عجم در ادب پارسی

فردوسی

همش رای و هم دانش و هم نسب		چراغ عجم آفتاب عرب
کجا شد فریدون و ضحاک و جم		مهان عرب خسروان عجم
سپه را به بستور فرخنده داد		عجم را چنین بود آیین و داد

خاقانی

حسان‌العجم لقبی است که به خاقانی شروانی می‌دهند، به علت آن که در مدح پیامبر اسلام، مانند حسان بن ثابت، قصاید بسیار دارد.

چون دید که در سخن تمامم		حسان عجم نهاد نامم
مصطفی حاضر و حسان عجم مدح سرای		پیش سیمرغ خمش طوطی گویا بینند
ملک عجم چو طعمه ترکان اعجمی است		عاقل کجا بساط تمنا برافکند؟

اسدی طوسی

گفتمش چو دیوانه بسی گفتی و اکنون		پاسخ شنو ای بوده چو دیوان بیابان
عیب ار چه کنی اهل گرانمایه عجم را		چه بوید شما خود گلهٔ گر شتربان

مسعود سعد سلمان

ای عجم را به جاه تو نازش

باد فرخنده بر تو جشن عجم

سعدی

سعدی در تمام نوشته‌های خود عجم را مترادف با پارسی بکار برده است.

گلستان سعدی

یکی را از ملوک عجم (پادشاهان قبل از اسلام) حکایت کنند که دست تطاول به مال رعیت دراز کرده بود و جور و اذیت آغاز کرده تا به جایی که خلق از مکاید فعلش (دغل کاری اش) به (دگر سوی) جهان برفتند و از کربت (غم و رنج) جورش راه غربت گرفتند چون رعیت کم شد ارتفاع ولایت نقصان پذیرفت و خزانه تهی ماند و دشمنان زور آوردند.

هر که فریاد رس روز مصیبت خواهد		گو در ایام سلامت به جوانمردی کوش
بنده حلقه به گوش ار ننوازی برود		لطف کن لطف که بیگانه شود حلقه به گوش

باری به مجلس او در کتاب شاهنامه همی‌خواندند در زوال مملکت ضحّاک و عهد فریدون وزیر ملک (شاه) را پرسید هیچ توان دانستن که فریدون که گنج و ملک و حشم نداشت چگونه برو مملکت مقرر شد؟ شاه گفت آن چنان‌که شنیدی خلقی برو به تعصب گرد آمدند و تقویت کردند و پادشاهی یافت. گفت ای ملک (شاه) چو گرد آمدن خلقی موجب پادشاهی است تو مر خلق را پریشان برای چه می‌کنی مگر سر پادشاهی کردن نداری؟

همان به که لشکر به جان پروری

که سلطان به لشکر کند سروری

ملک گفت موجب گرد آمدن سپاه و رعیت چه باشد؟ گفت پادشه را کرم باید تا برو گرد آیند و رحمت تا در پناه دولتش ایمن نشینند و ترا این هر دو نیست.

نکند جور پیشه سلطانی		که نیاید ز گرگ چوپانی
پادشاهی که طرح ظلم افکند		پای دیوار ملک خویش بکند

ملک را پند وزیر اندرزگر موافق طبع نیامد روی از این سخن در هم کشید و به زندانش فرستاد. بسی بر نیامد که بنی عمّ سلطان به منازعت خاستند و ملک پدر خواستند، قومی که از دست تطاول او به جان آمده بودند و پریشان شده بر ایشان گرد آمدند و تقویت کردند تا ملک از تصرف این به در رفت و بر آنان مقرر شد.

پادشاهی کو روا دارد ستم بر زیر دست		دوستدارش روز سختی دشمن زور آورست
با رعیت صلح کن وز جنگ خصم ایمن نشین		زان که شاهنشاه عادل را رعیت لشکرست

بوستان سعدی

که را دانی از خسروان عجم		ز عهد فریدون و ضحاک و جم
خبرداری از خسروان عجم		که کردند بر زیردستان ستم
شنید این سخن شهریار عجم		ز خشم و خجالت برآمد بهم
چنین گفت شوریده‌ای در عجم		به کسری که ای وارث ملک جم
گدا را کند یک درم سیم سیر		فریدون به ملک عجم نیم سیر

