فارسی گرگانی

فارسی گرگانی
فارسی گرگانی
زبان بومی در	ایران استان گلستان
منطقه	شهرستان گرگان
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی ایرانی جنوب غربی زبان فارسی گویش‌های فارسی-مازندرانی فارسی گرگانی
گویش‌ها	فارسی گرگانی تقی آبادی تقار تپه‌ای
سامانه نوشتاری	الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	–

فارسی گرگانی گویشی از زبان فارسی می باشد که تحت تاثیر زبان تبری قرار دارد و زیر مجموعه گویش‌های فارسی-تبری(Perso-Tabaric Dialects) قرار میگیرد و در نواحی شرقی شهرستان گرگان گویش می شود. این گویش از غرب با گویش طبری گرگانی و از شرق با طبری کتولی و از جنوب با گویش زیارتی و از شمال با زبان ترکمنی همسایه می باشد. گویش فارسی گرگانی در واژگان تحت تاثیر زبان طبری می باشد و در صرف افعال تحت تاثیر گویش خراسانی می باشد. این گویش در برخی محلات همچون تقی آباد و تَقَرتَپه حتی در فعل نیز تحت تاثیر زبان طبری می باشد و این تاثیر به این دلیل هست که این گویش همچون یک جزیره کوچک از غرب و جنوب و شرق توسط زبان طبری احاطه شده است. به گفته حبیب برجیان مرز دقیق گویش طبری و فارسی در شهر گرگان مشخص نیست و هر دو زبان در این شهر گویش می شود ولیکن به طور سنتی اکثر محلات غربی به زبان طبری و اکثر محلات شرقی به زبان فارسی گویش می کنند و در نیمه شرقی به مرکزیت نوده ملک به گویش کتولی صحبت می شود. گویش فارسی گرگانی با گویش استرآبادی که تا قرن هفدهم توسط بومیان گرگان گویش میشده است متفاوت است و گویش استرآبادی با زبان مازندرانی نزدیکی داشته است. محمد بن احمد شمس‌الدین المقدسی جغرافی‌دان قرن چهارم هجری در کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم آورده است: لِسانٌ قومِس و جُرجان مُتَقارِبانِ یَستَمِعونَ اِلها یَقولونَ هاده و هاکِن و لهٌ حَلاوَةٌ و لِسانُ اَهلِ طبرستانَ مُقارِبٌ لَها الّی فی عَجَلِهِ یعنی زبان کومش و گرگان بهم نزدیک است و می گویند هاده و هاکِن [«بِده» و «بِکُن»] و آن را حلاوتیست و زبان مردم طبرستان بدانها نزدیک است تفاوت ندارد مگر در شتاب.دانشنامه ایرانیکا گویش گرگانی قدیم را گویشی از زبان طبری یا گویشی بسیار نزدیک به آن می‌داند. این گویش هم‌اکنون منقرض شده‌است. این گویش قرابت بسیاری با زبان مازندرانی و گویش‌های سمنانی داشته‌است.لغت‌نامه دهخدا نیز گویش قدیم گرگانی را جزوی از زبان تبری و گویش‌های سمنانی دانسته و تصریح کرده‌است که هنوز هم در گرگان و روستاهای اطراف گرگان گویشوران زبان طبری زندگی می‌کنند. به گفته دکتر میر دهقان گویش گرگانی زیرمجموعه زبان مازندرانی می باشد و زبان مازندرانی به سه گویش غربی، مرکزی و شرقی تقسیم می شود.

گویش گرگان

مردم بومی شهرستان گرگان به چهار گویش طبری گرگانی، فارسی گرگانی، گویش زیارتی و گویش کتولی صحبت می کنند که سه گویش طبری گرگانی، گویش کتولی و گویش زیارتی زیرمجموعه زبان مازندرانی می باشد و گویش فارسی گرگانی زیر مجموعه گویش‌های فارسی-طبری می باشد که تحت تاثیر زبان طبری قرار دارد.

1. طبری گرگانی : این گویش در نواحی غربی گرگان صحبت می شود.
2. فارسی گرگانی : این گویش در نواحی شرقی گرگان صحبت می شود.
3. گویش زیارتی : این گویش در نواحی جنوبی گرگان صحبت می شود.
4. گویش کتولی : این گویش در نیمه شرقی گرگان به مرکزیت نوده ملک صحبت می شود.

