رویداد غدیر خم
مختصات: ۲۲°۴۴′۲۲٫۶۱″ شمالی ۳۹°۰۸′۱۴٫۱۷″ شرقی / ۲۲٫۷۳۹۶۱۳۹°شمالی ۳۹٫۱۳۷۲۶۹۴°شرقی
 نگاره‌ای از صحنه‌ای از غدیر خم. منسوب به کتاب الآثار الباقیة عن القرون الخالیة متعلق به بیرونی. در کتابخانه دانشگاه ادینبرو انگلستان. | |
| مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه … | |
|---|---|
| محمد (حدیث نبوی) | |
| راویان اصلی:بیش از ۱۱۰ تن از صحابه | |
| کیفیت حدیث:متواتر و مُسنَد | |
| منابع:مسند احمد بن حنبل، کتاب سلیم بن قیس هلالی، تاریخ مدینات دمشق ابن عساکر، و کتاب البدایة، النهایة ابن کثیر و الغدیر عبدالحسین امینی | |
| متن پایین جعبه | |
غدیر خم نام ناحیه‌ای میان مکه و مدینه است که محمد، پیامبر اسلام، در ۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۰ هجری قمری (برابر با ۲۸ اسفند سال ۱۰ خورشیدی) علی بن ابی طالب را «ولی» مؤمنان اعلام کرد.[۱])، سال روز این واقعه میان شیعیان به عید غدیر شهرت دارد.
محمد، پیامبر اسلام، در بازگشت از آخرین حج خود همه مسلمانانی را که در حج شرکت داشتند در غدیر خم جمع و خطبه‌ای ایراد کرد که عبارت معروف مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه (ترجمه: هرکه من مولای اویم پس علی مولای اوست) قسمتی از آن است. ولی یا مولا به معنای رهبر یا دوست قابل اعتماد و با کلمه ولایت (با کسر واو) یا وَلایت (با فتح واو) که حکومت، غلبه معنوی و قدرت معنی می‌دهد، مرتبط است. وقوع این رخداد و بیان سخنان با تفاوت‌هایی در عبارات حدیث متواتر مورد قبول بین شیعه و سنی می‌باشد. اما، در تفسیر حدیث غدیر خم در بین شیعه و سنی اختلاف وجود دارد. شیعیان معتقدند که او در ... آنجا علی بن ابی‌طالب را به‌عنوان وصی و برادر و جانشین خود از جانب الله معرفی کرد. اهل سنت این حدیث را به خاطر خصومت های صحابه با علی که در یمن رخ داد میدانند و به همین خاطر تنها آن را به‌منزلهٔ اظهار نزدیکی پیامبر به علی و دعوت به دوستی با او و رفع کینه‌ها میدانند و اینکه علی به عنوان پسر عمو و فرزندخوانده اش جانشین او در مسئولیت‌های خانوادگی اش پس از مرگ شود.[۲]
محتویات
جغرافیای غدیر خم[ویرایش]
«غدیر خم» نام ناحیه‌ای در میان مکه و مدینه است که بر سر راه حاجیان قرار دارد و به خاطر وجود برکه‌ای در این محل که در آن آب باران جمع می‌شده‌است، به این نام شهرت یافته‌است. غدیر در ۳–۴ کیلومتری جحفه واقع شده و جحفه در ۶۴ کیلومتری مکه قرار دارد که یکی از میقات‌های پنجگانه‌است. در جحفه راه اهالی مصر، مدینه، عراق و شام از یکدیگر جدا می‌شود. غدیر خم به سبب وجود آب و چندین درخت کهنسال، محل توقف و استراحت کاروانیان بود؛ اما با وجود گرمای طاقت فرسای عربستان رویداد غدیر در اواخر اسفند ماه رخ داد و آنچنان گرم نبود.
رخداد غدیر خم[ویرایش]
در سال دهم هجری (۶۳۲ میلادی) که آخرین سال زندگانی محمد بود، به همه مناطق مسلمان‌نشین و طوایف و قبایل مسلمان عربستان خبر داد، که وی در این ماه به مکه خواهد رفت و حج کامل را به‌جای خواهد آورد. بدین‌ترتیب بزرگ‌ترین اجتماع مسلمانان شکل گرفت، که به حجةالوداع معروف است.[۳]
| از سلسله مباحث در مورد |
 |
|
میراث آثار و گفتاوردها دربارهٔ علی
دیگر میراث |
|
مقاله‌های وابسته |
با پایان حج، محمد به سرعت دستور حرکت جهت اجتماع در غدیر خم را دادند. حتی ۱۲۰۰۰ از اهل یمن - که برای رفتن به وطن خود باید راه دیگری را می‌رفتند - به دستور او با کاروان مسلمانان همراه شدند.
