سروش اصفهانی

میرزا محمدعلی سروش سدهی اصفهانی
نام اصلی	میرزا محمدعلی خان بن قنبرعلی اصفهانی
زاده	۱۲۲۸ ه‍.ق/ ۱۱۹۱ ه‍.ش سده (خمینی شهر)
محل زندگی	تبریز، تهران
درگذشته	۱۲۸۵ ه‍.ق/ ۱۲۴۷ ه‍.ش تهران
آرامگاه	قم
لقب	شمس الشعرا
تخلص	سروش
دوره	ناصرالدین‌شاه قاجار
سبک نوشتاری	بازگشت ادبی
دیوان اشعار	دیوان شمس الشعرا

میرزا محمدعلی سدهی اصفهانی با تخلص سروش و لقب شمس‌الشّعراء (۱۸۱۳ – ۱۸۶۸ میلادی) مَلِک‌الشعرای دربار قاجاری بود که از شاعران دورهٔ بازگشت ادبی ایران شمرده می‌شود. بیش از همه، در قصیده‌سرایی به سبک حافظ و سعدی و دیگر شاعران سبک عراقی توانا بوده‌است.

میرزا محمدعلی سروش سدهی اصفهانی ملقب به شمس الشعرا در حدود سال ۱۲۲۸ هجری در قریه سده یا همان خمینی شهر کنونی دیده به جهان گشود. پدرش قنبر علی از دهقانان اصفهان بود. میرزا محمدعلی سروش سدهی اصفهانی در آغاز جوانی شغل پدر را دنبال می‌کرد ولی بعد از فوت پدر برادرانش با وی بنای ناسازگاری گذاشته او را به قهر از خانه پدری بیرون کردند. وی ناگزیر از زادگاه خویش یعنی خمینی شهر به اصفهان آمد و به راهنمایی ارباب ذوق، به خدمت علامه بزرگ حاج سید محمد باقر بید آبادی که از اجله علمای اصفهان بود رسید و در سایه حمایت و تشویق آن استاد سخن‌شناس شعر دوست، شهرت پیدا کرده و در میان شعرا و فضلای اصفهان معروف گردید. در آن زمان آوازهٔ شهرتش از اصفهان به دیگر شهرهای ایران رفت تا به دربار پادشاهان قاجاریه راه یافت. میرزا محمدعلی سروش سدهی اصفهانی بعد از قاآنی، بزرگترین قصیده سرای دوره قاجاریه است که گوی سبقت را از دیگران ربود. میرزا محمدعلی سروش سدهی اصفهانی در سرودن قصیده، بیشتر شیوهٔ فرخی و امیر معزی را دنبال می‌کرد. از سروده‌هایش چنین بر می‌آید که وی مردی بسیار پاک اعتقاد و پرهیزگار بوده‌است.

میرزا محمدعلی سروش سدهی اصفهانی نزدیک به ۱۵ سال در تبریز به سر برد و در تمام دورهٔ ولیعهدی ناصرالدین شاه در دستگاه وی عزت و احترامی بسزا داشت. در سال ۱۲۶۴ هجری که ناصرالدین شاه از تبریز به تهران عزیمت و بر تخت سلطنت جلوس کرد؛ میرزا محمدعلی سروش سدهی اصفهانی نیز به دربار رفته و تا پایان عمر از محرمان و ملازمان شاه بوده‌است. مقام و جایگاهش نزد ناصرالدین شاه به جایی رسید که به سال ۱۲۷۱ هجری در مقابل یک قصیده بیست هزار اشرفی طلا از شاه گرفت و به لقب شمس الشعرایی ملقب گردید. مطلع قصیده ای که ناصر الدین شاه او را لقب شمس الشعرا داد:

افسر خوارزمشه که سود به کیوان

با سرش آمد در این مبارک ایوان

سبک شعری سروش اصفهانی

میرزا محمدعلی سروش اصفهانی در پیروی از سبک خراسانی استعداد خاصی داشت و طبع خود را در سرودن انواع قالب‌های شعری اعم از غزل، قصیده و مثنوی آزمود و اشعاری بدیع را خلق کرد. میرزا محمدعلی سروش اصفهانی به فرخی، ناصر خسرو، منوچهری و امیر معزی عشق می‌ورزید و به سبک این شعرای بزرگ و معاصر شعر می‌سرود. میرزا محمدعلی سروش اصفهانی همچنین اشعاری در فضایل علی ابن ابی‌طالب و سایر ائمه شیعه سرود که از لحاظ سبک و سیاق درخور توجه است.

