منابع اطلاعاتی

( به انگلیسی: Information Resources)

مقدمه

ارزیابی منابع اطلاعاتی در حقیقت پاسخ به این سؤال است که آیا یک کتاب خاص، یک عنوان مجله یا هر منبع اطلاعاتی دیگر با عنوان و مشخصات خاص، ارزش تهیه و خرید را دارد یا نه؟ به‌طور کلی، معیار ارزش هر منبع بر مبنای محتوا، مرتبط بودن، سودمندی و هزینه می‌باشد. تعیین معیارها جهت انتخاب و خرید، برای مسئول مجموعه‌سازی بسیار مفید و ارزنده است. ارزیابی منابع اطلاعاتی بهتر است توسط کمیتهٔ انتخاب صورت پذیرد و معیارهای آن مکتوب در اختیار آن‌ها قرار گیرد. هر یک از معیارهای ارزیابی در تمامی انواع منابع اطلاعاتی و موضوعات اهمیت یکسانی ندارند. برای مثال؛ در مورد اطلاعات تجاری، سرعت روزآمد کردن بسیار اساسی و مهم است، در حالی که برای اطلاعات علمی صحت و اعتبار علمی منابع ارزش بیشتری دارد. به‌طور کلی، معیارهای انتخاب با توجه به سیاست‌های مجموعه‌سازی کتابخانه و نوع منابع اطلاعاتی اهمیت و اعتبار متفاوتی دارند. از نکته‌های بسیار اساسی که یک کتابدار خوب باید همواره در نظر داشته باشد این است که هر چند در ارزیابی و انتخاب منابع اطلاعاتی، به دلیل محدودیت‌های مختلف، ممکن است تمام منابع اطلاعاتی مورد درخواست خریداری نشوند، اما وی باید احساس مسئولیت کند و فراموش نکند که برای همان منابع مردود شناخته شده، متقاضی وجود داشته‌است. بنابراین، باید از طریق روش‌های مختلف از قبیل امانت بین کتابخانه ای، اشتراک در خرید منابع اطلاعاتی و غیره این منابع را تهیه کند. به علاوه، به این نکته نیز باید توجه داشت که هیچکدام از این معیارها " به تنهایی" عامل انتخاب محسوب نمی‌شوند و یک کتابدار خوب باید سعی کند " مجموعه ی معیارها " را به دقت بررسی کند تا انتخابی خوب و مناسب داشته باشد. برای مثال؛ هر چند اعتبار یک ناشر یا نویسنده معروف می‌تواند عاملی اساسی برای ارزیابی یک منبع اطلاعاتی باشد، اما اگر آن منبع، ارتباط موضوعی با سیاست‌های مجموعه‌سازی کتابخانه نداشته باشد نمی‌تواند به تنهایی ملاک انتخاب قرار گیرد.مهمترین عواملی که در ارزیابی یک منبع اطلاعاتی و انتخاب آن مؤثر است عبارتند از: محتوا، قیمت، تاریخ نشر، نویسنده، ناشر، سطح نمایه و کتابنامه، مشخصات فیزیکی، صحافی و تصویر.

محتوای مرتبط و مناسب

معیار اصلی انتخاب هر منبع اطلاعاتی، محتوای مرتبط و مناسب با اهداف مجموعه سازی است. در صورتی که این ملاک در مورد یک منبع خاص صادق نباشد بررسی بقیهٔ ملاک‌های انتخاب بیهوده است. به عبارت دیگر، بررسی سایر ملاک‌های انتخاب زمانی شروع می‌شود که ارتباط موضوعی منبع با اهداف مجموعه‌سازی کتابخانه ثابت شود. در غیر این صورت بررسی سایر ملاک‌ها بیهوده خواهد بود. پس از ارتباط موضوعی باید ارزش محتوایی آن ارزیابی شود. در صورتی که مدرکی محتوای مرتبط و مناسبی داشته باشد، می‌توانیم سایر ملاک‌های ارزیابی را بررسی کنیم و تصمیم نهایی را اخذ کنیم. در صورت ناتوانی کتابخانه برای خرید چنین مدرکی، بهتر است از طریق روش‌های دیگر مانند امانت بین کتابخانه ای، اشتراک منابع آن را در اختیار متقاضیان کتابخانه قرار داد.

قیمت

یکی از مهم‌ترین عوامل انتخاب، هزینه خرید منابع اطلاعاتی است. شاید اگر کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی بودجه نامحدودی برای خرید منابع اطلاعاتی مورد نیاز داشتند، انتخاب و بررسی معیارهای آن حساسیت ویژه‌ای نداشت، اما کمبود منابع مالی از یک طرف و حجم زیاد انتشارات از طرفی دیگر امکان تهیه تمامی منابع اطلاعاتی مورد نیاز کتابخانه‌ها را با مشکل جدی مواجه ساخته است. از این جهت کتابخانه‌ها به ناچار باید به قیمت بیش از پیش توجه نمایند و منابعی را تهیه کنند که با کمترین هزینه بیشترین سودمندی را داشته باشد. بدیهی است منابع اطلاعاتی بسیاری در حوزه‌های موضوعی مورد نیاز کتابخانه‌ها در بازار موجود است. اما تهیه تمامی این منابع مقدور نیست. حذف بعضی از عناوین هم دلیل بر بی‌ارزش بودن آن نیست، بلکه با بودجه محدود، تنها تهیه بخشی از منابع اطلاعاتی مورد نیاز امکان‌پذیر است. بنابراین با توجه به اولویت کتابخانه باید انتخابی درست و اصولی داشت تا بیشترین منافع از آن سازمان گردد.

