زبان هونزیبی
| زبان هونزیبی | |
|---|---|
| Gunzib | |
| гьонкьос мыц | |
| زبان بومی در | قفقاز شمالی |
| منطقه | داغستان |
شمار گویشوران | ۱۴۰۰ (۲۰۰۶–۲۰۱۰)[۱] ۳۴۶۶ (۲۰۲۰)[۲] |
زبان‌های قفقازی شمال شرقی
| |
| خط سیریلیک | |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۳–۶۳۹ | huz |
| گلاتولوگ | hunz1247[۳] |
 Hunzib | |
 | |
زبان هونزیبی (انگلیسی: Hunzib language)یکی از زبان‌های قفقازی شمال شرقی است که توسط هونزیب‌ها در جنوب داغستان،[۴] نزدیک مرز روسیه با گرجستان صحبت می‌شود.
طبقه‌بندی
[ویرایش]هونزیبی متعلق به زبان‌های تسزی از زبان‌های قفقازی شمال شرقی است. طبق آخرین تحقیقات، این زبان نزدیک‌ترین ارتباط را با زبان بژتی و زبان خوارشی دارد.[۵] سایر زبان‌های تسزی شامل زبان تسزی و زبان هینوخ هستند. پیش‌تر، زبان خوارشی به جای ارتباط با هونزیبی، در گروهی مشترک با زبان‌های تسزی و هینوخ قرار داشت.
توزیع جغرافیایی
[ویرایش]زبان هونزیبی یک زبان رسمی نیست و به ندرت به صورت نوشتاری استفاده می‌شود.[۶] این زبان در مناطق تسونتین و قزل‌یورت در داغستان و همچنین در دو روستا در آن سوی مرز روسیه در گرجستان صحبت می‌شود.[۷]
آواشناسی
[ویرایش]واکه‌ها
[ویرایش]واکه‌های زبان هونزیبی می‌توانند کوتاه، بلند یا خیشومی باشند.
| واکه پیشین | واکه مرکزی | واکه پسین | |
|---|---|---|---|
| واکه بسته | i | ɨ | u |
| واکه میانی | e | ə | o |
| واکه باز | a | ɑ |
همخوان‌ها
[ویرایش]زبان هونزیبی دارای ۳۵ همخوان است. سه همخوان /x/، /ħ/ و /ʕ/ تنها در وام‌واژهها یافت می‌شوند.
| همخوان دولبی | همخوان لثوی | همخوان کامی | همخوان نرم‌کامی | همخوان ملازی | همخوان حلقی | همخوان چاکنایی | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| مرکزی | کناری | ||||||||
| همخوان خیشومی | m | n | |||||||
| انفجاری | بی‌واکی | p | t | k | q | ʔ | |||
| واک | b | d | ɡ | ||||||
| همخوان فورانی | pʼ | tʼ | kʼ | qʼ | |||||
| انسایشی | بی‌واکی | t͡s | t͡ɬ | t͡ʃ | |||||
| فورانی | t͡sʼ | t͡ɬʼ | t͡ʃʼ | ||||||
| سایشی | بی‌واکی | s | ɬ | ʃ | x | χ | ħ | h | |
| واک | z | ʒ | ʁ | ʕ | |||||
| همخوان لرزشی | r | ||||||||
| ناسوده | l | j | w | ||||||
دستور زبان
[ویرایش]جنس دستوری
[ویرایش]مانند تعدادی از دیگر زبان‌های قفقازی شمال شرقی، زبان هونزیبی دارای سامانه جنس دستوری با پنج رده است. رده‌های اول و دوم به ترتیب نشان‌دهنده جنس مذکر و مؤنث برای موجودات عاقل هستند، در حالی که رده‌های باقی‌مانده برای اشیاء بی‌جان به کار می‌روند. علامت‌گذاری جنس بر روی اسم‌ها پنهان است، اما در افعال، صفت‌ها، ضمیرها و ساخت‌های قیدی ظاهر می‌شود.[۸]
| رده | مفرد | جمع |
|---|---|---|
| I | ∅- | b-1 |
| II | j- | |
| III | j- | r-1 |
| IV | b-1 | |
| V | r-1 |
- زمانی که قبل از یک واکه خیشومی قرار می‌گیرند، نشانه‌های رده b- و r- به ترتیب به m- و n- تبدیل می‌شوند.
اسم‌ها
[ویرایش]نام‌واژه‌ها در زبان هونزیبی به پنج رده اسمی تقسیم می‌شوند: مذکر، مؤنث و سه رده برای اشیاء بی‌جان. در هونزیبی چندین صرف وجود دارد، از جمله حالت مطلق، حالت کنایی (ارگاتیو)، حالت اضافه و حالت ابزاری. همچنین، چندین نشانگر شبیه به حالت‌های دستوری برای نشان دادن جهت وجود دارد که شامل حالت‌های مفعولی، اضافی، رویی (برتر)، تماس، مشارکتی و گرایشی می‌شود. موارد زیر از کتاب دستور زبان هونزیبی نوشته هلما فان دن برخ گرفته شده است.[۸]
حالت‌ها
[ویرایش]زبان هونزیبی دارای چهار حالت دستوری اصلی است: حالت مطلق، حالت کنایی، حالت اضافه و حالت ابزاری. حالت مطلق از ریشه پایه ساخته می‌شود، و سایر حالت‌ها از ریشه مایل (غیرمستقیم) شکل می‌گیرند.