آثار

سروش اصفهانی از ادامه‌دهندگان نهضت بازگشت ادبی در عصر ناصری است و قصاید او در شمار آثار منظوم در دوره قاجاریه به‌شمار می‌رود که به شیوه فرخی و امیر معزی در سبک خراسانی سروده شده‌است.

• مثنوی روضة الاسرار
• مثنوی اردیبهشت نامه
• ساقی‌نامه
• الهی‌نامه
• شمس المناقب
• شصت ‌بند عاشورایی
• دیوان

شصت ‌بند عاشورایی

از ویژگی ترکیب‌بند عاشورایی سروش اصفهانی جامعیت موضوعی این اثر ماتمی است. ترکیب بند اصفهانی شامل عناوین زیر است:

• دعوت اهل کوفه
• وداع امام حسین (ع) با رسول خدا، حضرت زهرا (س)، امام حسن مجتبی (ع)
• منع محمد حنفیه
• عزیمت به مکه و از آنجا بهکربلا
• اظهار یاوری فرشتگان
• احتجاج امام با لشکریان دشمن

روایت شهادت افراد حاضر در واقعه کربلا:

• ماجرای شهادت حر بن یزید ریاحی
• مسلم بن عوسجه
• عابس
• وهب
• غلام سیاه
• حبیب بن مظاهر
• هاشم
• غلام حضرت سجاد (ع)
• حضرت عباس (ع)
• حضرت قاسم (ع)
• عون فرزند زینب (س)
• محمد پسر زینب (س)
• حضرت علی‌اکبر (ع)
• حضرت علی‌اصغر (ع)
• یاری زعفر
• شهادت امام حسین (ع)
• غارت خیمه‌ها
• وداع اهل بیت (ع) با شهدای کربلا
• ماجرای اسارت اهل بیت (ع)
• ورود اهل بیت (ع) به کوفهو شام
• ماجرای مجلس یزید
• شهادت حضرت رقیه (س)
• بازگشت اهل بیت (ع) به کربلا از شام
• عزیمت اهل بیت (ع) به مدینه از کربلا
• ماجرای بشیر
• عزاداری اهل مدینه
• شکایت حضرت زینب (س) به رسول خدا (ص) و حضرت زهرا (س)

تألیفات

از آثار و تألیفات و منظومات سروش می‌توان به شمس‌المناقب در مدح پیامبر اسلام و ائمه، و نیز روضةالاسرار که دربارهٔ حماسهٔ کربلا است، اشاره داشت.

درگذشت

میرزا محمدعلی سروش اصفهانی در سال ۱۲۸۵ هجری در تهران دار فانی را وداع گفت و جنازه او را در قم به خاک سپردند.

نمونه اشعار

قسمتی از بند اول ترکیب بند عاشورایی سروش اصفهانی:

ای دیده خون ببار ، که ماه محرم است		نزد خدای دیده گریان مکرم است
فرموده شاه دین که منم کشته سرشک		بر زخم های شاه سرشک تو مرهم است
بی دیده پر آب و نفس های آتشین		گر لاف مهر شاه زنی نا مسلم است
بر یاد نور چشم پیمبر ز آب چشم		بالله اگر جهان همه دریا کنی کم است
بشناس در مصیبت سلطان کربلا		قدر سرشک خویش که اکسیر اعظم است
بر صورت هلال درین ماه پر ملال		کاهیده جسم حیدر و پشت نبی خم است
موسی شکسته خاطر و عیسی فسرده دم		یوسف ز تخت سیر و سلیمان ز خاتم است
آمیخته به اشک خلیل و سرشک خضر		امروز آب چشمه حیوان و زمزم است

منابع

• مقدمهٔ دیوان سروش اصفهانی، ۱۳۸۴.
• مدخلِ «سروش اصفهانی» در لغت‌نامهٔ دهخدا