شمار (دستور زبان)

شمار (number) در دستور زبان به مقوله‌ای گفته می‌شود که بیان می‌کند یک اسم یا گروه اسمی به یک موجود منفرد دلالت دارد یا به بیش از یک موجود. این ویژگی دستوری در بسیاری از زبان‌ها به شکل صرف واژه ظاهر می‌شود و معمولاً دو گونهٔ اصلی دارد: مفرد و جمع. در زبان‌هایی مانند فارسی و انگلیسی، تفاوت میان «کتاب» و «کتاب‌ها» یا «book» و «books» نمونه‌ای از نمود شمار است. در برخی زبان‌ها شمارهای دیگری هم وجود دارند، مانند تثنیه (دوگانه) در زبان عربی یا اسلاوی قدیم، و حتی شکل‌های پیچیده‌تری مانند جمع‌های فراگیر و خرد (inclusive/exclusive) در بعضی از زبان‌های بومی. اهمیت شمار در دستور این است که اغلب بر هماهنگی نحوی هم اثر می‌گذارد، یعنی فعل یا صفت باید از نظر شمار با اسم یا ضمیر هماهنگ باشد. برای نمونه در انگلیسی گفته می‌شود the child is here ولی the children are here، زیرا فعل بر اساس شمار فاعل تغییر می‌کند. در فارسی هم اگرچه فعل کمتر به شمار حساس است، باز هم می‌گوییم «او آمد» در برابر «آنها آمدند».

به تعبیر متداول در زبان‌شناسی، شمار یک «مقولهٔ صرفی» است که در حوزهٔ اسامی، ضمایر و گاه در افعال نمود پیدا می‌کند و یکی از ویژگی‌های بنیادین در تحلیل نحوی و صرفی زبان‌ها به شمار می‌رود.

قواعد شمار و فعل در زبان انگلیسی

قواعد شمار در دستور انگلیسی

توضیح	نمونهٔ انگلیسی	معنی فارسی نمونه
فعل مفرد با نهاد مفرد و فعل جمع با نهاد جمع می‌آید.	The boy runs. / The boys run.	پسر می‌دود. / پسرها می‌دوند.
دو نهاد مفرد با «and» فعل جمع می‌گیرند، مگر آن‌که یک مفهوم واحد بسازند.	Tom and Jerry are popular. Fish and chips is my favorite dish.	تام و جری مشهور هستند. ماهی و سیب‌زمینی سرخ‌شده غذای محبوب من است.
دو نهاد مفرد با «or»، «either…or» یا «neither…nor» فعل مفرد می‌گیرند.	Either Ali or Reza is coming.	یا علی یا رضا می‌آید.
دو نهاد جمع با «or»، «either…or» یا «neither…nor» فعل جمع می‌گیرند.	Either the students or the teachers are responsible.	یا دانشجویان یا معلمان مسئول هستند.
اگر یک نهاد مفرد و یک نهاد جمع با «or» یا «nor» بیایند، فعل با نزدیک‌تر هماهنگ می‌شود.	Either the teacher or the students are here. Either the students or the teacher is here.	یا معلم یا دانشجویان اینجا هستند. یا دانشجویان یا معلم اینجا است.
اگر نهاد و متمم اسمی از نظر شمار متفاوت باشند، فعل با نهاد هماهنگ می‌شود.	The books that I received were the most appreciated.	کتاب‌هایی که گرفتم بیشترین قدردانی را داشتند.
اگر «Every» یا «many a» بیاید، فعل مفرد خواهد بود.	Every man, woman, and child was asked to donate.	از هر مرد، زن و کودکی خواسته شد کمک کنند.
وقتی نهاد بعد از فعل بیاید (جمله‌هایی با «here is»، «there is»، «where is»)، فعل باید با نهاد هم‌خوان باشد.	There are three courses of action we can take.	سه راه برای اقدام وجود دارد.

منابع

• کریستال، دیوید. درآمدی بر زبان‌شناسی و معناشناسی. ترجمهٔ علی‌محمد حق‌شناس. تهران: نشر نی، ۱۳۸۱، ص ۱۲۵.
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Grammatical number». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۳۰ بهمن ۱۳۹۱.