محمد ظاهرشاه

اعلیحضرت معظم همایونی محمدظاهر شاه
آخرین پادشاه افغانستان
پرتره رسمی
سلطنت	۸ نوامبر ۱۹۳۳ – ۱۷ ژوئیهٔ ۱۹۷۳
پیشین	محمدنادرشاه
جانشین	محمد داود خان به عنوان رئیس‌جمهور افغانستان
زاده	۱۶ اکتبر ۲۳/۱۹۱۴ مهر ۱۲۹۳ کابل، افغانستان
درگذشته	۲۳ ژوئیه ۲۰۰۷/مرداد ۱۳۸۶ کابل، افغانستان
آرامگاه	تپه مرنجان
همسر(ان)	ملکه حمیرا
فرزند(ان)	هشت فرزند
دودمان	سلسلهٔ بارکزایی
پدر	محمدنادرشاه
مادر	ماه پرور بیگم
دین و مذهب	اسلام، سنی
امضاء

محمد ظاهرشاه آخرین پادشاه افغانستان بود که از سال ۱۳۱۲ تا ۱۳۵۲ ه‍. ش(۱۹۳۳ تا ۱۹۷۳م) به مدت چهل سال بر این کشور حکم فرمایی کرد. ظاهرشاه از زمان پیدایش امپراتوری درانی در قرن هجدهم به بعد، طولانی‌ترین دوران حکومت بر افغانستان را داشت. او روابط دیپلماتیک افغانستان را با بسیاری از کشورها توسعه داد، از جمله با هر دو طرف جنگ سرد. در دهه ۱۹۵۰، محمد ظاهر شاه شروع به مدرن‌سازی کشور کرد، قانون اساسی جدیدی برای کشور تهیه و نظام پادشاهی مشروطه را حاکم نمود. او از هیچ حزب خاصی طرفداری نمی‌کرد و توانست دوره‌ای از صلح پایدار را در افغانستان برقرار کند که پس از آن از دست رفت.

در سال ۱۹۷۳، وقتی ظاهرشاه به ایتالیا سفر کرده بود، نظام سیاسی او در کودتایی به سرکردگی عموزاده و نخست‌وزیر سابق او، محمد داوود خان، سرنگون شد. محمد داوود جمهوری تک‌حزبی در کشور برقرار کرد و به ۲۲۵ سال حکومت سلطنتی در افغانستان پایان داد. ظاهرشاه تا سال ۲۰۰۲ به حالت تبعید در شهر رُم ماند و پس از سقوط حکومت طالبان به افغانستان بازگشت. به او لقب «پدر ملت» را داده‌اند که تا زمان مرگ وی در سال ۲۰۰۷ این لقب را حفظ کرد.

محمد ظاهر از پشتون‌های قوم بارکزی افغانستان است.

«تبار پشتون» و «گرایش او به زبان فارسی»، به شخصیت محمد ظاهرشاه از سویی در میان «پشتون‌ها» و از سوی دیگر «فارسیوانان» افغانستان اعتبار بخشیده‌است.

تولد

محمد ظاهر، در تاریخ ۲۳ مهر ۱۲۹۳ (۱۶ اکتبر ۱۹۱۴)، در خانواده سپهسالار محمد نادر خان در کابل زاده شد. او فقط ۱۵ سال سن داشت که پدرش با پایان دادن به حکومت ده‌ماهه امیر حبیب‌الله کلکانی بر تخت سلطنت در کابل نشست.

مادر محمد ظاهر، ماه پرور بیگمبود. همسر وی ملکه حمیرا نام داشت که در سال ۲۰۰۲ میلادی در رم درگذشت و جسدش به کابل منتقل شد.

مرگ پدر

محمد نادر شاه، در تاریخ ۸ نوامبر ۱۹۳۳، در مراسم اعطای جوایز اعضای یک تیم فوتبال، با شلیک گلوله یک نوجوان از قوم هزاره حاضر در مراسم کشته شد. قاتل محمد نادر خان، دانش آموزی به نام عبدالخالق بود که از عملکرد نادرخان و پیشینیان او ناخشنود بود. محمد ظاهر، در هنگام کشته شدن پدرش، نوزده سال سن داشت.

