صورالکواکب

تصویری از کتاب صورالکواکب عبدالرحمان صوفی رازی

صُوَرُالکَواکِب (به عربی: صُوَرُ الکَواکِبِ الثّابِتَةِ) (به معنی «پیکرهای ستارگان») کتابی است به زبان عربی نوشتهٔ عبدالرحمان صوفی رازی، ستاره‌شناس ایرانی سدهٔ سوم و چهارم هجری (حدود ۹۶۴ میلادی). موضوع این کتاب اخترشناسی و صور فلکی است. این کتاب را بعدها خواجه نصیرالدین طوسی به فارسی برگرداند. صورالکواکب به چندین زبان دنیا ترجمه شده‌است.

عبدالرحمن صوفی این اثر را حدود هشت قرن بعد از المجستی بطلمیوس نوشت. آنچه این اثر را از دیگر آثار نجومی متمایز می‌سازد این است که صوفی بدون داشتن وسایل پیشرفته توانست سحابی‌ها را کشف کند و ستارگان مزدوج را بشناسد و نظریهٔ بطلمیوس را اصلاح نماید.

عبدالرحمن در شهرهای بصره، بغداد و شيراز رصدهایی انجام داد و حتی در بعضي كتاب‌های نوشته‌شده كه در جنوب ايران مدتی به محاسبات اخترشناسانه مشغول بوده‌است. وی کتاب صورالکواکب را که نسخهٔ تصحیح‌شده‌ای از المجسطی بطلمیوس بود، بر اساس مشاهدات رصدی خودش تألیف کرد و در آن موقعیت، رنگ و قدر ۱٬۰۸۱ جرم سماوی را توصیف کرد. همچنين وی در

این کتاب، تصویر ۴۸ صورت فلکی را رسم کرد. بدین ترتیب وی نخستین کسی است که گزارش رصدی کره‌های آسمانی خارج از کهکشان راه‌شیری را ثبت نمود. کتاب مذکور شامل معرفی تک تک ستارگان درخشان و موقعیت آن‌ها است. عبدالرحمن صوفی نخستین کسی است که به تصویر کردن صورت‌های فلکی و برج‌های دوازده‌گانه به صورت مدون و دقیق اقدام نمود و نقوش او در کتاب صورالکواکب به گونه‌ای مرجع تصویری جهانی در خلق کره‌های آسمانی شد.

صوفی اشتباهات رصدهای بتانی و بطلمیوس را اصلاح کرد و خطاهای ایشان را ارائه داد. او برای هر صورت فلکی جدولی شامل نام ستارگان و موقعيت آن ترسیم کرده و صورت‌هایی از آن‌ها ارائه داده‌است. وی همچنين نورانیت ستارگان را محاسبه کرده و دربارهٔ یکایک آن‌ها توضیح داده‌است. عبدالرحمن با توجه به قدر و نورانیت کم و زیاد ستارگان، حرکات خاص ستارگان را حساب کرد. او به محاسبهٔ تغییر رنگ بعضی از ستارگان مانند ستارهٔ الغول نیز پرداخت.

وی به محاسبه زمان طولانی «سحابی‌های متغیر» پرداخت و پژوهش کاملی در سحابی «امرأة المسلسله» انجام داد که این نخستین رصد ثبت‌شده از این کهکشان است.

ترجمه به فارسی

كتاب صور الكواكب صوفی، نخستین‌بار در سال ۶۴۷ ه‍.ق توسط خواجه نصيرالدين طوسی از زبان عربی به زبان فارسی ترجمه شد. ترجمهٔ این اثر در زمان این دانشمند،‌ نشان از علاقه‌مندی مردم به علم نجوم دارد. پس از آن نیز ترجمه‌های دیگری از این اثر توسط اشخاص دیگر انجام شد، لاکن ترجمه خواجه نصیرالدین طوسی صحیح‌ترین و مهم‌ترین ترجمهٔ این اثر می‌باشد و در كتابخانهٔ اياصوفيه تحت شمارهٔ ۲۵۹۵ موجود است.

دکتر پرویز ناتل خانلری دربارهٔ نسخهٔ ترجمه اين اثر می‌نویسد: «به نظر می‌رسد که این نسخه به کتابخانهٔ سلاطین ایلخانی مغول یا یکی از وزیران و بزرگان آن دستگاه تعلق یافته بود و پس از برچیده‌شدن ایلخانان و تأسیس سلسلهٔ جلایری که مرکز حکومت ایشان بغداد بوده‌است این نسخه نیز شاید با نفایس دیگر به خزانهٔ سلطنتی بغداد منتقل شده بوده‌است.» ^[۱] پس از حملهٔ تيمور به بغداد و غارت آن شهر در ذی‌القعده و ذی‌الحجهٔ سال ۸۰۳ تا اوايل ۸۰۴ ظاهراً اين نسخه در جزء غنائم، به خزانهٔ تيمور انتقال يافته و به سمرقند پايتخت او منتقل شده‌است. در نخستين صفحات دست‌خط ميرزا الغ‌بيگ نوادهٔ تيمور كه علاقهٔ او به علم نجوم و اهتمامش در تأسيس رصدخانهٔ سمرقند و تدوين زيج الغ‌بيگی معروف است ديده مي‌شود. پس از آن معلوم نيست بر اثر چه حوادثی اين نسخهٔ گرانبها از سمرقند به استانبول رفته و به خزانهٔ سلاطين آل عثمان درآمده‌است.

منابع

بيگ باباپور، يوسف، ‌غلاميه، مسعود، معرفي نسخهٔ خطی منظومهٔ نجومی ارجوزه صورالكواكب، پيام بهارستان / د۲، س۴، ش۱۵ بهار ۱۳۹۱
طاهرخوانی، شادی، مطالعهٔ تطبیقی صورت‌های فلکی بروج دوازده‌گانه در نسخ مصور «الموالید» و «صورالکواکب الثابته»، پیکره (دو فصلنامهٔ دانشکدهٔ هنر شوشتر)، د۸/ ش۱۸، زمستان ۱۳۹۸
عبدالرحمن صوفی رازی،‌ صور الكواكب الثابته، ۳۵۳ ھ.ق
عبدالرحمان بن عمر صوفی، صور الكواكب، ترجمهٔ خواجه نصيرالدين طوسی، به كوشش بهروز مشيری، تهران:‌ ققنوس، ۱۳۸۱