در میان راه مکه و مدینه در غدیر خم، آیه تبلیغ فرو فرستاده شد:
یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ
«ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده [به مردم] برسان. اگر این کار را نکنی، رسالت الهی را به انجام نرسانده‌ای و خداوند از مردم نگاهت خواهد داشت.»
در پی نزول این آیه، پیامبر کاروانیان در آن محل گرد هم آیند، و در همان‌جا پیامبر خطابهٔ طولانی غدیر را ایراد کرد.
برخی بخش‌های این سخنرانی- که به گفته شیعیان در معرفی مقام علی است - چنین است:[نیازمند منبع]
ای مردم! بدانید که خداوند علی را ولی و امام شما قرار داده و اطاعت او را بر مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کنند، و بر شهری و روستایی و عجم و عرب و آزاد و مملوک و بزرگ و کوچک و سفید و سیاه واجب کرده‌است. آگاه باشید که «امیرالمؤمنین» غیر از این برادرم کسی نیست و پیشوایی مؤمنان پس از من بر کسی جز او روا نخواهد بود. او جانشین من در امتم و پیشوای کسانی است که به من ایمان آورده‌اند و نیز جانشین من در تفسیر کتاب خدا است. خداوند دین شما را به واسطه امامت او کامل گردانید. به دستورهای او گوش فرا دهید تا در سلامت بمانید و از او پیروی کنید تا هدایت شوید. ای مردم! من «صراط مستقیم» ام، که خداوند شما را به پیروی آن امر فرموده‌است. آنگاه پس از من، علی و پس از او، فرزندانم از نسل او.
من [از جانب خداوند] دستور یافته‌ام که از شما دربارهٔ آنچه که از سوی خداوند دربارهٔ علی امیرالمؤمنین و اوصیای پس از او آوردم، بیعت بگیرم و دست شما را بفشارم. خداوند به من دستور داده که از زبان‌های شما در مورد آنچه بیان نمودم - راجع به علی امیرالمؤمنین و امامانی که پس از او می‌آیند و از من و از اویند، اقرار زبانی بگیرم و چنان‌که خبرتان دادم، نسل من از صلب علی است. همگی بگویید: شنیدیم و اطاعت می‌کنیم و خرسندانه - در مقابل آنچه از سوی پروردگار ما و خویش دربارهٔ امامت علی امیرالمؤمنین و امامانی که از صلب او به دنیا می‌آیند، به ما رساندی - سر تسلیم فرود می‌آوریم. بر این باور زنده‌ایم و با آن می‌میریم و با آن [در قیامت] محشور می‌شویم. تغییر نمی‌دهیم و تبدیل و انکار نمی‌کنیم، تردید به دل راه نمی‌دهیم و از این باور برنمی‌گردیم و پیمان نمی‌شکنیم.
در جایی از خطبه رسول خدا علی را آن قدر روی دست بلند می‌کند که پاهای علی محاذی زانوهای رسول خدا قرار می‌گیرد آنگاه پیامبر می‌گوید:
ای مردم، این مرد برادر و وصی و نگهدارنده علم من و جانشین من است، بر هر کس که به من ایمان آورده و بر من است تفسیر کتاب پروردگارم[۴]
به روایت شیعه پس از پایان خطابه، آیه اکمال دین بر پیامبر فرو فرستاده
امروز کافران از دین شما ناامید شدند. پس از آنان نهراسید و از من (پروردگار) بترسید. امروز دینتان را برایتان کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام داشتم و اسلام را به‌عنوان دینتان پسندیدم.