دستور زبان

ضمایر

در گویش فارسی گرگان ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی. (نمونه زیر براساس گویش شرق گرگان تنظیم شده است)

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
فاعلی، شرق گرگان	man	tu	u	mâ	šomâ	unâ
مفعولی، شرق گرگان	manre	tore	ure	mâre	šomare	unâre
ملکی، شرق گرگان	em	et	eš	emân	etân	ešan

صرف فعل

در جدول زیر فعل رفتن (reften) بر اساس گویش فارسی شرق گرگان در زمان‌های مختلف صرف می‌شود. (نمونه زیر براساس گویش شرق گرگان تنظیم شده است)

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	reftem	refti	reft	reftim	reftin	reften
گذشته کامل	refte-bodem	refte-bodi	refte-bodem	refte-bodim	refte-bodin	refte-boden
گذشته استمراری	mereftem	merefti	mereft	merftim	mereftin	mereften
گذشته در حال انجام	dâštem mereftem	dâšti merefti	dâšt mereft	dâštim mereftim	dâštin mereftin	dâštan mereften
حال ساده/آینده	merem	meri	mere	merim	merin	meren
حال در حال انجام	dârem-merem	dâri-meri	dâre-mere	dârim-merim	dârin-merin	dâren-meren
حال التزامی	berem	beri	bere	berim	berin	beren
آینده	mexâm berem	mexây beri	mexâd bere	mexâym berim	mexâyn berin	mexân beren

جملات

برخی جملات فارسی گرگانی شرق گرگان و مقایسه آن با طبری گرگانی غرب گرگان و فارسی:

فارسی معیار	گویش فارسی گرگان	گویش طبری گرگان
دختر میخواهی بگیری مادرش را نگاه کن	doxter mexây begiri be mâr-eš negâh kon	kijâ xâni bairi vene mâr re hâreš
امشب نمی‌توانم قدم بزنم	emšo jijo nemetânem bezenem	emšo jijo natumbe bazenem
عروس ماه را می ماند داماد شاه را می ماند	ârus be mâh memâne dâmâd be šâh memâne	ârus mâh re mondene dâmâd šâh re mondene

واژگان

شماری از واژه‌های فارسی گرگانی (شرق گرگان) و مقایسه آن با گویش طبری گرگانی(غرب گرگان) و فارسی:

فارسی گرگانی (شرق گرگان)	طبری گرگانی (غرب گرگان)	فارسی معیار
peser	peser/rikâ	پسر
deter/doxter	deter/kijâ	دختر
piyer	piyer	پدر
mâr	mâr	مادر
berâr	berâr	برادر
jijo/sâb	jijo/sâb	قدم
pâpelu	pâpeli/pâpilu	پروانه
dim	dim	صورت
ârus	ârus	عروس
šu	šu	شب
emšu	emšu	امشب
gu	gu	گاو
moliče	molije/melije	مورچه
ašnefe	ašnufe	عطسه
morqâne	morqâne	تخم مرغ
lik/sikâ/urdek	sikâ/bili	اردک
afatu	aftu/eftu	آفتاب
marjom	marji	عدس

نمونه

هر سال نزدیکا عَید که مِشِه میانِ خانه ما، سَرِ پول بارا خرید رخت و لُباس نو، کَل‌کَل راه مِفتِه. امسال هم پِزقِه این کَل‌کَل از سر صُبانه زِده شد،

نِمِدانم صُبَت از کُجه به عَید وُ این حرفا رسید که مَمَد درآمِد گفت:

«اِندَفـِه من مُخوام از این شلوار بَگی گوشادها که جُواد دارِه بیگیرم».

جُواد بِچِّه همسادِه مائه که همسِندِ مَمَدِه وُ چیک وُ پیکِ‌شان هم با همدِگِه ئِه.

پییَرِ ما اَم تا این رِ شينید چِشاشِ اَتومتو کرد وُ مَمَدِ گفت:

«خودت از در وُ همسادِه شرم نِمِکُنی مُخوای از اون تُمبانها کَعَینَهو پیژامه مُمانِه پات کنی؟»

سر این یَک موضوع که پییَرِه حق داره،

چون بِچِّه¬ها مَلِّه هم هر دَفِّه جُواد رِ با اون شِلوار مِبینَن مِگَن:

«شِفتِ دینگِلا رِ بیوین چه طور شاب مِزَنه، لَخِّه تُمبان خانوار پاش کرده،

گُمان مُکُنه خَیلی پَک وُ پُز بهم زِدِه،

دُماغِش که مِثِّ دُماغِ ولی بِرِک مُمانه، اینِ رَم مُپوشِه دِگِّه باهاش مو نِمِزَنِه.»

جستارهای وابسته

• مردمان مازندرانی
• طبرستان
• استان مازندران
• زبان مازندرانی
• گویش‌های فارسی-مازندرانی
• زبان فارسی
• گرگان
• استان گلستان
• شهرستان گرگان