فرمانروایی

محمد ظاهر با مرگ پدرش، در تاریخ ۱۷ عقرب (آبان) ۱۳۱۲ به پادشاهی افغانستان رسید. او در آن سال جوانی ۱۹ ساله بود و عمو(کاکا)هایش، تا سال‌ها هدایت امور کشور را به نیابت از شاه جوان در دست داشتند.

دوره فرمانروایی ظاهر شاه بر افغانستان، خلاف دوره‌های قبل و بعد، افغانستان درگیر هیچ جنگی نشد و همچنین در جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹–۱۹۴۵) اعلام بی‌طرفی کرد.

ظاهرشاه در سال ۱۹۶۴، قانون اساسی جدید کشور را انتشار داد. این قانون، بعدها در سال ۲۰۰۱ میلادی با سقوط طالبان به عنوان قانون اساسی موقت (با حذف مواد مربوط به سلطنت) پذیرفته شد.

واژهٔ افغان برای نخستین بار در سال ۱۹۶۴ و در قانون اساسی تصویبی محمد ظاهرشاه با تعریفی جدید و به معنی همهٔ افراد شهروند کشور افغانستان به‌کار رفت. با این حال هنوز اکثریت فارسی‌زبانان افغانستان واژهٔ افغان را به معنی مردم پشتو به کار می‌برند.

او به قصد مدرنیزه کردن افغانستان، به اصلاحات سیاسی و اقتصادی، تأسیس سیستم قانونگذاری دموکراتیک، ترویج نظام آموزش و پرورش مدرن، تأسیس دانشگاه‌ها و آموزش برای زنان اقدام کرد.

انتقادها

منتقدان شاه را به قبضه قدرت و سپردن تمام مقامات اداری به افراد خانواده خود متهم می‌کنند.

روابط با ایران

شمس پهلوی در وسط، محمدظاهرشاه و همسرش در طرفین. ۲۸ سنبله (شهریور) ۱۳۴۲ تهران.

روابط ایران و افغانستان بر مبنای مشترکات کثیری که درتاریخ، فرهنگ و دین داشته‌است استوار بوده‌است. در سال‌های قبل از انقلاب ایران روابط نسبتاً آرامی بین دو کشور برقرار بوده‌است و شاهان دو کشور روابط دوستانه‌ای با یکدیگر داشته‌اند. با وقوع انقلاب هفت ثور ۵۷ در افغانستان حکومت پهلوی گرچه با اکراه دولت کمونیستی افغانستان را به رسمیت شناخت اما روابط خود را تا سطح کاردار تنزل داده بود. از سویی باوقوع انقلاب ۱۳۵۷ در ایران، باعث مضاعف شدن روابط بین دو کشور گردید.

خلع قدرت و تبعید

در سال ۱۹۷۳، زمانی که شاه در ایتالیا به سر می‌برد، عموزاده وی، محمد داود خان که در سال‌های ۱۹۵۳ تا۱۹۶۳ صدر اعظم یا نخست‌وزیر شاه بود، با انجام کودتای سفید، شاه را از قدرت خلع کرد و با پایان دادن به نظام شاهی، در افغانستان نظام جمهوری اعلام کرد. محمد ظاهرشاه که در آن زمان، در حال انجام عمل جراحی بر روی چشم خود در شهر رم، پایتخت ایتالیا به سر می‌برد، خلع قدرت را پذیرفت و به دوره چهل و چهار ساله حکومت بارکزی‌ها پایان داد.

شاه مخلوع، به مدت ۲۹ سال در ایتالیا در تبعید به سر می‌برد و در دوره حکومت کمونیستها در افغانستان، ممنوع‌الورود شده بود. محمد ظاهرشاه در دورهٔ مبارزهٔ (جهاد) افغان‌ها علیه حضور شوروی در افغانستان، از برخی گروه‌های مجاهدین، مانند حزب محاذ ملی به رهبری سید احمد گیلانی و جبهه ملی نجات به رهبری صبغت الله مجددی حمایت می‌کرد.