مراسم بیعت مسلمانان با پیامبر و علی سه روز طول کشید ودو خلیفه اول و دوم و حتی بانوان با قراردادن دست خود در ظرف بزرگ آبی که در سوی دیگر آن در درون خیمه، دست علی قرار داشت، بیعت خود را اعلام می‌کردند. ودر در این روز پیامبر اسلام عمامه خود را بر سر علی گذاشت در دیدگاه شیعه، منافقین که گروه قابل‌توجهی را تشکیل می‌دادند، در ماجرای غدیر و به اراده الهی، نتوانستند نیات خود را آشکار و عملی کنند؛ اما در میان جمعیت شبهه افکنی‌هایی نسبت به اقدام پیامبر انجام می‌دادند و شخصی به نام «حارث فهری» را تحریک کردند تا نزد رسول بیاید و برخلاف همه تصریحات حضرت در ضمن خطبه، سؤال کند که آیا آنچه دربارهٔ علی بن ابی طالب گفتی از جانب پروردگار بود یا از جانب خود؟ پیامبر در پاسخ گفت: «خداوند به من وحی کرده‌است و واسطه میان من و خدا جبرئیل است و من اعلام‌کننده پیام خدا هستم و بدون اجازهٔ پروردگارم، خبری را اعلام نمی‌کنم.»[۵]
پس از این رخداد[ویرایش]
در منابع روایی آمده چون مراسم مزبور به اتمام رسید پیامبر امر کرد که همه با علی بیعت کنند و این مقام را به او تبریک بگویند[۶] عمر بن خطاب علی را دیدار کرد و گفت:
«هنیاء یا بن أبی طَالِبٍ أَصْبَحْتَ وَأَمْسَیْتَ مولی کل مُؤْمِنٍ و مؤمنةٍ» گوارایت باد ای فرزند ابوطالب که اینک مولای من و هر مرد و زن با ایمان هستی.[۷]
در بحارالانوار آمده است که حسان به ثابت شاعر معروف مسلمانان نیز از پیامبر اجازه خواست و اشعاری در این زمینه سرود که در کتاب‌های تاریخی نقل شده‌است.[۸]
پس از این سخنرانی و آگاه ساختن مردم از این حدیث محمد و همراهانش به مدینه بازگشتند.
فاصله رحلت محمد تا آغاز خلافت ظاهری و زمامداری علی حدود بیست و پنج سال طول کشید که در این مدت زمامداری مسلمین و خلافت در دست ابوبکر و عمر و عثمان بود و علی بیشتر به کار زراعت و احداث قنوات و ایجاد زمین‌های کشاورزی و وقف آن‌ها برای حاجیان و زائران مکه و مدینه و مردم فقیر و مستضعف مشغول بود که به نام آبار علی مشهور بوده و مجموع آن‌ها از صد و پنجاه چشمه و مزرعه تجاوز میکردهاست.[۴]
راویان حدیث[ویرایش]
عبدالحسین امینی در کتاب الغدیر نام صد و ده تن از صحابه محمد را که این حدیث را نقل کرده‌اند برمی‌شمارد و برخی دیگر از منابع تعدادی بیشتری را ذکر کرده‌اند که اکثر صحابه بزرگ مورد قبول شیعه و سنی در زمره آن‌ها هستند و برخی از مشهورترین آن‌ها عبارتند از:[۹][۱۰][۱۱][۱۲]
- فاطمه، دختر محمد
- علی بن ابی طالب امام اول شیعه و خلیفه چهارم اهل سنت
- ابوبکر، خلیفه اول اهل سنت
- عمر بن خطاب، خلیفه دوم اهل سنت
- عثمان بن عفان، خلیفه سوم اهل سنت
- ام سلمه، همسر محمد
- عایشه، همسر محمد
- اسماء بنت عمیس، همسر ابوبکر و علی
- ام هانی بنت ابوطالب، خواهر علی
- فاطمه بنت حمزه، دخترعموی محمد و علی
- زبیر بن عوام، از صحابه کبار
- طلحه، از صحابه کبار
- سعد بن ابی وقاص، از صحابه کبار
- جابر بن عبدالله انصاری، از صحابه کبار
- ابوذر غفاری، از صحابه کبار
- سلمان فارسی، از صحابه کبار
- عمار یاسر، از صحابه کبار
- عبدالله بن جعفر، برادر زاده علی
- حسان بن ثابت، از شعرای مدینه که شعری برای غدیر سرود
- حسن بن علی، پسر علی
- حسین بن علی، پسر علی
- عباس بن عبدالمطلب، عموی محمد و علی
