مرزبان‌نامه

مرزبان نامه

نویسنده(ها)	مرزبان بن رستم پریمی
برگرداننده(ها)	سعدالدین وراوینی
زبان	طبری
ناشر	دانشگاه شهید بهشتی
تاریخ نشر	۱۳۶۳

مرزبان‌نامه کتابی است در اصل به زبان مازندرانی، نوشتهٔ اسپهبد مرزبان بن رستم بن شهریار بن شروین بن رستم بن سرخاب بن قارن. بعدها سعدالدین وراوینی آن را از زبان طبری به فارسی دری ترجمه و بازنویسی کرد.
این اثر یکی از آثار ارزنده زبان فارسی و مازندرانی است که در نیمه اول سده هفتم میان سال‌های ۶۱۷–۶۲۲ هجری قمری از زبان طبری باستان به زبان پارسی دری ترجمه شد.

ویژگی‌ها

مرزبان نامه از جمله شاهکارهای بلامنازع ادب مازندرانی در نثر مصنوع مزین است و می‌توان آن را سرآمد همه آن‌ها تا اوایل سده هفتم دانست. بسیاری از موارد مرزبان نامه از حد نثر مصنوع متداول گذشته و صورت شعری دل‌انگیز یافته‌است. وراوینی چند سال بعد از اولین ترجمه مرزبان نامه یک بار دیگر دست به ترجمه این کتاب از زبان مازندرانی به فارسی زد بدون آنکه از تألیف روضةالعقول (اولین ترجمه مرزبان نامه توسط محمد بن غازی مَلَطیَوی) آگاه باشد.

'مرزبان نامه طبری' در نُه باب، یک مقدمه و یک ذیل است. این کتاب از زبان حیوانات و به تقلید از کلیله و دمنه نصرالله منشی نوشته شده‌است. در واقع نویسنده کتاب از طریق داستان‌های غیرمستقیم و از زبان حیوانات پند و اندرزهای خود را به پادشاه زمان خود می‌گوید. این روش در میان دانایان هندی و ایرانی رواج داشت و در ایران پس از اسلام نیز ادامه یافت. پیش از سعدالدین وراوینی، محمد بن غازی مَلَطیَوی که دبیر سلیمان شاه بن قلج ارسلان (۵۸۸–۶۰۰) پادشاه سلجوقی روم بوده‌است در سال ۵۹۸ و حدود ده سال پیش از وراوینی این کتاب را اصلاح و ترجمه نموده و آن را روضةالعقول نامیده‌است. چنان‌که از مقایسه آن با روضةالعقول برمی آید، بعضی از حکایات و ابواب اصلی کتاب در این ترجمه حذف شده که وراوینی خود نیز به این معنی اشاره کرده‌است. تاریخ ترجمه مرزبان‌نامه و تهذیب آن به دست وراوینی کاملاً معلوم نیست، ولی مسلماً بین سال‌های ۶۰۷–۶۲۲ اتفاق افتاده‌است. مرزبان‌نامه از نوع ادب تمثیلی (فابل) محسوب می‌شود و نثر آن فنی است. عنصرالمعالی کیکاووس در قابوس نامه و ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان از مرزبان‌نامه نام برده‌اند.«مرزبان نامه». راویان. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۱۵.</ref>

هم‌اکنون نسخهٔ این کتاب به زبان مازندرانی وجود ندارد و بسیاری این را به خاطر آب و هوای مرطوب مازندران می‌دانند که اجازه ماندن این کتاب را نداده‌است. در هر صورت امروزه فقط ترجمه‌های فارسی، ترکی و انگلیسی آن موجود است.«مرزبان نامه». راویان. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۱۵.</ref>

مرزبان‌نامه، توسط اسپهبد مرزبان بن رستم بن شهریار بن شروین بن رستم بن سرخاب بن قارن و به زبان مازندرانی نوشته شد. بعدها سعدالدین وراوینی آن را از زبان طبری به فارسی دری ترجمه کرد. مرزبان‌نامه از جمله شاهکارهای بلامنازع ادب و مازندرانی در نثر مصنوع مزین است. بسیاری از موارد مرزبان نامه از حد نثر مصنوع متداول گذشته و صورت شعری دل‌انگیز یافته‌است. وراوینی چند سال بعد از اولین ترجمهٔ مرزبان‌نامه یک بار دیگر دست به ترجمهٔ این کتاب از زبان مازندرانی به فارسی زد. مرزبان‌نامه وراوینی در نه باب، یک مقدمه و یک ذیل است. این کتاب از زبان حیوانات و به تقلید از کلیله و دمنه نوشته شده‌است. در واقع نویسندهٔ کتاب از طریق داستان‌های غیر مستقیم و از زبان حیوانات، پند و اندرزهای خود را به پادشاه زمان خود می‌گوید. این روش در میان خردمندان هندی و ایرانی رواج داشت و در ایران پس از اسلام نیز ادامه یافت. تاریخ ترجمهٔ مرزبان‌نامه و تهذیب آن به دست وراوینی دقیقاً معلوم نیست، ولی در هر صورت بین سال‌های ۶۰۷ تا ۶۲۲ بوده‌است. عنصرالمعالی کیکاووس در قابوس‌نامه و ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان از مرزبان‌نامه نام برده‌اند.