| حالت | نشانگر |
|---|---|
| حالت مطلق | -∅ |
| حالت کُنایی | -l1 / -lo2, -y |
| حالت اضافه | -s |
| حالت ابزاری | -d1 / -do2 |
- بعد از واکه‌ها
- بعد از همخوان‌ها
زبان هونزیبی همچنین مجموعه‌ای از حالت‌های محلی دارد که محل‌ها با پسوندهای جهت‌دار ترکیب می‌شوند. حالت‌های حالت برایی و حالت اضافی (ادسیو) نیز عملکردهای نحوی دارند، اما از نظر ریخت‌شناسی محلی هستند.
| محل‌نمایی | نشانگر | حالت جدایی (الاتیو) | حالت تبدیلی (ترنسلاتیو) |
|---|---|---|---|
| حالت مفعولی | -V1 | -V1-sə | -V1-ƛʼ(i) |
| حالت اضافی | -g(o) | -go-s | *** |
| حالت برتر (سوپراسیو) | -ƛʼ(o) | -ƛo-s | -ƛʼo-ƛʼ |
| حالت زیرین (سابسیو) | -ƛ | (-ƛ-sə) | *** |
| تماس | -λ | -λ-sə | -λ-ƛʼi |
| حالت پیوندی | -ǧur | -ǧur-sə | -ǧur-ƛʼi |
| حالت گرایشی (آلاتیو) | -dər | -dər-sə | -dər-ƛʼi |
| حالت تقریبی | -do | -do-V |
- واکه در این ساختارها، همان واکه در هجاهایی است که به آن‌ها می‌پیوندند.
ریشه مایل
[ویرایش]برای حالت‌های غیر از حالت مطلق، نشانگر حالت به یک ریشه مایل متصل می‌شود، که اغلب ریشه پایه به‌اضافه یک پسوند از پیش تعیین‌شده واژگانی است.
| پسوند | توضیحات | پسوند | توضیحات |
|---|---|---|---|
| -li | تولیدی؛ بیشتر در اسم‌هایی که به همخوان ختم می‌شوند | -ba | نادر |
| -a | رایج؛ با اسم‌هایی که به همخوان یا واکه (به ویژه -u) ختم می‌شوند | -y | نادر |
| -lo | رایج؛ بیشتر با اسم‌هایی که به -i ختم می‌شوند | -ɑ/e/o/u | نادر |
| -yo | رایج؛ بیشتر با اسم‌هایی که به -i ختم می‌شوند | -la | نادر |
| -i | رایج؛ بیشتر با اسم‌هایی که به واکه ختم می‌شوند | -mo | نادر |
| -bo | رایج؛ با اسم‌هایی که به همخوان یا واکه ختم می‌شوند | -di/u/o | نادر |
| -ra/o/u | نادر | ||
| -tʼu | نادر |
برخی از اسم‌ها (حدود ۷٪) از هیچ گونه افزونه‌ای استفاده نمی‌کنند و ریشه مایل و ریشه پایه آن‌ها یکسان است. این واژه‌ها معمولاً به واکه ختم می‌شوند، مانند "پدر" در حالت مطلق ['ɑbu] و حالت اضافه [ɑbu-s]. تعداد کمی از اسم‌های هونزیبی تغییر ریشه دارند، مانند "ماه" که در حالت مطلق [bot͡so] و در حالت اضافه [bɨt͡sə] است.
افعال
[ویرایش]بیشتر افعال با اسم‌های عبارت در حالت مطلق از نظر رده و شمار مطابقت دارند. از آنجا که زبان هونزیبی دارای هم‌ترازی ارگاتیو است، این برابر با فاعل جمله‌های لازم و مفعول جمله‌های متعدی است.
ترتیب واژگان
[ویرایش]زبان هونزیبی معمولاً از الگوی نهاد–مفعول–فعل (SOV) پیروی می‌کند.
منابع
[ویرایش]- ↑ زبان هونزیبی at اتنولوگ (18th ed., 2015)
- ↑ Том 5. «Национальный состав и владение языками». Таблица 7. Население наиболее многочисленных национальностей по родному языку
- ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Hunzib". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
{{cite book}}: Invalid|display-editors=4(help) - ↑ مدخل اتنولوگ برای زبان هونزیبی
- ↑ زبان‌های قفقاز، نوشته ولفگانگ شولتسه (2009)
- ↑ "الفبا، زبان و تلفظ هونزیبی". omniglot.com. Retrieved 2023-05-29.
- ↑ "Hunzib | Ethnologue".
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ برگ، هِلما فان دن، دستور زبان هونزیبی (با متون و واژگان) (لینکام اروپا، مونیخ ۱۹۹۵) شابک ۳−۸۹۵۸۶−۰۰۶−۹.
- برگ, هِلما فان دن (1995). دستور زبان هونزیبی (با متون و واژگان). مونیخ: لینکام اروپا. ISBN 3-89586-006-9.
پیوند به بیرون
[ویرایش]| قفقازی شمالی |
| | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| هندواروپایی |
| |||||||||||||||||
| مغولی | ||||||||||||||||||
| ترکی |
| |||||||||||||||||
| آفروآسیایی | ||||||||||||||||||
| کارتولی | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
منابع
[ویرایش]- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Hunzib language». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۰ دسامبر ۲۰۲۴.