شرک (دین)

شِرک واژهٔ عربی برای اشاره به چندخداپرستی است و در دین اسلام باری منفی را تداعی می‌کند. شرک در اسلام به معنی شریک قائل شدن برای الله در امر آفرینش است و این مفهوم در تقابل با توحید (تک‌خداپرستی) به‌کار می‌رود. کمک خواستن از غیر الله و به فریاد خواندن غیر الله شرک است.

شرک تنها گناه نابخشودنی بدون توبهٔ بعد از مرگ است که در قرآن عنوان شده است:

«الله شرک به خود را نمی‌بخشد و گناهان دیگر جز آن را برای هرکه بخواهد می‌آمرزد. آنکه برای الله شریکی قرار می‌دهد گناه بسیار عظیمی مرتکب شده است.» (۴:۴۸)

در زیر آیت‌هایی از قرآن که به این موضوع پرداخته می‌آید:

«

﴿ أَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلٰهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا ﴾ (ترجمه: کسی را که هوای نفس خود به خدایی گرفته دیده‌ای؟ آیا می‌توانی حامی و کارساز او باشی؟)^{[فرقان–۴۳]}

﴿ أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحَاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ وَیُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِیدًا ﴾ (ترجمه: می‌بینی آنهایی را که گمان می‌کنند به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پیش از آن نازل شده ایمان دارند اما می‌خواهند که طاغوت برایشان حکم کند؛ و به آنها دستور داده شده که به اینان کافِر باشند. شیطان می‌خواهد که به شدت گمراه‌شان سازد.)^{[نساء–۶۰]}

﴿ وَإِذْ قَالَ اللَّهُ یَا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَأَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَأُمِّیَ إِلَهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالَ سُبْحَانَکَ مَا یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ مَا لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِی وَلَا أَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ ﴾ (ترجمه: و الله گفت: ای عیسی بن مریم، آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را به غیر از الله به خدایی بگیرند؟ گفت: ستودن برازنده توست، خود را جایز نمی‌بینم سخنی بگویم که در خور آن نیستم. اگر چنین چیزی گفته بودم بدان آگاه می‌شدی. تو به آنچه در نفس من است آگاهی و من به آنچه در نفس توست بی‌اطّلاع، تویی دانای نهان‌ها.)^{[مائده–۱۱۶]}

﴿ وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَی کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَکْتُمْ مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَمَا نَرَی مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَضَلَّ عَنْکُمْ مَا کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ ﴾ (ترجمه: شما یک به یک به سوی ما آمده‌اید، همانطوری که در آغاز شما را آفریدیم؛ و هر آنچه که برای شما فراهم کرده بودیم پشت سر نهاده‌اید. شفیعانتان را که فکر می‌کردید با شما شریک‌اند، همراهتان نمی‌بینیم. پیوندهای شما از هم بریده و آنچه می‌پنداشتید دور و گم شده است.)^{[انعام–۹۴]}

﴿ وَجَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ ۖ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ ۚ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَیٰ عَمَّا یَصِفُونَ ﴾ (ترجمه: و برای الله شریکانی از جن قرار داده‌اند، حال آنکه او آنان را خلق کرده است. بی هیچ علم و دانشی دختران و پسرانی را برای او تصور کرده‌اند. الله ستودنی و برتر از چیزی است که وصفش می‌کنند.)^{[انعام–۱۰۰]}

فَلَمَّا آتَاهُمَا صَالِحًا جَعَلَا لَهُ شُرَكَاءَ فِيمَا آتَاهُمَا ۚ فَتَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ «آیا موجودی را شریک خدا قرار می‌دهند که چیزی خلق نکرده و خود مخلوق است؟»

إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبَادٌ أَمْثَالُكُمْ ۖ فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجِيبُوا لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ «هر آنکه جز الله فرا می‌خوانید، بندگانی امثال شما هستند. اگر راست می‌گویید، آنها را بخوانید تا پاسخی بدهند.»

وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا مَكَانَكُمْ أَنْتُمْ وَشُرَكَاؤُكُمْ ۚ فَزَيَّلْنَا بَيْنَهُمْ ۖ وَقَالَ شُرَكَاؤُهُمْ مَا كُنْتُمْ إِيَّانَا تَعْبُدُونَفَكَفَىٰ بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ إِنْ كُنَّا عَنْ عِبَادَتِكُمْ لَغَافِلِينَ «در آن زمان همهٔ آنان را جمع می‌کنیم، پس به آنانی که شریکی قائل شده‌اند می‌گوییم شما و شریکانتان مکان یابید. سپس میانشان جدایی می‌افکنیم و شریکان آنها گویند شما ما را عبادت نمی‌کردید. * شهادت الله بین ما و شما کافی است که ما از عبادت شما آگاه نبوده‌ایم.»

قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ ۚ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لَا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا ۚ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَىٰ وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ ۗ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ ۚ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ «بگو کیست پروردگار آسمان‌ها و زمین؟ بگو الله، بگو غیر از او برای خود اولیایی برگزیده‌اید که قادر نیستند سود و زیانی به حال خود داشته باشند؟ بگو آیا کور و بینا مثل همند، یا تاریکی و روشنایی؟ آیا شریکانی که برای الله قائل شده‌اند، چیزی شبیه آنچه او خلق کرده، آفریده‌اند که اینان دربارهٔ آفرینش به اشتباه افتاده‌اند؟ بگو الله خالق همه چیز است و اوست یگانه قهار.»

وَأَكِيدُ كَيْدًا «و چون آنان که شریکانی قائل شده‌اند، شریکان خود را ببینند، گویند پروردگار ما اینان شریکانی هستند که در کنار تو فرا می‌خواندیم. آنان در جواب پاسخ می‌دهند که شما دروغ می‌گویید.»

أُولَٰئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلَىٰ رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ وَيَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَيَخَافُونَ عَذَابَهُ ۚ إِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا «آنهایی که فرا می‌خوانند، خود درصدد اند برای تقرب به پروردگارشان وسیله‌ای بیابند، به رحمت او امید بسته‌اند و از عذابش می‌ترسند. عذاب پروردگارت وحشتناک است.»

إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَهَا وَارِدُونَ «شما و آنچه جز الله می‌پرستیدید، سوخت جهنم خواهید بود. این سرنوشت مختوم شماست.»

وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا أَيْنَ شُرَكَاؤُكُمُ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَانْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ ۚ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ «زمانی همه آنان را جمع می‌کنیم، سپس به آنان که شریکی قائل شده‌اند می‌گوییم، کجایند شریکانی که نزد خود می‌پنداشتید؟ * پاسخ و عذر آنان چیزی نیست جز اینکه گویند به الله سوگند ما مشرک نبوده‌ایم. * ببین که چگونه به خود دروغ می‌گویند. آنچه افترا می‌بستند از آنها دور و گم شده‌اند.»

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَقُولُ أَأَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبَادِي هَٰؤُلَاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَقَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنْبَغِي لَنَا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِيَاءَ وَلَٰكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَآبَاءَهُمْ حَتَّىٰ نَسُوا الذِّكْرَ وَكَانُوا قَوْمًا بُورًا «زمانی همه و آنچه جز الله می‌پرستیدند را جمع می‌کنیم؛ پس می‌گوید آیا شما این بندگان مرا گمراه کردید یا خود آنها راه را گم کردند؟ * گویند ستودن برازنده توست. ما خود را جایز نمی‌بینیم که جز تو اولیایی برگزیده باشیم، اما تو آنان و پدرانشان را برخوردار ساختی در نتیجه ذکر را فراموش کردند و مردمی نابکار شدند.»

وَيَوْمَ يُنَادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكَائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَقَالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هَٰؤُلَاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنَا أَغْوَيْنَاهُمْ كَمَا غَوَيْنَا ۖ تَبَرَّأْنَا إِلَيْكَ ۖ مَا كَانُوا إِيَّانَا يَعْبُدُونَ «زمانی که آنان را ندا می‌دهد و گوید کجایند شریکانی که برای من می‌پنداشتید؟ * آنان که مستحق مجازات‌اند گویند پروردگار ما، اینان کسانی‌اند که ما گمراه کرده‌ایم، گمراه‌شان کرده‌ایم چون خود گمراه شده بودیم. از اینان بیزاری می‌جوییم و به تو روی می‌آوریم. آنان ما را نمی‌پرستیدند.»

»

کسانیکه علاوه بر اللّه اشخاص یا اشیاء دیگری را نیز سهیم در خلقت می‌دانند یا برای خداوند همسر، فرزند یا شریک قائلند. مانند برخی از مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان (مجوسان) که هر یک به ترتیب، مسیح یا عزیر را فرزند خدا دانسته یا شر و خیر را در مقابل هم، دو خالق جهان می‌دانند و همچنین مشرکان زمان محمد.

معنا و دیدگاه کلاسیک

در آموزه‌های نخستین اسلامی، شرک به معنی پرستش بت‌ها یا موجودات دیگر به‌جز الله بود. قرآن می‌فرماید: «خداوند شرک را نمی‌بخشد، ولی غیر از آن را برای هر کس بخواهد می‌آمرزد» (سوره نساء، آیه ۴۸).