تاریخ نشر

یکی از مهم‌ترین عوامل انتخاب و تهیه منابع اطلاعاتی تاریخ نشر می‌باشد. در مورد آثار تحقیقی، مقایسه بین تاریخ نشر و تاریخ تحقیق از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا ممکن است یک تحقیق در تاریخ خاصی پایان یافته اما بسیار دورتر از زمان تحقیق به چاپ رسیده باشد. بهتر است در چنین مواردی مقدمه و پیشگفتار تحقیق مطالعه شود تا تاریخ دقیق تحقیق مشخص گردد. برای ویرایش‌های مختلف یک اثر، در صورتی که کتابخانه‌ای ویرایش قبلی اثری را دارد، ویرایش‌های جدید قبل از انتخاب مطالعه شود تا میزان تغییرات آن مشخص شود. به‌طور کلی در زمینه‌های مختلف موضوعی اعتبار علمی مطالب متفاوت است. در بعضی از حوزه‌های علوم زمان بندی زیر ارائه شده‌است:

فیزیک ۵/۴ سال، گیاه‌شناسی ۱۰ سال، فیزیولوژی ۲/۷ سال، شیمی ۱/۸ سال، زمین‌شناسی ۸/۱۱ سال،

ممکن است اثری در زمان انتشار، اعتبار علمی خوبی داشته باشد، اما با گذشت چند سال اعتبار آن از بین رفته باشد، یا کتاب مناسب تری در آن زمینه منتشر شده باشد. برای مثال؛ امروزه زمان اعتبار علمی کتاب‌ها ی حوزه فناوری اطلاعات به مراتب پایین‌تر از نمونه‌های فوق هستند. زیرا یافته‌های جدید به سرعت اعتبار اثر قبلی را زیر سؤال می‌برند. زمان انتشار منابع مرجع، سالنامه‌ها، راهنماها، و بسیاری از منابع خاص دیگر نیز بسیار مهم است. بنابراین باید در زمان انتخاب و خرید منابع اطلاعاتی به تاریخ انتشار و اعتبار محتوای آن‌ها توجه کافی کنیم.

نویسنده

اعتبار و شهرت یک نویسنده می‌تواند عامل بسیار مهمی برای انتخاب منابع اطلاعاتی باشد. برای مثال؛ کتاب داستانی که نویسندهٔ آن تألیفات زیاد، خوب و شناخته شده‌ای دارد احتمالا بهتر از داستانی است که نویسندهٔ آن شناخته شده نباشد. قابل ذکر است که شهرت یک فرد در یک زمینه، بخصوص در حوزه‌های علمی، نباید مانع بررسی علمی سایر آثار گردد. زیرا بعضی از نویسندگان به دلایلی ممکن است اعتبار کاذب به دست آورده باشند، یا از اعتبار خود در بخش‌های دیگر در حوزهٔ دیگر استفاده می‌کنند. امروزه بخش‌های مختلف هر علم به اندازه‌ای تخصصی شده‌اند که هر فرد تنها در زمینه‌های خاص و محدودی می‌تواند مدعی تجربه، تخصص و اعتبار علمی باشد. برای مثال؛ رشته ی کتابداری و اطلاع رسانی از بخش‌های مختلفی مانند خدمات مرجع، سازماندهی اطلاعات و مجموعه‌سازی تشکیل شده‌است که هر کدام از آن‌ها مجدداً به زیر بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. چکیده نویسی، نمایه سازی، فهرستنویسی، رده بندی، اصطلاحنامه ها و بسیاری از موضوعات دیگر در حوزهٔ سازماندهی اطلاعات قرار دارند و هر مقولهٔ فوق نیاز به مطالعه، تخصص و تجربهٔ طولانی دارد. بنابراین انتخاب کتاب از نویسنده‌ای که در زمینه‌های فوق تخصص، تجربه و مطالعهٔ بیشتری دارد بهتر از انتخاب کتاب از فردی است که در آن زمینه تخصص و تجربهٔ خاصی ندارد یا تجربهٔ بسیار کلی دارد.

