شیبک خان

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
(تغییرمسیر از شیبک خان ازبک)
محمد شیبانی
نگاره‌ای از شیبک خان اثر کمال‌الدین بهزاد.
پیشینحیدر خان
جانشینجان وفا میرزا
زاده۱۴۵۱ میلادی
آسیای مرکزی
درگذشته۲ دسامبر ۱۵۱۰ میلادی (۵۹ سال)
مرو، ترکمنستان امروزی
همسر(ان)مهر نگار خانم
خان‌زاده بیگم
عایشه سلطان خانم
زهره بیگی آقا
خان‌زاده خانم
فرزند(ان)محمد تیمور سلطان
خرم شاه سلطان
محمد رحیم سلطان
نام کامل
ابوالفتح محمد شیبانی خان بن شاهبودک سلطان
خاندانبورجیگین
دودمانشیبانیان
پدرشاه بوداگ
مادرآق غوزی بیگم

شیبک‌خان ازبک (۸۵۵ ق/۸۳۰ خ–۹۱۶ ق/۸۸۹ خ) که همچنین با نام‌های محمد شیبانی، شاهی‌بیگ خان، شیبانی خان و شاهبخت خان نیز شناخته می‌شود، بنیان‌گذار دودمان شیبانی ازبکان بود. وی در نبرد مرو با شاه اسماعیل یکم کشته شد.

تبار[ویرایش]

نام و نسب او را محمد‌شاه‌ بخت خان بن بوداق سلطان بن ابوالخیر بن دولت شیخ بن ابراهیم‌اغلن بن فولاداوغلن بن منگوتیمور بن باداکول بن جوجی خان بن چنگیز خان گفته‌اند. خاندان شیبانی ابتدا در سیبری ساکن بودند و در ناحیه تیومن فرمانروایی می‌کردند. یک قسمت عمده از این شعبه تحت فرماندهی شیبک خان به ماوراءالنهر کوچ کردند و امرای تیموری را از بین برده، دولت ازبک‌ها را در آن نواحی تأسیس نمودند.

زندگی[ویرایش]

شیبک‌خان به نام جدش «شیبانی» تخلص می‌کرد. وی مردی بسیار دلیر و جنگجو، خودخواه و متعصب بود. در سال ۸۷۹ خ (۹۰۶ ق) شهر سمرقند و قسمتی از ماوراءالنهر را از یکی از نوادگان تیمور لنگ گرفت و به سلطنت نشست و از آن پس تا سال ۸۸۶ خ (۹۱۳ ق) نیز تمام ترکستان و ماوراءالنهر و سراسر خراسان و استرآباد را از دست بازماندگان سلطان حسین‌ بایقرا و دیگر جانشینان تیموری به در آورد و از مغرب و جنوب با ولایت عراق عجم، کرمان و یزد که در قلمرو شاه اسماعیل یکم صفوی بود همسایه شد.

نبرد با شاه اسماعیل[ویرایش]

شیبک‌خان در زمینه مذهب تسنن تعصب وافر داشت و با شیعه صفوی به سختی دشمن بود و به شاه اسماعیل به چشم دشمن می‌نگریست و او را در نامه‌ها تحقیر می‌کرد. شاه اسماعیل در سال ۸۸۹ خ (۹۱۶ ق) با لشکر ۱۷ هزارنفری قزلباشان به خراسان تاخت و شیبک‌خان از بیم او به قلعهٔ مرو پناه برد و محاصره شد. شاه اسماعیل عاقبت او را با حیله از قلعه بیرون کشید و به جنگ وادار ساخت. در نبرد مرو که در نزدیک قریه محمودآباد در سه فرسنگی مرو میان دو حریف درگرفت، پس از کشتاری هولناک ازبکان را شکست داد. شیبک‌ خان به‌وسیله سرداری با شهرت بهادری به نام عزیزاقا بزچلویی (کمیجانی) کشته شد. شیبک خان و ۵۰۰ نفر از همراهانش در چهاردیواری محصور شدند و خان در زیر سم اسبان لشکر خود پایمال گردید.

خورده‌شدن جسد توسط قزلباشان صفوی[ویرایش]

شاه اسماعیل گفت: «که قورچیان کثیرالاخلاص و ملازمان کثیرالاختصاص هر کس سر نواب همایون ما را دوست می‌دارد، از گوشت بدن این دشمن من قدری میل نماید.»[۱]

بر سر گوشت آن جسد چنان ازدحام و هجوم عام شد که چند کس مجروح و زخمی گشتند و جمعی که دورتر بودند یک لقمه گوشت او را از جمعی که نزدیکتر بودند، به مبلغ کلی می‌خریدند و می‌خوردند و آن گوشت خام به خاک و خون آغشته را بر وجهی خوردند که بنگیان گرسنه محتاج در وقت در رسیدن کیف بنگ و طغیان جوع، گوشت بره فربه بریان را چنان به رغبت تناول ننمایند.[۲]

مثله‌کردن بدن[ویرایش]

همچنین شاه اسماعیل فرمان داد که پوست سرش را پر از کاه کرده، برای سلطان بایزید دوم عثمانی فرستادند و کاسه سرش را طلا گرفتند تا در بزم‌ها در آن شراب بنوشد. دست راست شیبک خان را نزد رستم روزافزون والی ساری و علی‌آباد مازندران ببرند. درویش بیگ یساول مأمور بردن آن شد و هنگامی که پیش رستم رسید، آن دست را بر دامن او انداخت و گفت: «شاه می‌فرمایند گفته بودی که دست من است و دامن دولت شیبک خان. چون دست تو به دامن او نرسید، اینک دست شیبک خان و دامن نکبت تو»[۳]

دربارهٔ تاریخ درگذشت شیبک خان این بیت گفته شده‌است:

آمد «کلاه سرخ» و عدم گشت خان ازوتاریخ فوت او ز قضا شد «کلاه سرخ»[۴]

پانویس[ویرایش]

  1. Haneda, Chah et les Qizilbas, 144–202.
  2. Szuppe, Entre Timourides, Uzbeks et Safavides, 58, n. 211.
  3. شفیعی، قدرت (۲۰۲۱-۰۵-۱۳). «درسِ شاه اسماعیل صفوی به شیبک خان ازبک و رسمیت یافتن مذهب شیعه در همه ولایات ایران». ایراس. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۱-۱۸.
  4. عبارت «کلاه سرخ» را شاعران ایرانی از آخر به اول، تبدیل به «هلاک خرس» کرده‌اند که هر دو عبارت به حساب ابجد ۹۱۶ (سال قمری) می‌شود.

منابع[ویرایش]