شبه‌جزیره میانکاله

نقشه‌ای از آشوراده ، شبه جزیره میان‌کاله و خلیج گرگان . این نقشه که مربوط به سال ۱۸۹۰ میلادی است، توسط روس‌ها کشیده شده‌است.

ارسباران

دریاچه پریشان و ارژن

گنو

تنگ صیاد

پارک گلستان

خورخوران

پارک ملی کویر

دریاچه ارومیه

میانکاله

توران

دنا

دریاچه هامون

ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره [‌یونسکو‌] در ایران

عکسی گرفته شده در روستای مهدیرجه؛ شبه‌جزیره میانکاله در راست تصویر نمایان است.

شبه جزیره میانکاله شبه جزیره‌ای است در منتهی‌الیهِ جنوبِ شرقیِ دریای خزر، در دوازده کیلومتریِ شمالِ شهرِ بهشهر واقع در استان مازندران ایران. مساحت آن بیش از شصت‌وهشت هزار هکتار و ارتفاعِ آن بینِ ۱۵ تا ۲۸متر کم‌تر از سطحِ دریای آزاد است. میانکاله از سال ۱۳۴۸ به عنوان «منطقه حفاظت‌شده» تعیین شد و هم‌اکنون با عناوین پناهگاه حیات وحش، تالاب بین‌المللی و ذخیره‌گاه طبیعی زیست‌کره تحت حفاظت محیط زیست قرار دارد.

یکی از دلایل اهمیت میانکاله این است که در تمام سواحل جنوبی دریای خزر هیچ منطقه‌ای جز آن وجود ندارد که محیط طبیعی آن در وضعیتی نسبتاً دست‌نخورده باقی‌مانده باشد. تمامی سواحل دیگر به‌طور گسترده با ساخت‌وسازهای انسانی همچون جاده، شهر و روستا و کارخانه‌ها دگرگون شده‌اند. به همین دلیل سلامتی این منطقه اهمیت بسیاری در حفظ سلامتی کل دریای خزر دارد. سلامتی نسبی میانکاله موجب شده تا تالاب‌ها و سواحل این منطقه علاوه بر پرندگان مهاجر، محل تخم‌گذاری و زیستگاه اصلی بسیاری از ماهیان دریای خزر نیز باشد، به ویژه کپور و کفال و ماهیان خاویاری. نزدیک به نیمی از خاویار ایران از آب‌های این منطقه صید می‌شود. شبه جزیره و پناهگاه حیات وحش میانکاله در شمال کشور ایران و جنوب دریای خزر و بین طولهای جغرافیایی ۵۲۲۴۰۸ تا ۵۴۰۲۰۲ شرقی و عرضهای جغرافیای ۳۶۴۶۳۶تا ۲۶۳۶۵۷ شمالی واقع شده‌است. میانکاله از دو محیط آبی با وسعت ۴۵۰۰۰ هکتار شامل خلیج و تالاب میانکاله و خشکی با وسعت ۲۳۸۰۰ هکتار می‌باشد که ۲/۸ درصد مساحت کل استان مازندران را به خود اختصاص داده‌است. بخش خشکی میان کاله با سیمای دشتی به صورت نوار باریکی از شمال به سواحل جنوب شرقی دریای خزر و از جنوب به آب‌های خلیج و تالاب میانکاله محدود می‌شود. پناهگاه حیات وحش میانکاله در سال ۱۳۴۸ به عنوان منطقه حفاظت شده مصوب شورای عالی شکاربانی و نظارت بر صید سابق گردید و در سال ۱۳۵۳ به پناهگاه حیات وحش ارتقاء یافت. همچنین به جهت برخورداری از معیارهای کنوانسیون رامسر در سال ۱۳۵۴ نیز با تالابهای همجوار با وسعت ۱۰۰۰۰۰ هکتار به عنوان یکی از سایتهای کنوانسیون رامسر ثبت گردید و متعاقب آن در سال ۱۳۵۵ به لحاظ وجود میراثهای فرهنگی، آثار و ابنیه‌های تاریخی و زیبا شناختی موجود به عنوان یکی از ذخیر گاه‌های زیست سپهر به کمیته برنامه انسان و کره مسکون یونسکو (MAB) معرفی و انتخاب گردید. شبه جزیره و پناهگاه حیات وحش میانکاله زیستگاه زمستان گذرانی و جوجه آوری انواع گوناگونی از پرندگان آبزی وکنار آبزی که نزدیک به ۱۰۰ گونه می‌باشد را شامل می‌باشد علاوه بر این عرصه خشکی میانکاله زیستگاه مهمی برای گونه‌های بومی قرقاول خزری ودراج محسوب می‌شود. بخشآبی میانکاله نیز از جهت اینکه محل تخمریزی و تکثیر ماهیان بومی و تجاری دریای خزر همانند کپور، کفال، کلمه، سفید و غیره می‌باشد از اهمیت خاصی در حفظ و تداوم ذخایر ماهیان دریای خزر برخوردار است. شبه جزیره و پناهگاه حیات وحش میانکاله مامن طیف وسیعی از پرندگان آبزی مهاجر و جوجه‌آور و حمایت شده از جمله فلامینگو، پلیکان سفید، پلیکان خاکستری، قوی کوچک، قوی گنگ، قوی فریاد کش، اردک سر سفید، غاز پیشانی سفید کوچک، مرگوس بزرگ، سنقر تالابی، عقاب دریایی دم سفید و پرندگان خشکی زی همانند قرقاول خزری، دراج و زنبور خوار محسوب می‌گردد.