علمای کلاسیک دو نوع شرک را توضیح داده‌اند:

• شرک اکبر – عبادت آشکار یا دعا به غیر از خداوند، مانند پرستش بت‌ها یا ارواح.
• شرک اصغر (یا شرک خفی) – انجام اعمال دینی برای ریا و شهرت به جای اخلاص برای خدا. این عمل در عربی ریا نامیده می‌شود.

مفهوم در دوران مدرن

در دوران معاصر، شرک فقط به بت‌پرستی محدود نیست. برخی از اندیشمندان مسلمان معتقدند که شرک مدرن شامل رفتارهایی است که وابستگی انسان را از خدا به قدرت‌های مادی، علم یا شهرت منتقل می‌کند.

امروزه برخی افراد چنان به علم، ثروت یا مقام اعتماد دارند که حضور خدا را فراموش می‌کنند. برخی دیگر چنان به ستارگان یا رهبران دلبسته‌اند که برای آن‌ها نوعی تقدس قائل می‌شوند. این گونه رفتارها می‌تواند به شرک مدرن بینجامد.

نمونه‌های رایج

نمونه‌هایی از شرک در دوران جدید عبارتند از:

• پرستش ثروت یا فناوری – باور به اینکه پول یا قدرت زندگی را کنترل می‌کند نه خدا.
• ستاره‌پرستی – دلبستگی و اطاعت افراطی از چهره‌های مشهور.
• ریا در عبادت – انجام اعمال دینی برای جلب توجه مردم یا در شبکه‌های اجتماعی (شرک پنهان).
• اعتماد افراطی به اولیا و زیارتگاه‌ها – درخواست کمک از انسان‌ها یا قبور به گونه‌ای که گویا قدرت الهی دارند.
• باور به جادو، تعویذ و طلسم – اعتقاد به اینکه این‌ها می‌توانند شانس یا محافظت بیاورند.
• شرک در محبت (شرک المحبّه) – دوست داشتن یا ترس از کسی بیش از خداوند.
• تصاویر و مجسمه‌های سخت و سه‌بعدی – ساخت، چاپ یا برجسته‌سازی تصاویر موجودات دارای روح.

تصاویر، مجسمه‌ها و اشکال سه‌بعدی

یکی از مسائل مهم در شرک مدرن، ساخت یا استفاده از تصاویر و مجسمه‌های موجودات زنده (انسان یا حیوان) است. پیامبر اسلام (ص) فرمودند: «سخت‌ترین عذاب در روز قیامت برای تصویرگران است.» (صحیح بخاری ۵۹۵۰؛ صحیح مسلم ۲۱۰۷).

دیدگاه‌های معاصر شامل موارد زیر است:

• عکس‌ها و هنر دیجیتال دوبعدی – برخی استفادهٔ آن‌ها را مجاز می‌دانند، برخی دیگر آن را شبیه بت‌سازی می‌دانند.
• مجسمه‌ها و تصاویر سه‌بعدی – به‌عنوان شکل مدرن بت‌سازی در نظر گرفته می‌شود.
• ربات‌ها یا آواتارهای ماشینی – ایجاد چهره‌های انسانی برای ستایش یا تقلید از آفرینش الهی.

فقیهان اسلامی بیان کرده‌اند که تصاویر برای مقاصد شناسایی، آموزش یا پزشکی مجازند، ولی هر تصویری که موجب تعظیم یا خودنمایی شود، می‌تواند به شرک منجر شود.

بر اساس نظر علما، شرک نخستین بار زمانی آغاز شد که مردم از انسان‌های نیک مجسمه ساختند و سپس آن‌ها را پرستیدند. در دوران مدرن، شرک دوباره از طریق تصویر، شهرت و غرور مادی در حال گسترش است. ایمانداران باید از تصاویر و مجسمه‌های غیرضروری پرهیز کرده و تنها بر خداوند تکیه کنند و دل خود را از شرک پنهان پاک نمایند.

پرهیز از شرک

قرآن و سنت مسلمانان را به اخلاص در عبادت و اعتماد کامل به خدا دعوت می‌کنند. باید به خدا، صفات و فرمان‌های او ایمان داشت. توبه و آگاهی، راه نجات از انواع شرک مدرن است. اسلام می‌آموزد که همه گناهان قابل بخشش‌اند، جز شرک در صورتی که فرد بدون توبه از دنیا برود.

شرک در جمهوری اسلامی

محمدتقی مصباح یزدی، مخالفت با ولایت فقیه و خامنه‌ای را شرک می‌پنداشت.

جستارهای وابسته

• بت‌پرستی
• پگانیسم
• توحید

پیوند به بیرون

• سایت توحید