ناشر

بسیاری از ناشران در زمینه‌های خاص شهرت و اعتبار ویژه‌ای دارند و به انتشار منابع اطلاعاتی در یک حوزهٔ خاص می پردازند. برای مثال؛ انجمن کتابداران آمریکا با استفاده از افراد با تجربه و سرشناس، فقط کتاب‌هایی را در زمینهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی چاپ می‌کند. از این جهت، انتشار کتاب توسط چنین ناشرانی می‌تواند ملاک مناسبی برای انتخاب باشد تا ناشری که در این زمینه تخصص موضوعی ندارد. بنابراین، کتابداران باید قبل از انتخاب و سفارش منابع اطلاعاتی به شناسایی ناشران معتبر در زمینهٔ موضوعی کتابخانه، آثار عمومی، متون درسی، منابع مرجع و ... بپردازند و فهرست‌های لازم از انتشارات آن‌ها در اختیار مراجعان و کمیته انتخاب قرار گیرد تا انتخاب مناسب تری صورت گیرد. لازم به ذکر است، بسیاری از ناشران فقط نوع خاصی از منابع اطلاعاتی را منتشر می‌کنند یا به انتشار منابع اطلاعاتی برای سطح خاصی می پردازند. از این رو، تخصص ویژه در انتشار منابعی خاص، بر روی کیفیت آثار تولید شده نیز مؤثر خواهد بود.

سطح

برای ارزیابی یک منبع اطلاعاتی باید به سطح علمی آن‌ها توجه ویژه‌ای کرد. یعنی منابعی را انتخاب کنیم که متناسب با سطح علمی مراجعان و جامعه کتابخانه باشد. برای مثال؛ با توجه به اینکه سطح علمی مراجعان کتابخانه ی آموزشگاهی با کتابخانه ی تحقیقاتی کاملاً متفاوت است، انتخاب یک واژه نامهٔ عمومی مختصر برای کتابخانه‌ای آموزشگاهی کفایت می‌کند، اما در کتابخانه‌ای تحقیقاتی باید ده‌ها واژه نامه ی عمومی و تخصصی که متناسب با جامعهٔ کتابخانهٔ تحقیقاتی باشد، انتخاب و تهیه شود. عده‌ای از ناشران، مانند کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سطح علمی منابع منتشر شده را بر روی جلد کتاب اعلام می نمایند که می‌تواند کمک خوبی برای انتخاب باشد. بهتر است کتابداران و مسئولین انتخاب، قبل از هر چیز، در صورت عدم آگاهی از تناسب سطح علمی منابع اطلاعاتی با جامعه کتابخانه خود، فهرست مندرجات، مقدمه و در صورت لزوم بخش‌هایی از کتاب را مطالعه کنند تا انتخابیی مناسب صورت پذیرد.

نمایه، کتابنامه و فهرست مندرجات

نمایه ی خوب و کتابنامهٔ انتهای کتاب شاخص دیگری برای ارزیابی منابع اطلاعاتی محسوب می‌شود. میزان منابع و مآخذ استفاده شده تا حدودی نشان دهندهٔ مطالعهٔ همه جانبهٔ نویسنده در تألیف اثر می‌باشد. یک نمایه و فهرست مندرجات خوب ابزار مناسبی برای بازیابی اطلاعات متن اصلی نیز می‌باشد.

'مشخصات فیزیکی'

هرچند معیار اصلی ارزیابی و انتخاب یک منبع اطلاعاتی، محتوای اطلاعاتی آن است، اما نباید از نظر دور داشت که مشخصات نامطلوب فیزیکی مانند چاپ غلط و بد یا حروف چینی و صفحه آرایی نامناسب ممکن است سبب خستگی خواننده شود. مشخصات ظاهری زیبا، جذابیت خوبی برای گروه سنی کودکان و نوجوانان دارد و موجب رشد انگیزه و رغبت آن‌ها به مطالعه می‌شود. یا برعکس، مشخصات فیزیکی بد، آن‌ها را از مطالعه بیزار می نماید. مهم‌ترین معیارهای فیزیکی در ارزیابی یک منبع اطلاعاتی صحافی، تصاویر و صفحه آرایی است.

صحافی

یکی از عوامل ارزیابی در انتخاب منابع اطلاعاتی، صحافی مناسب آن‌ها – بخصوص مراجعی که بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند – می‌باشد. در شرایطی که خرید کتاب برای کتابخانه، به جای مجموعهٔ شخصی، مورد نظر باشد و از آن اثر چاپ‌های متعددی نیز موجود باشد، انتخاب بهترین نوع صحافی توصیه می‌شود.

تصاویر

در مورد کتاب‌های تصویری و هنری مانند اطلس‌های پزشکی، کیفیت خوب تصاویر اهمیت خاصی دارند و قبل از خرید لازم است تصاویر آن به دقت بررسی گردند. مهم‌ترین عامل ارزیابی منابع علمی کودکان نیز تصویر خوب و متناسب با محتوا محسوب می‌شود. امروزه بسیاری از کتاب‌های درسی نایاب توسط بعضی از ناشران با کیفیت بسیار بد افست و منتشر می‌شود که این مسئله را نباید از نظر دور داشت.

صفحه آرایی

کیفیت خوب حروف چینی، نوع کلمات، اندازه کلمات و رنگ آن، فاصلهٔ سطرها، حاشیه‌ها، نسبت نوشته‌ها به سفیدی در هر صفحه، اندازهٔ کتاب و کیفیت صفحه بندی تأثیر زیادی بر خواننده و کیفیت استفاده از منبع دارند. صفحه آرایی و چاپ بد استفاده از منبع اطلاعاتی را مشکل می سازند و موجب خستگی و کسالت خواننده می‌شوند.