غزلیات سعدی

مجنونم اگر بهای لیلی

ملک عرب و عجم ستانم

مواعظ سعدی

وارث ملک عجم اتابک اعظم		سعد ابوبکر سعد زنگی مودود
به نقل از اوستادان یاد دارم		که شاهان عجم کیخسرو و جم
ز سوز سینهٔ فریاد خوانان		چنان پرهیز کردندی که از سم
گه گه خیال در سرم آید که این منم		ملک عجم گرفته به تیغ سخننوری

مولوی

چه غمست ار زرم بشد که میی هست همچو زر		عربی گر چه خوش بود عجمی گو تو ای پسر
عشق غریب است و زبانش غریب		همچو غریب عربی در عجم

نظامی

به هر شهری فرستاد آن درم را		بشورانید از آن شاه عجم را
خوش آمد این سخن شاه عجم را		بگفتا هست فرمان آن صنم را
حکم کردند راصدان سپهر		کان خلف را که بود زیبا چهر
از عجم سوی تازیان تازد		پرورشگاه در عرب سازد

عطار

همانند مولوی، عطار از عجمی به عنوان کسی که خود را به تجاهل می زند نیز استفاده کرده است.

در عجم افتاد خلقی از عرب		ماند از رسم عجم او در عجب
بردی دلم از من جان چون با تو کنم دعوی		خود را عجمی سازی انکار کنی حالی
چون شکست اینجا قلم عطار را		اعجمی گشتیم و دفتر سوختیم

سنایی

از زبان خود ثنایی گوی ما را در عرب		تا زبان ما ترا اندر عجم گوید ثنا
چه می‌گویم که داند این مگر آن کز دل صافی		سنایی وار خود را بندهٔ شاه عجم سازد

ناصرخسرو

یکی گوید شریفم من عرابی گوهر و نسبت

یکی گوید عجم را پادشا مر جد من بد جم

با یکی از دبیران سلطان که مرا با او صحبتی اتفاق افتاده بود و دوستی پدید آمده گفتم من بارگاه ملوک و سلاطین عجم دیده‌ام چون سلطان محمود غزنوی و پسرش مسعود.

صائب تبریزی

دلش به ما عجمی زادگان بود مایل

اگر چه لیلی صحرانشین ما عربی است

محتشم کاشانی

لیلی اگرچه شور عرب شد به دلبری

شیرین زبان من ز عرب تا عجم گرفت

بیدل دهلوی

به درس دل عجمی دانشم چه چاره‌کنم		که مدعا ز نفس تا بیان شود عربی‌ست
ز اقبال عرب غافل مباشید ای عجم‌زادان		سریر اقتدار بلخ هم شاه نجف دارد

ملک‌الشعرای بهار

بست عرب دست عجم را به پشت		هرچه توانست از آن قوم کشت
الغرض ای شاه عجم! ملک جم		رفت و فنا گشت زبان عجم
معاشران عجم می پس از غذا نوشند		چو پیش خورد جوان طیره گشت از آن رستم

تاریخ سیستان

محمد بن وصیف حاضر بود و دبیر رسایل او بود و ادب نیکو دانست و بدان روزگار نامه پارسی نبود، پس یعقوب گفت چیزی که من اندر نیابم چرا باید گفت؟ محمد وصیف پس شعر پارسی گفتن گرفت و اول شعر پارسی اندر عجم او گفت و پیش ازو کسی نگفته بود که تا پارسیان بودند سخن پیش ایشان برود باز گفتندی بر طریق خسروانی، و چون عجم (پارس ساسانیان) برکنده شدند و عرب آمدند شعر میان ایشان بتازی بود و همگان را علم و معرفت شعرتازی بود و اندر عجم کسی برنیامد که او را بزرگی آن بود پیش از یعقوب که اندرو شعر گفتندی مگر حمزة بن عبد اللّه الشاری و او عالم بود و تازی دانست، شعراء او تازی گفتند و سپاه او بیشتر عرب بودند و تازیان بودند، چون یعقوب زنبیل و عمّار خارجی را بکشت و هری (هرات) بگرفت و کرمان و فارس او را دادند محمد بن وصیف این شعر بگفت.