وجه تسمیه

نام میان‌کاله دگرگون‌شدهٔ نامِ میان‌قلعه است. در قدیم به این شبه جزیره انجیله و در مقطعی دیگر نیم مردان گفته می‌شد.

موقعیت جغرافیایی

میانکاله شبه‌جزیرهٔ باریکیست که از شمال با دریای خزر، از جنوب با خلیج باریک و کم‌عمق گرگان و از غرب با تالاب زاغمرز و مرداب لپوی بهشهر همسایه است. در شرق آن آشوراده قرار دارد که با تنگهٔ باریکی به طول کمتر از یک کیلومتر همسایهٔ بندر ترکمن است. مسیر اصلی ورود به میانکاله جاده‌ای‌ست که از نکا به سمت روستای زاغمرز رفته و با عبور از کنار تالاب زاغمرز به میانکاله می‌رسد.

مساحت میانکاله در حال حاضر حدود ۶۸ هزار هکتار است اما در طول تاریخ با توجه به پیشروی‌ها و پسروی‌های آب دریای خزر گاهی کمتر و گاهی بیشتر از این بوده و گاه بخش‌هایی از آن نیز به جزیره یا جزایری تبدیل شده‌اند. میانگین ارتفاع میانکاله ۳۰ متر پائین‌تر از سطح دریاهای آزاد، و میانگین بارندگی سالیانه آن ۷۱۷ میلی‌متر است و در اقلیم گرمِ مرطوب تا معتدل قرار گرفته‌است.

در شبه‌جزیره میانکاله روستا و سکونتگاه دائمی وجود ندارد اما دامداران در بعضی فصول برای چرای دام‌های خود به آن می‌آیند. مشوراده، میان‌قلعه، قزل شمالی، قزل مهدی و قواسطل از دامداری‌ها و روستاهای سابق این منطقه هستند. در آشوراده هم فقط کارمندان بندرگاه زندگی می‌کنند.

