحقیقاتی باید دهها واژه نامه ی عمومی و تخصصی که متناسب با جامعه ی کتابخانه ی تحقیقاتی باشد، انتخاب و تهیه شود. عده ای از ناشران، مانند کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سطح علمی منابع منتشر شده را بر روی جلد کتاب اعلام می نمایند که می تواند کمک خوبی برای انتخاب باشد. بهتر است کتابداران و مسئولین انتخاب، قبل از هر چیز، در صورت عدم آگاهی از تناسب سطح علمی منابع اطلاعاتی با جامعه کتابخانه خود، فهرست مندرجات، مقدمه و در صورت لزوم بخش هایی از کتاب را مطالعه کنند تا انتخابیی مناسب صورت پذیرد.

نمایه، کتابنامه و فهرست مندرجات

نمایه ی خوب و کتابنامه ی انتهای کتاب شاخص دیگری برای ارزیابی منابع اطلاعاتی محسوب می شود. میزان منابع و مآخذ استفاده شده تا حدودی نشان دهنده ی مطالعه ی همه جانبه ی نویسنده در تالیف اثر می باشد. یک نمایه و فهرست مندرجات خوب ابزار مناسبی برای بازیابی اطلاعات متن اصلی نیز می باشد.

'مشخصات فیزیکی'

هرچند معیار اصلی ارزیابی و انتخاب یک منبع اطلاعاتی، محتوای اطلاعاتی آن است، اما نباید از نظر دور داشت که مشخصات نامطلوب فیزیکی مانند چاپ غلط و بد یا حروف چینی و صفحه آرایی نامناسب ممکن است سبب خستگی خواننده شود. مشخصات ظاهری زیبا، جذابیت خوبی برای گروه سنی کودکان و نوجوانان دارد و موجب رشد انگیزه و رغبت آنها به مطالعه می شود. یا برعکس، مشخصات فیزیکی بد، آنها را از مطالعه بیزار می نماید. مهمترین معیارهای فیزیکی در ارزیابی یک منبع اطلاعاتی صحافی، تصاویر و صفحه آرایی است.

صحافی

یکی از عوامل ارزیابی در انتخاب منابع اطلاعاتی، صحافی مناسب آنها – بخصوص مراجعی که بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند – می باشد. در شرایطی که خرید کتاب برای کتابخانه، به جای مجموعه ی شخصی، مورد نظر باشد و از آن اثر چاپ های متعددی نیز موجود باشد، انتخاب بهترین نوع صحافی توصیه می شود.

تصاویر

در مورد کتاب های تصویری و هنری مانند اطلس های پزشکی ، کیفیت خوب تصاویر اهمیت خاصی دارند و قبل از خرید لازم است تصاویر آن به دقت بررسی گردند. مهمترین عامل ارزیابی منابع علمی کودکان نیز تصویر خوب و متناسب با محتوا محسوب می شود. امروزه بسیاری از کتاب های درسی نایاب توسط بعضی از ناشران با کیفیت بسیار بد افست و منتشر می شود که این مسئله را نباید از نظر دور داشت.

صفحه آرایی

کیفیت خوب حروف چینی، نوع کلمات، اندازه کلمات و رنگ آن، فاصله ی سطرها، حاشیه ها، نسبت نوشته ها به سفیدی در هر صفحه، اندازه ی کتاب و کیفیت صفحه بندی تاثیر زیادی بر خواننده و کیفیت استفاده از منبع دارند. صفحه آرایی و چاپ بد استفاده از منبع اطلاعاتی را مشکل می سازند و موجب خستگی و کسالت خواننده می شوند.