مرزبان

مرزبان دسته‌ای از فرماندهان نظامی بودند که در دوران ساسانی (قرن سوم تا قرن هفتم میلادی) به فرماندهی استان‌های مرزی می‌رسیدند.

پیشینه

مرزبان‌ها فرماندهانی بودند که حکمرانی استان‌های مرزی و وظیفه تأمین امنیت راه‌های تجاری را بر عهده داشتند. مقابله با قبایل مهاجم همچون اعراب بدوی، هپتالیان و ترکان اغوز از وظایف آن‌ها بود. همچنین مرزبانان در خط نخست دفاعی برابر مهاجمینی چون رومی‌ها و کوشانیان قرار داشتند.

شاهنشاهان ساسانی مرزبانان را از میان بزرگان (وزرگان) برمی‌گزیدند. بزرگان خانواده‌های اشراف ایرانی بودند که قدرت زیادی در شاهنشاهی داشتند. مقام مرزبان مانند بسیاری از مقام‌های اجرایی دیگر عموماً بر پایه وراثت بود و از نسل‌های قبل به نسل‌های بعد می‌رسید. مرزبانان ارشدترین مقاماتی بودند که اجازه داشتند برای خود اورنگ (تخت سلطنت) نقره بسازند. مرزبان‌های مهم‌ترین استان‌های استراتژیک (مانند ارمنستان ساسانی) حتی اجازه داشتند تا بر تخت طلا بنشینند. از دیدگاه نظامی یک مرزبان رتبه‌ای در حد یک فیلد مارشال غربی داشت؛ در حالی که یک سپهبد با درجه پایین‌تر یک سپاه از ارتش را فرماندهی می‌کرد.

مشخص نیست که آیا مرزبانان مسئولیت فرماندهی دژها را هم در قلمرو خود بر عهده داشتند یا خیر. از بسیاری جهات مرزبانان به مارگرافهای قرون وسطی شباهت دارند. مرزبان ابرشهر در آسیای مرکزی کنارنگ نامیده می‌شد.

اهمیت مرزبانی در اسلام

در قرآن آیاتی در مورد اهمیت مرزداری و امنیت بلاد ذکر شده‌است. در سوره تین بهترین شهر، شهری ذکر شده که امنیت در آن وجود داشته باشد. در سوره قریش نیز امنیت به عنوان یکی از نعمات بزرگ الهی یاد شده‌است. در سوره آل عمران آیه ۲۰۰ به صورت صریح بر اهمیت مرزداری تأکید شده و آمده‌است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، شکیبایی پیشه سازید و پایداری ورزید و مرزها را پاس بدارید و از مخالفت با دستورات خدا پروا کنید شاید رستگار شوید»؛ در این آیه ویژگی‌های مرزداری ترسیم شده و بر اهمیت شکیبایی و به‌دوش کشیدن بار مسئولیت‌ها و پایداری در فشارها تأکید شده‌است. این آیه بیانگر آن است که در انجام وظایف و پرهیز از گناه و در جهاد بر ضد دشمن، صبور و پایدار باشید.

پیامبر اسلام: هر عملی پس از مرگ صاحبش از او جدا می‌شود، مگر عمل کسی که در راه خدا مرزبانی کند؛ عمل چنین کسی رشد می‌کند و تا روز قیامت روزیش داده می‌شود.

پیامبر اسلام: یک شب نگهبانی در راه خدا از هزار شب عبادت بهتر است؛ آن هم شب‌هایی که روزهایش را روزه بگیرد.

پیامبر اسلام: کسی که هنگام نگهبانی و مرزداری از دنیا برود ثواب کارش برای وی جریان خواهد داشت و از نعمت‌های جای برخوردار خواهد بود و از فرشته آزمونگر (در قبر) در امان خواهد بود.

دعای بیست و هفتم صحیفه سجادیه به مرزبانان و شناخت دوست و دشمن اختصاص دارد. در بخشی از این نیایش آمده‌است: مرزهای مسلمانان را به نیروی غالب خویش استوار و ایمن گردان و مرزبانان را به قدرت خود مدد فرما و آنان را از خزانه بی‌پایان خود عطایای بسیار ببخش.

منابع

• مشارکت کنندگان ویکی‌پدیا انگلیسی
• مرزبان، واژه‌نامه دهخدا