محمدامین رسول‌زاده

شناسنامه
زادروز	۳۱ ژانویه ۱۸۸۴ برابر با ۱۱ بهمن ۱۲۶۲
زادگاه	نوخالی باکو، جمهوری آذربایجان
تاریخ مرگ	۶ مارس ۱۹۵۵
محل مرگ	آنکارا، ترکیه
دین	اسلام
اطلاعات سیاسی
ترتیب	اولین رئیس شورای ملی آذربایجان
جناح سیاسی	مساوات و سوشیال دموکرات در آذربایجان، عامیون در ایران
امضا

محمد امین رسول‌زاده (تولد ۳۱ ژانویه ۱۸۸۴ - مرگ ۶ مارس ۱۹۵۵ آنکارا) او از بنیانگذاران حزب مساوات، حزب دمکرات ایران، سردبیر روزنامه ایران نو و از اندیشه پردازان سوسیال دموکراسی در جنبش مشروطیت ایران بود.

خانواده

محمد امین رسول زاده ۳۱ ژانویه سال ۱۸۸۴ در روستای نوخانی باکو به دنیا آمد. پدرش که یک روحانی بود، او را در مدرسه «روس- مسلمان» به مدیریت سلطان مجید غنی‌زاده ثبت نام کرد و رسول زاده پس از پایان فارغ‌التحصیل شدن، تحصیلات خود را در مدرسه فنی باکو در زبان روسی ادامه داد. نخستین سال‌های فعالیت انقلابی محمد امین رسول زاده که پایه‌گذار نه تنها نهضت استقلال ملی آذربایجان، بلکه جمهوری دموکراتیک آذربایجان می‌باشد مصادف با همین سال‌ها است. جمهوری دموکراتیک آذربایجان اولین نظام جمهوری نه تنها در سرزمین‌های ترک، بلکه در کل جهان اسلام بود. رسول زاده که در سال ۱۹۰۲ هفده سال داشت، «سازمان جوانان مسلمان» را تأسیس کرد. این اولین سازمان سیاسی بود که در قرن بیستم با رژیم استعماری روس در آذربایجان مخفیانه مبارزه می‌کرد.

جوانی

در سال ۱۹۰۲ «سازمان جوانان مسلمان» را بنیان گذاشت که از جمله اهداف آن، چاپ و پخش بیانیه و تبلیغ در بین کارگران کارخانه‌ها بود و در این راستا نشریه‌ای به نام «همت» انتشار داد که بعدها «تکامل» شد. او در سال ۱۹۰۵ در جریان مبارزات انقلابی خود با استالین آشنا شد. آنموقع هر دو ۲۰ ساله بودند و رسول‌زاده به عنوان روزنامه‌نگار کار می‌کرد. او مقاله‌هایی را برای انواع روزنامه‌های مخالف می‌نوشت و با گروه مساوات آذربایجان همکاری داشت. استالین نیز در باکو بود و کارگران شرکت نفت را علیه سرمایه‌داری و تزار سازمان‌دهی می‌کرد. زمانی که مقامات رسمی روسیه تلاش کردند استالین را دستگیر و زندانی نمایند، رسول‌زاده او را در آپارتمان شخصی‌اش پنهان کرده و جانش را نجات داده بود. در ۱۹۰۶ در روزنامة «قلم» مقاله می‌نوشت و آنگاه به سردبیری موقت آن رسید. در این سال سردبیری «تکامل» را عهده‌دار گردید.

مهاجرت به ایران

در ۱۹۰۷ که عرصه برمخالفان در روسیه تنگ شد، به ایران آمد. در دوران استبداد صغیر (۱۹۰۸–۱۹۰۹) تعدادی از اعضای حزب سوسیال دموکرات باکو از جمله محمدامین رسول‌زاده در کنار مجاهدین تبریز به مقاومت در برابر نیروهای دولتی پرداختند. او پس از فتح تهران (ژوئیه ۱۹۰۹) و در دوره دوم مشروطه همراه کسانی چون سیدحسن تقی‌زاده و سلیمان میرزا اسکندری و سیدمحمدرضا مساوات، حزب دمکرات ایران را بنیان نهاده و روزنامة «ایران نو» (ارگان حزب) را انتشار دادند. رسول‌زاده سرمقالهٔ این روزنامه را می‌نوشت. او در ۱۳۲۸ ه‍.ق و در دومین سال انتشار آن سردبیر شد. پس از فتح تهران (ژوئیه ۱۹۰۹) و در دوره دوم مشروطه پس از تشکیل حزب عامیون (دموکرات) ایران به فعالیت در این حزب پرداخت، در این دوران رسول زاده سردبیر روزنامه ایران نو ارگان رسمی کمیته مرکزی حزب عامیون بود. ایران نو از تأثیرگذارترین و پراهمیت‌ترین نشریات این دوره ایران محسوب می‌شود. این روزنامه پیشرو برای اولین بار روزنامه‌نگاری به سبک اروپایی را در ایران آغاز نمود و به دفاع از حقوق غیرمسلمانان و معرفی اندیشه‌های سوسیالیسم پرداخت. سرانجام رسول‌زاده در سال ۱۹۱۱ و در کشاکش رقابت‌ها و جدال حزب‌های رقیب عامیون و اعتدالیون با فشار روسیه تزاری از ایران اخراج شد.