بازگشت

محمد ظاهرشاه در ماه اوت ۲۰۰۲، ده ماه پس از سقوط نظام سیاسی طالبان به دست نیروهای تحت فرمان آمریکا، به افغانستان بازگشت تا لویه جرگه اضطراری را، که برای تشکیل دولت انتقالی تشکیل می‌شد، افتتاح کند.

در این جرگه و نیز در قانون اساسی جدید افغانستان که در سایه نظام جدید کشور تصویب شد، به محمد ظاهر، لقب «پدر ملت» داده و مقرر شد تا وی مادام العمر، از حرمسرای کاخ ریاست جمهوری که زمانی محل اقامت وی بود، استفاده کند.

محمد ظاهرشاه از زمان بازگشت به افغانستان، در مراسم مهم دولتی از جمله گشایش مجلس بزرگ، مراسم تحلیف رئیس‌جمهور حامد کرزی و آغاز به کار پارلمان منتخب مردم، و همچنین جشن‌های ملی و مذهبی، شخصاً یا با ارسال نماینده خود، مشارکت می‌کرد.

درگذشت

آرامگاه ظاهرشاه در افغانستان

در اواسط ماه آوریل ۲۰۰۷ اخباری مبنی بر مرگ محمد ظاهر در افغانستان پخش شد، اما دولت افغانستان همواره این شایعات را رد نموده بود.

دولت افغانستان بالاخره در بامداد دوشنبه ۲۳ ژوئیه ۲۰۰۷ مطابق با ۱ اسد (۱ مرداد) ۱۳۸۶ اعلان کرد که محمد ظاهر، ساعت پنج و چهل و پنج دقیقه همین روز در کابل پس از یک بیماری طولانی مدت، درگذشت.

خبر مرگ او را حامد کرزی (رئیس‌جمهور وقت) در تلویزیون ملی افغانستان اعلام کرد و گفت: «او خادم مردمش بود، دوست مردمش بود، فردی بسیار مهربان و خوش‌قلب بود. او به حاکمیت مردم و حقوق بشر اعتقاد داشت».

محمد ظاهر روز سه‌شنبه در منطقه‌ای بنام تپه مرنجان قبرستانی که در آن پدر و تعدادی از اعضای خانواده وی نیز دفن بودند، به خاک سپرده شد.

عزاداری

پس از اعلان خبر مرگ پادشاه پیشین افغانستان، رسانه‌های صوتی و تصویری این کشور با قطع برنامه‌های عادی، به پخش قرآن و نعت پرداختند. دولت افغانستان سه روز عزای عمومی و رخصتی اعلان کرد.

پرچم افغانستان بر فراز ادارات دولتی به حالت نیم افراشته درآمد. کشورهای مختلف پیام‌های تسلیتی را به دولت افغانستان ارسال نمودند. در این میان دولت هند نیز برای یک روز در کشورش عزای عمومی اعلان کرد و پرچم کشورش را بحالت نیمه افراشته درآورد. دولت پاکستان نیز پس از ارسال پیام‌های تسلیت، نخست‌وزیر، وزیر داخله، وزیر خارجه و تعدادی از مقامات مهم دولتی را برای همدردی به افغانستان فرستاد.

جستارهای وابسته

• ایران بزرگ

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی
• اعدام و ترور؛ صد سال سرنوشت خونبار رهبران افغانستان علی حسینی، بی‌بی‌سی

منابعی برای مطالعه بیشتر

• افغانستان آخرین پادشاهش را به خاک سپرد - بی‌بی‌سی
• خبر درگذشت محمد ظاهر شاه در سایت بی‌بی‌سی
• گفتگو با آخرین شاه افغانستان - بی‌بی‌سی
• بازگشت ظاهر شاه به کاخ سابقش - بی‌بی‌سی بایگانی‌شده در ۳۰ دسامبر ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine
• پروفایل ظاهر شاه در سایت انگلیسی بی‌بی‌سی
• پروفایل ظاهرشاه در روزنامه گاردین