تاریخ

در دوران قاجار میانکاله و آشوراده مقر راهزنان و دزدان دریایی ترکمن شده بود که از زمین و دریا به کشتی‌ها و قایق‌ها و روستاهای اطراف حمله‌ور می‌شدند. پس از آن‌که در سال ۱۲۵۴ ه‍.ق قیات خان از رهبران ترکمن‌های جعفربای به گرگان هجوم آورده و به غارت و گروگان‌گیری اقدام کرده و سربازان دولت را به دریای خزر انداخت. محمدشاه قاجار که برای سرکوبی آن‌ها به کشتی جنگی نیاز داشت، دست به دامن روس‌ها شد. روس‌ها هم به آشوراده آمده و بدون درگیری جدی با دزدان و راهزنان به توافق رسیده و با توافق ایران به ساخت پادگان نظامی، بیمارستان و خانه پرداختند و پنج کشتی جنگی را در ساحل مستقر کرده و سپس به بهانه حفظ امنیت کشتی‌های تجاری خود و این که وضعیت مالکیت آشوراده در هیچ‌یک از معاهدات دو کشور مشخص نشده، در آن ماندگار شدند. در آن دوران آشوراده اهمیت تجاری زیادی داشت، به‌طوری‌که ترکمن‌ها ۳۰۰ فروند کشتی تجاری در آن داشتند. کشمکش سیاسی و نظامی ایران و روسیه بر سر این جزیره، که در دوران امیرکبیر به اوج خود رسیده بود و گاه به درگیری ترکمن‌های حامی ایران و حامی روسیه هم منجر می‌شد، در نهایت با انقلاب کمونیستی روسیه به پایان رسید و دولت شوروی در قرارداد ۱۹۲۱ متعهد شد تا به اشغال آشوراده پایان دهد

منطقه حفاظت شده میانکاله

سابقهٔ حفاظت میانکاله به سال ۱۳۴۸ می‌رسد که به عنوان «منطقه حفاظت‌شده» تعیین شد. در سال ۱۳۵۴ میانکاله، خلیج گرگان و تالاب‌های اطراف آن به عنوان یکی از نخستین تالاب‌های بین‌المللی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و در همان سال درجهٔ حفاظتی آن به «پناهگاه حیات وحش» ارتقاء داده شد و یک سال بعد نیز یونسکو آن را به عنوان «ذخیره‌گاه طبیعی زیست‌کره» اعلام کرد.

ارزش زیست‌محیطی این منطقه بیشتر به دلیل حضور حدود ۲۰۰ گونه پرنده است. اغلب آن‌ها از پرندگان مهاجر هستند که برای زمستان‌گذرانی به میانکاله می‌آیند. البته به علت وجود پوشش‌های درختچه‌ای و امنیت کافی، محل زیست دائمی قرقاول خزری و دراج نیز می‌باشد.

از آنجایی که احداث خدمات در این منطقه می‌تواند به محیط زیست این زیستگاه آسیب وارد کند، مکان‌های انتخاب شده برای خدمات اکوتوریستی باید طبق مطالعاتی باشد که بتواند با کاهش هزینه‌های احداث (مانند نزدیکی به راه‌های دسترسی و خدمات آب و برق) و نیز با کاهش آسیب‌پذیری محیط زیست (در محل گونه‌هایی با کمترین خطر آسیب‌پذیری بر اساس لیست قرمز) منطبق شود. توسعه تسهیلات اکوتوریستی در نقاطی باید صورت گیرد که مطابق با دید کارشناسی بوده و از لحاظ هزینه – فایده اقتصادی و مطابق ملاحظات زیست‌محیطی باشد.

تالاب بین‌المللی

تالاب میانکاله بخشی از این شبه جزیره است و در سوی باختر آشوراده قرار دارد. این تالاب اولین تالاب بین‌المللی ثبت شده در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر است. در این تالاب که ۱۰۰ هزار هکتار مساحت دارد ۴۰ گونه پرنده زندگی می‌کنند. زمین‌های آن مجموعه‌ای از شنزارهای ساحلی، زمین‌های باتلاقی، آبگیرها، مرداب جنگلی با پوشش درختچه‌های گز، جنگل انارستان، بوته‌های تمشک و زمین‌های پست و گره افتاده هستند. .