تأسیس جمهوری آذربایجان

در ۱۹۱۱ به ترکیه رفت و به «تورک اوجاغی» از گروه‌های ترک گرای افراطی پیوست. پس از آغاز جنگ جهانی اول، به باکو بازگشت و فعالیت خود را از سرگرفت. در ۱۹۱۷ که رژیم تزاری سرنگون شد، او زمینه را برای ایجاد کشور با نام مناقشه‌برانگیز آذربایجان فراهم یافت. در ۲۸ مه ۱۹۱۸ تشکیل جمهوری آذربایجان به رغم اعتراض رفقای سابق او در ایران اعلام شد و رسول‌زاده با اکثریت آراء به عنوان رهبر شورای ملی آذربایجان برگزیده شد. در۲۸ آوریل ۱۹۲۰ که نیروهای ارتش سرخ به رهبری سرگئی کیروف، باکو را تصرف و جمهوری آذربایجان را ساقط کردند، رسول‌زاده در روستایی مخفی شد ولی به زودی دستگیر و زندانی شد. استالین به باکو آمده و او را از زندان نجات داد. رسول‌زاده با پیشنهاد و همراه استالین به مسکو رفت. در مسکو استالین پستهای مختلفی را به او پیشنهاد کرد ولی او هیچ‌کدام از آن‌ها را نپذیرفت چون از سقوط جمهوری آذربایجان به دست بلشویکها آزرده خاطر بود. او حتی سمت مترجم رسمی دولت شوروی را نپذیرفت. رسول‌زاده در دانشگاه مسکو، تاریخ و ادبیات شرق را تدریس می‌کرد.

تبعید

چون شیوه استالین نابود کردن دوستان قدیمی بود، رسول‌زاده به یاری برخی از اعضای حزب مساوات، به فنلاند گریخت و از آنجا در سال ۱۹۲۲ به ترکیه رفت. استالین از آتاتورک خواست تا طبق قرارداد استرداد مجرمین سیاسی، رسول‌زاده را به شوروی تحویل دهد. آتاتورک از رسول‌زاده خواست تا آرام شدن اوضاع، ترکیه را ترک کند. رسول‌زاده به لهستان رفت و در آنجا با ژوزف پیلسودسکی رهبر لهستان دیدار کرد. چندی بعد با دختر برادر یا خواهر پیلسودسکی ازدواج کرد. با حمله آلمان به لهستان در ۱۹۳۹، رسول‌زاده به ترکیه بازگشت. در این زمان هیتلر برای عملی کردن نقشه‌های بلندمدتش، نیاز به کسانی داشت که در منطقه قفقاز نماینده او باشند. هیتلر وصف رسول‌زاده را شنیده و تشخیص داده بود که او فرد مناسب است. رسول‌زاده در آلمان با هیتلر دیدار کرد. آرزوی او ایجاد کشور آذربایجان به یاری آلمان بود. زمانی که هیتلر آماده سازماندهی ارتش خود بود، از رسول‌زاده خواست تا برای آنان سخنرانی کند. در سخنرانی او تنها علاقه به موضوع آذربایجان دیده می‌شد. از این رو به او ۲۴ ساعت مهلت داده شد که آلمان را ترک کند. رسول‌زاده نیز به ترکیه بازگشت، در سالهای پایانی نادم از عملکردش و سرانجام بر اثر بیماری قند درگذشت. او در میان شخصیتهای آذربایجانی از وجهه بسیار بالایی برخوردار است. فریدون آدمیت در کتاب «ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران» دربارهٔ او چنین نوشته‌است:

«او اندیشه‌گری است پرمایه، با ذهنی فرهیخته و فکری منظم و منطقی. از مردان استوار و بافضیلت بود.»

میراث

واحد پول آذربایجان: ۱۰۰۰ منات (۱۹۹۳). با تصویر محمد امین رسول‌زاده.

در سراسر کشور آذربایجان برای بزرگداشت رسول زاده یادبودهایی وجود دارد. مثلاً دانشگاه دولتی باکو به افتخار او نامگذاری شد. تصویر او بر اسکناسهای هزار مناتی آذربایجان بین سالهای ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۶ نقش بسته بود.

پیوند به بیرون

• کتاب جمهوری آذربایجان-چگونگی شکل‌گیری و وضعیت آن

منابع

• آبادیان، حسین. رسول‌زاده، فرقه دموکرات و تحولات معاصر ایران. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. تهران. ۱۳۷۶
• احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ص ۱۲۷