مؤتمر علماء بغداد

مؤتمر علماء بغداد کتابی است که به مباحث اختلافی بین شیعه و سنی پرداخته و در قرن ۵ ق روی داده‌است.

نویسنده

نویسنده اثر مُقاتِل بن عطیَّة البکری، است که در سال ۵۰۵ ق درگذشت او ادیب و شاعر سلجوقی و داماد خواجه نظام الملک طوسی بود.

محتوا

کتاب در رابطه با مناظره مشهوری که در منابعی معروف است در عهد سلطان ملکشاه سلجوقی بین حسین بن علی علوی، عالم بزرگ شیعه و عباسی، عالم بزرگ اهل سنت شکل گرفت. در خلال این مناظره حسین بن علی با آوردن مدارک و شواهد و ادله‌ای که در مناظره مورد قبول واقع شد، سلطان ملکشاه سلجوقی و نظام الملک طوسی را دربارهٔ حقانیت تشیع قانع نمود. او در این مناظره از وقایعی چون داستان غرانیق، بدعت‌های عمر بن خطاب، زنای خالد بن ولید، واقعه بیت بضعه الرسول، واقعه فدک، نماز تراویح، و سنت متعه یاد کرده و باعث شد که سلطان ملکشاه سلجوقی و خواجه نظام الملک طوسی از عقیده به مذهب سنت، دست بردارند.

نتیجه مناظره مذکور در کتاب

در پی این مناظره خواجه نظام الملک طوسی و سلطان ملکشاه سلجوقی هر دو شیعه شدند و عباسی را مورد عتاب قرار دادند. مدتی بعد نیز در فاصله کوتاهی نظام الملک و شاه سلجوقی توسط توطئه اهل سنت و برای بدنام کردن اسماعیلیان و شیعیان و نیز از بین بردن اثر مناظره به قتل رسیدند.

با وجود اینکه در صحت وقوع این مناظره از نظر تاریخی اختلاف نظر وجود دارد، اما شواهد غیرقابل انکار تاریخی نشان می‌دهد که پس از تاریخی که مؤلف مدعیست که این مناظره در حضور ملکشاه سلجوقی برگزار شده، وضعیت شیعیان در حکومت سلجوقی دستخوش تغییرات بسیار زیادی شده‌است.

برخی از پیامدهای این مناظره

بهبود جایگاه شیعیان در دستگاه حکومتی سلاطین سلجوقی

شواهد تاریخی متعددی نشانگر این حقیقت است که بعد از این واقعه، جایگاه شیعیان در حکومت سلجوقی بسیار بهبود یافت، تا جایی که برخی از شیعیان توانستند به مناصب بلندی در حکومت سلجوقیان دست یابند. به عنوان نمونه:

مجدالملک ابوالفضل قمی به سمت مستوفی الممالک در دربار برکیارق سلجوقی دست یافت و بسیار مورد احترام شاه بود.

سعد الملک آوجی از دیگر شیعیان بود که در دوران محمد بن ملکشاه به وزارت رسید.

برخی شیعیان در دستگاه سلطنت سلطان سنجر نیز عهده‌دار منصب وزارت بودند. مثلاً شرف الدین ابوطاهر قمی در در زمان ملکشاه حاکم مرو بود و در زمان سلطان سنجر به وزرات او رسید.

در زمان سلطان مسعود سلجوقی نیز انوشیروان بن خالد بن محمد کاشانی که شیعه بود به وزرات رسید. او همچنین مدتی وزیر خلیفه مسترشد عباسی بود.

طغرل سوم از آخرین سلاطین سلجوقی نیز از معن الدین کاشی شیعه مذهب در منصب وزارت استفاده کرد.

این افزایش نفوذ شیعیان در حکومت سلجوقی پس از این واقعه و در میان دیگر سلاطین سلجوقی چنان آشکار بود که نویسندگان سنی مذهب در نوشته‌های خود به این نفوذ شیعیان اعتراض کرده و این دوره را با دوره نخست سلاجقه یا عصر غزنویان که شیعیان در محدودیت بودند مقایسه کرده‌اند. به عنوان نمونه:

مؤلف فضائح الروافض نوشته‌است: «هیچ سرایی نیست از ترکان که در او ده، پانزده رافضی نیستند و در دیوان همه دبیران ایشان‌اند.»

آزادی عمل نسبی علمای شیعه برای تدریس تشیع در مدارس به صورت رسمی

از دیگر پیامدهای بسیار مهم این واقعه، ارئه مجوز تدریس تشیع به صورت رسمی از سوی سلاطین به علمای شیعه است که در پی آن رونق و توسعه فراوان مجلس درس علمای شیعه را به دنبال داشته‌است.

عبدالجلیل قزوینی رازی با اشاره به مدارس مربوط به شیعیان و سادات در این خصوص نوشته‌است: «اگر به تعدید مدارس سادات مشغول شویم، در بلاد خراسان و حدود مازندران و شهرهای شام از حلب تا حران و از بلاد عراق چون قم و کاشان و آبه که مدارس چند است و کی بوده‌است و اوقاف چند، طومارات کتب خواهد.» وی پس از آن، تعدادی از مدارس را که از قبل وجود داشته یا در عهد همین سلاطین بنا نهاده شده، ذکر کرده که بسیار تعجب‌آور است.

شیوع سنت مناظره‌کردن عالمان شیعی در دربار سلجوقیان

از دیگر پیامدهای این واقعه معمول شدن سنت مناظره در دستگاه سلجوقی بود و حتی شخص پادشاه در جلسات مناظره حضور پیدا می‌کرد. به عنوان نمونه مؤلف کتاب «النقض» گزارشی از آشوب اسماعیلیان و فعالیت‌های آنها در زمان سلطان محمد، پسر سلطان ملک‌شاه آورده‌است که بر اساس آن خواجه ابواسماعیل حمدانی به اصفهان رفت و با اسماعیلیان مناظره و محکومشان کرد. پس از بازگشت از اصفهان، سلطان محمد به پاداش این اقدام، او را به «ناصرالدین» ملقب کرد. همچنین، کتاب مناظرات جرت بینه و بین الملاحدة، اثر خواجه ابواسماعیل حمدانی، برگزاری جلسات مناظرهٔ شیعیان امامیه با اسماعیلیان را در این دوره تأیید می‌کند.

علمای شیعه در دوران ملکشاه سلجوقی علاوه بر علمای اهل سنت مناظرات مهمی با اسماعیلیان در راستای اثبات بطلان عقاید ایشان نیز داشته‌اند. به عنوان نمونه

تا کنون بیش از ۷۰ هزار نسخه از این کتاب در ایران به فروش رسیده‌است و چندین ترجمهٔ فارسی دارد.

پیوند به بیرون

• سلجوقیان
• مؤتمر علماء بغداد، مقاتل بن عطیه البکری
• ملک‌شاه سلجوقی
• آغاز سلطنت «جلال‌‏الدین ملکشاه سلجوقی» پس از قتل پدرش «آلپ ارسلان» (۴۶۵ق)
• کتاب «مؤتمر علماء بغداد» یا «الإمامة و الخلافة» چقدر اعتبار دارد؟