- عبدالله بن عباس، پسر عموی محمد و علی
- عبدالله بن عمر، پسر عمر و از صحابه
- عبدالله بن مسعود، از صحابه
- عمرو عاص
- ابوسعید خدری، از صحابه
- زید بن ارقم، از صحابه
- ابوهریره، از صحابه
- انس بن مالک انصاری، خادم محمد و از صحابه
- ابو ایوب انصاری
- قیس بن سعد بن عباده
- سهل بن حنیف
- ابن تیهان
- خزیمة بن ثابت
- حذیفه بن یمان
- ابی بن کعب
دیدگاه شیعه[ویرایش]
محمد حسین طباطبایی مفسر شیعه در کتاب تفسیر المیزان جلد پنجم ذیل این آیه اکمال دین (سوره مائده آیه ۳) شأن نزول آن را واقعهٔ غدیر خم می‌داند.[۱۳]
دیدگاه اهل سنت[ویرایش]
بگفته ماریا دقاق، بسیاری از منابع اهل سنت واقعه غدیر خم را نقل کرده‌اند اما قائل به این موضوع نیستند که غدیر دلالت بر تعیین علی به عنوان جانشین سیاسی پیامبر مسلمانان داشته‌است.[۱۴] اهل سنت معتقدند که عده‌ای از تقسیم غنایم در اردوکشی به یمن که توسط علی انجام شده ناراضی بودند و محمد در پاسخ به آن‌ها علی را دوست خویش معرفی کرد تا ناخشنودی آنان را فرونشاند.[۱۵] [الف]
تاریخ‌نگاری روایت حدیث غدیر[ویرایش]
طبق بررسی ماریا دقاق این حدیث از سدهٔ نخست در میان مسلمانان مطرح بوده، اما در زمان سه خلیفهٔ نخست در اختلافات مذهبی یا سیاسی میان هواداران و مخالفان علی به آن چندان استناد نمی‌شده‌است. در زمان جنگ‌های میان مسلمانان در دوران خلافت علی بن ابی طالب، این حدیث دارای اهمیت مذهبی به خصوص در رابطه با موضوع ولایت شد و حامیان علی در تثبیت مشروعیت وی به آن استناد کردند.[۲۰] علی بن ابی طالب در دوران خلافت علی بن ابی طالب روزی که معروف به روز رحبه است در کوفه از صحابه محمد، پیامبر اسلام، که شاهد رخداد غدیر خم بودند درخواست می‌کند که ماجرا را برای مردم روایت کنند و بر آن شهادت دهند. در این هنگام بین ۱۲ تا ۳۰ نفر از این افراد برمی‌خیزند و شهادت می‌دهند که محمد فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» یا «الا من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و احب من احبه و ابغض من ابغضه و اعن عن اعانه» (همانا خدای عز و جل ولی من است، و من ولی مؤمنین هستم، پس هر کس که من مولای اویم پس این علی، مولای او است، بار خدایا دوست بدار آنکه را که او را دوست دارد و دشمن دار آنکه را که او دشمن بدارد)[۲۱] عبدالحسین امینی در الغدیر دو واقعهٔ مناشده در رحبه را ذکر کرده، نخست مناشدهٔ علی بن ابی‌طالب در رحبه و در سال ۳۵ هجری و اوائل استقرار علی در کوفه بوده که علی پس از شنیدن تردید و انکار گروهی از مردم دربارهٔ روایات پیامبر در موضوع برتری و تقدم علی بر دیگران، در رحبه که میدان وسیع کوفه بوده، حاضر شده و در میان جمعیت حاضر در میدان به دفاع از حق خویش پرداخته‌است. دومین مناشده در رحبه مربوط به داستان سواران در رحبه و در سال ۳۶ و ۳۷ هجری بوده که در آن گروهی سوار در رحبه نزد علی آمده و به او با عبارت «السلام علیک یا مولای» یا «السلام علیک یا مولانا» سلام کردند؛ و علی از آنان دربارهٔ علت و چگونگی این سلام پرسید و آنان در پاسخ حدیث غدیر را ذکر کردند. در هردو ماجرا چند نفر به این حدیث و برتری علی اقرار نکردند که مورد نفرین و مناشدهٔ علی واقع شدند.