در حال حاضر نسخهٔ این کتاب به زبان مازندرانی وجود ندارد و به بسیاری این را به خاطر آب و هوای مرطوب مازندران می‌دانند. البته ترجمه‌های فارسی، ترکی و انگلیسی آن موجود است.

تصحیح

این کتاب با تصحصحی خلیل خطیب رهبر در سال ۱۳۶۳ منتشر و در مراسم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان کتاب برگزیده معرفی شد.

سبک مرزبان نامه

این کتاب ازجمله آثار نثر مسجع طبری (زبان مازندرانی) است که چندین بار به پارسی ترجمه شده. این کتاب به سبک متکلف و مصنوع نوشته شده‌است. از جمله صنایع لفظی و معنوی مرزبان نامه می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• سجع: دولت آن جهانی را اساس در این جهان نهید و کسب سعادت باقی هم در این سرای فانی کنید.
• موازنه و مترادف: خبث جِبِلت و شر طبیعت در کار آورد.
• جناس: (اشتقاق، تام، خط، شبه اشتقاق، لفظی و ناقص)
• تشبیه: نازبالش تنعم
• استعاره: مُصَرحه: دُرج بلورین. مَکنیه: ابروی صباحت
• کنایه: به تازیانه بخشیدن.
• تضمین آیات و احادیث: نزدیک آمد که سِر حدیث سیبلغ مُلکُ اُمتی ما زُوی لی منهادر حق او آشکار شدی.
• تضاد: اخفا و اظهار. طاق و جفت.
• مراعات نظیر: و الحق اگرچه نقش نگارخانهٔ خوی و جمال بود نقش بندی حیل زنان هم به کمال دانستی و از کارگاه عمل صورت‌ها انگیختی.
• ارسال المثل: گرگ گفت: ع، ان الحبیبَ اذا لم یُسترز زارا، ع، دوست را چیست به ز دیدن دوست.
• استشهاد آوردن اشعار پارسی و تازی: در حال فرودآمد و زبان به فوایح ثنا و فواتح دعا بگشاد و گفت: بُوَد رسم سلام از بامدادان/ اگرچه اتفاق امشب فتاده ست.

حکایتی از مرزبان‌نامه

روباه و خروس از افسانه‌های مرزبان نامه است که در ادامه متن بازنویسی شده‌ای از آن تقدیم می‌شود:

خروس که از آبادی بیرون آمده و خود را به باغ پر از سبزه و میوه اطراف آن رسانده‌است چنان شادمان و خوش‌حال است که با تمام وجود قوقولی قوقو سر می‌دهد. روباه حیله‌گر هم که در حال عبور از آن نزدیکی است صدایش را می‌شنود و چون گرسنه است به شوق خوردنش مثل برق و باد جلو می‌آید. خروس که پی برده آواز خواندن بی موقع کار دستش داده‌است بدون معطلی روی دیوار می‌پرد و همان‌جا می‌ایستد. روباه که توان بالا رفتن از دیوار راندارد بنا می‌کند به حرف زدن و تعریف کردن از زیبایی و خوش صدایی خروس و این که به دستور حاکم همه موجودات باید دشمنی‌های گذشته را کنار بگذارند و با هم از در دوستی و رفاقت وارد شوند. در این میان خروس که از حیله‌گری روباه با خبر است همان‌طور که به حرف‌هایش گوش می‌دهد سرش را بلند می‌کند و به دور دست خیره می‌شود. روباه، کنجکاو از این که او به چه می‌نگرد صحبت را عوض می‌کند: - به چه خیره شده‌ای؟ - به گله ای از سگ‌های تازی که از سمت آبادی به این سو می‌آیند! - سگ‌های تازی!؟ پس بهتر است که بروم! - بروی؟ چرا؟ مگر نگفتی به دستور حاکم، دیگر حیوانی حیوان دیگر را اذیت نمی‌کند. - چرا اما می‌ترسم این سگهای درنده سخن پادشاه را نشنیده باشند!

افسانه‌های مرزبان نامه

منابع

• مرزبان نامه: سعدالدین وراوینی، مصحح: عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس، ۱۳۸۸، وزیری، ۴۰۰ صفحه. شابک: ۵-۳۷۹-۳۲۰-۹۶۴-۹۷
• تاریخ ادبیات در ایران (جلد دوم) از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم هجری، تأ لیف دکتر ذبیح‌الله صفا
• سبک‌شناسی بهار
• ویکی‌پدیای مازندرانی
• مرزبان نامه به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر
• مرزبان‌نامه به پارسی سره
• افسانه‌های مرزبان نامه، به کوشش بیژن شهرامی
• رضایی، مهدی. مرزبان نامه، یادگاری از ایران عهد ساسانی (PDF). مرکز آموزش عالی کازرون.