حیات وحش

میانکاله در گذشته از طبیعتی بسیار باشکوه‌تر و غنی‌تر از امروز برخوردار بود و علاوه بر پرندگان پرشمار یکی از بهترین زیستگاه‌های پستانداران بزرگ ایران از جمله ببر خزر نیز به‌شمار می‌رفت. ظل‌السلطان پسر ارشد ناصرالدین‌شاه تنها در یکی از قشون‌کشی‌های خود به میانکاله برای سرکوب دزدان و راهزنان که در این منطقه و جزایر آشوراده پناه گرفته بودند از شکار ۳۵ ببر، ۱۸ پلنگ، ۱۵۰ مرال (گوزن بزرگ)، هزار قرقاول، ۶۲ گاو و گاومیش وحشی و تعداد زیادی شوکا (گوزن کوچک) خبر می‌دهد؛ جالب این‌که او در این آمار حیواناتی که پس از اصابت تیر زخمی شده و گریخته‌اند را به حساب نیاورده است.

اما امروزه مدت‌هاست که نسل تمامی این جانداران به جز قرقاول منقرض شده و یکی از دلایل آن نیز همین کشتار عجیب ظل‌السلطان و سپاهیانش بوده‌است. البته دلیل اصلی از بین رفتن پستانداران بزرگ در میانکاله را باید قطع ارتباط این منطقه با سواحل مازندران بر اثر ساخت شهرها و جاده‌ها دانست. چرا که این شبه‌جزیره کوچک نمی‌تواند جمعیت پایداری از پستانداران بزرگی چون گوزن و پلنگ را در خود جای دهد. امروزه از بین پستانداران تنها شغال، روباه معمولی، جوجه تیغی، گربه جنگلی، گراز، گربه وحشی، خرگوش صحرایی، تشی، خفاش، جوندگان کوچک، فک دریای خزر و نیز اسب‌های وحشی شده، در این منطقه باقی‌مانده که نسل برخی از همین جانوران هم در تهدید است.

از پرندگان مهاجر که شهرت میانکاله بیشتر از جهت آن‌هاست؛ انواع مرغابی، غاز وحشی، قوی فریادکش، مرغ سقای پاخاکستری، فلامینگو، عروس‌غاز، غاز پازرد، طاووسک، چنگر و مرگونس سفید. فلامینگو، گیلانشاه، چوب‌پا، قار، حواصیل، باکلان، پرلا، خوتکا، زنبورخوار، کاکایی، پرستوی دریایی، فالاروپ، سنقر تالابی، بحری، عقاب دریایی دم‌سفید و طاووسک می‌شود. از مهم‌ترین پرندگان بومی میانکاله هم قرقاول خزری، دراج، پیغوی کوچک و چرخ‌ریسک دم‌دراز را می‌توان نام برد در مجموع ۲۰۷ گونهٔ گیاهی از ۴۶ تیره در میانکاله شناسایی شده که ۱۷ گونهٔ آن از درختان و درختچه‌ها هستند. گیاهان میانکاله با توجه به شرایط خاک منطقه بیشتر از گیاهان آب‌زی، شن دوست و شورپسند به‌شمار می‌روند. جنگل بزرگی از انار وحشی و بوته‌های تمشک در منطقه دیده می‌شود که غذا و محل لانه‌سازی پرندگان منطقه را فراهم می‌کند. سازیل، ازگیل، داغداغان، سیاه‌تلو، سپیدار، علف شور، جگن و علف هفت‌بند از دیگر گیاهان این منطقه است.

• ماهیان: (کپور، کفال، کلمه، ماهی سفید، سوف، ماش و کاراس)

منابع

• لغت‌نامهٔ دهخدا ← میان‌کاله.
• بختیاری، سعید. اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران. چاپ یکم. تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۳ خورشیدی. ۱۶۸. شابک ‎۹۶۴-۳۴۲-۱۶۵-۱. 
• تالاب میان‌کاله را بهتر بشناسیم
• Memar, Parya, „New urban Settlements in the ecological context; Miānqāla and its new settlement in the south eastern coasts of Caspian Sea“. In: Sustainable Development of Emerging Settlement Patterns, Berlin 2006: pp. 88-102 ISBN: 978-3-7983-2022-2
• Multi-criteria evaluation to select sites for ecotourism facilities: a case study Miankaleh Peninsula