[۲۲] طبق روایت برخی دیگر که ویلفرد مادلونگ آورده، بعد از جنگ صفین و در زمان اختلاف میان شیعیان علی و خوارج رخ داده‌است. به نوشته مادلونگ، علی بدین ترتیب صراحتاً مرجعیت دینی فراتر از ابوبکر و عمر، خلفای پیشین را برای خود مطرح کرد.[۲۳][۲۴] به نوشته دقاق، نکتهٔ قابل توجه این است که در میان دلایلی که علی در کتاب نهج البلاغه برای بر حق بودنش ذکر می‌کند، اشاره‌ای به غدیر خم نیست. اما چنین به نظر می‌رسد که از حدود قرن دوم هجری حدیث غدیر خم به‌عنوان یکی از دلایل مهم برای اثبات بر حق بودن علی بر جانشینی محمد به کار رفته‌است.[۲۵]
به گفتهٔ دقاق در دانشنامهٔ ایرانیکا، اولین آثار ادبی قابل تاریخ‌گذاری برجامانده، مجموعهٔ اشعاری از نویسندگان شیعه در قرن دوم هجری است. اولین منبع تاریخی که به غدیر خم اشاره می‌کند یعقوبی (م. ۲۸۴ هـ)، مورخ شیعه در نیمهٔ دوم قرن سوم هجری، است.[۲۶]
بنا بر پژوهش دقاق، حدیث غدیر خم در برخی از منابع شیعه و برخی از منابع سنی آمده، اما نقل یا عدم نقل آن بر مبنای دسته‌بندی مذهبی نبوده‌است.[۲۷] مجموعهٔ جامعی از نقل قول‌ها و احادیث در مورد غدیر خم در سه کتاب اهل سنت وجود دارد. این سه اثر عبارتند از کتاب مُسند احمد بن حنبل (۱۶۴–۲۴۱ هجری)، تاریخ مدینات دمشق ابن عساکر (۴۹۹هـ - ۵۷۱ ه)، و کتاب البدایة و النهایة ابن کثیر (۷۰۱ ق. - ۷۷۴ ق).[۲۸] این حدیث در برخی منابع تاریخی اهل سنت نظیر سیرهٔ ابن هشام، تاریخ طبری و طبقات الکبری ابن سعد نیامده، اما در انساب الاشراف بلاذری ذکر شده‌است.[۲۹] به نوشته رضا شاه کاظمی، زمانی که گروهی از اهل حدیث افراطی در بغداد در سده سوم هجری این حدیث را ساختگی می‌دانستند، محمد بن جریر طبری کتابی با نام «الولایة» نگاشت که اسناد حدیث غدیر را با جزئیات بیان نمود و تردیدناپذیری این رخداد را نشان داد.[۳۰]
از منابع شیعهٔ اواخر دورهٔ امویان، هاشمیات کمیت بن زید اسدی (۶۰–۱۲۶ هجری) و کتاب سلیم بن قیس هلالی (پیش از ۱۲۵ هجری) مربوط به اوایل قرن دوم هجری/هشتم میلادی حدیث را آورده‌اند. حال آنکه در منابع حدیثی شیعه که از قرن سوم به بعد گردآوری شده‌اند نظیر اصول کافی(پیش از ۳۲۹ هجری) چندان به آن پرداخته نشده‌است و صرفاً برای تثبیت نظریهٔ شیعی نصب امام توسط نص آن را ذکر کرده‌اند. همچنین منابع تاریخی مایل به شیعه در سده‌های نخست چندان به غدیر نپرداخته‌اند. مسعودی در مروج الذهب اصلاً آن را ذکر نکرده و یعقوبی فقط گزارش مختصری از آن آورده‌است. بنا بر تحلیل دقاق این واقعه بیشتر در آن دسته از منابع تاریخی آمده‌است که مربوط به دورهٔ امویان می‌شود یا بر منابع این دوره اتکا دارد و در دوره عباسیان از توجه به آن کاسته شده‌است.[۳۱]
کتاب الغدیر[ویرایش]
به گفته ماریا دقاق در دانشنامه ایرانیکا، بهترین منبع شیعه دوازده امامی که در دوره معاصر در زمینه غدیر خم نگاشته شده‌است، کتاب الغدیر عبدالحسین امینی است. این کتاب در یازده جلد با این هدف نگاشته شده که همه مطالب در زمینه غدیر خم در آثار سنی و شیعه اعم از حدیث، تاریخ، تفسیر قرآن، شعر، و نیز زندگی‌نامه افراد مشهوری که در زمره راویان یا حافظان این حدیث بودند را جمع‌آوری کند.[۳۲]
مسجد غدیر خم[ویرایش]
مسجدی با گستردگی ۵۰ مترمربع در منطقه غدیر خم که در دو دهه اخیر بازسازی شد، در شهریور ۱۳۸۶ شبانه ویران شد.[۳۳]
جستارهای وابسته[ویرایش]
یادداشت[ویرایش]
- ↑
- أن النبی علیه السلام قال یوم غدیر خم إنی تارک فیکم ثقلین أولهما کتاب الله فیه الهدی والنور فخذوا بکتاب الله واستمسکوا به فحث علی کتاب الله ثم قال أذکرکم الله فی أهل بیتی ثلاثا[۱۶]
- قال علی فی الرحبة أنشد بالله رجلا سمع رسول‌الله صلی الله علیه وسلم یوم غدیر خم یقول إن الله ولی المؤمنین ومن کنت ولیه فهذا ولیه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره[۱۷]
- عن حبشی بن جنادة:سمعت رسول‌الله صلی الله علیه وسلم یقول یوم غدیر خم اللهم من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره وأعن من أعانه[۱۸]
- عن زیاد بن أبی زیاد:سمعت علی بن أبی طالب رضی الله عنه ینشد الناس فقال: أنشد الله رجلا مسلماً سمع رسول‌الله صلی الله علیه وسلم یقول یوم غدیر خم ما قال فقام اثنا عشر بدریاً فشهدوا[۱۹]
پانویس[ویرایش]
- ↑ تبدیل تاریخ هجری قمری به خورشیدی
- ↑ Nasr, Seyyed Hossein. "Ali". Encyclopædia Britannica Online
- ↑ E. Van Donzel (1994), "Muhammad", Islamic Desk Reference: compiled from the دانشنامه اسلام, Brill, p. p 283, ISBN 978-90-04-09738-4
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ رسولی محلاتی، سید هاشم (۱۳۷۹). خلاصه تاریخ اسلام جلد دوم زندگانی امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا و امام حسن مجتبی علیهم السلام. دفتر نشر فرهنگ اسلامی. صص. ۳۹. شابک ۹۶۴-۴۳۰-۲۰۳-۶.
- ↑ الغدیر،ج1،ص193.بحارالانوار،ج37،ص136
- ↑ الغدیر،ج1،ص282
- ↑ الغدیر، ج1،ص274
- ↑ بحارالانوار،ج21،ص388.کفایه الطالب،ص64
- ↑ راویان حدیث غدیر از صحابه
- ↑ تفسیر المیزان، احادیث ذیل آیه 3 سوره مائده
- ↑ حدیث غدیر در منابع روایی اهل سنت
- ↑ اسامی ده راوی حدیث از صحابه
- ↑ http://www.114.ir/TafseerAlMezan/AlAllmahAlTabatabaiBook/persan/TafsireAlMizanFhrsTfsele/jeld-5/mizan-06.htm#7
- ↑ DAKAKE، ḠADĪR ḴOMM، 10: 246-249.
- ↑ جعفری (۱۳۷۲). صص ۳۴–۳۷
- ↑ عارضة الأحوذی-(7/159)-حکم حدیث:صحیح
- ↑ البدایة و النهایة لإبن کثیر-(5/185)
- ↑ مجمع الزوائد-الهیثمی(9/109)
- ↑ مسند احمد بن حنبل(2/75)
- ↑ Dakake, Charismatic Community, 34.
- ↑ امینی، ترجمه الغدیر.
- ↑ امینی، ترجمه الغدیر.
- ↑ Madelung, Succession to Muhammad, 252-253.
- ↑ امینی، ترجمه الغدیر.
- ↑ Dakake, “Ḡadīr Ḵomm”, Iranica.
- ↑ Dakake, “Ḡadīr Ḵomm”, Iranica.
- ↑ Dakake, Charismatic Community, 34.
- ↑ DAKAKE، ḠADĪR ḴOMM، 10: 246-249.
- ↑ Dakake, Charismatic Community, 36–37.
- ↑ Faramarz Haj et al, Encyclopaedia Islamica.
- ↑ Dakake, Charismatic Community, 36–37.
- ↑ DAKAKE، ḠADĪR ḴOMM، 10: 246-249.
- ↑ تخریب مسجد غدیرخم
منابع[ویرایش]
- DAKAKE, MARIA (2001). "ḠADĪR ḴOMM". Encyclopædia Iranica. ۱۰. New York: Bibliotheca Persica Press. p. ۲۴۶–۲۴۹.
- Veccia Vaglieri, L (1991). "Ghadīr Khumm". Encyclopaedia of Islam. ۲ (۲ ed.). LEIDEN: E.J. BRILL. p. ۹۹۳–۹۴.
پیوند به بیرون[ویرایش]
- شرح واقعه غدیر خم، وبگاه غدیر خم
- فهرست موضوعی الغدیر
- خطابه غدیر
 |
متن مربوطه در ویکی‌نبشته: خطابه غدیر |
