زبان قره‌چایی-بالقاری

قره‌چایی-بالقاری
къарачай-малкъар тил тау́лу тил قاراچای-مالقار تیل تاولو تیل
زبان بومی در	قفقاز شمالی
منطقه	قابارده و بالقاریه، قره‌چای و چرکس، ترکیه
قومیت	قره‌چای‌ها، بالقارها
شمار گویشوران	۳۰۵ هزار نفر در روسیه  (۲۰۱۰)
تبار	ترکی ترکی متداول قبچاقی قره‌چایی-بالقاری
گویش‌ها	قره‌چایی بالقاری
سامانه نوشتاری	سیریلیک لاتین در خارج از کشور
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	قابارده و بالقاریه (روسیه) قره‌چای و چرکس (روسیه)
کدهای زبان
ایزو ۲–۶۳۹	krc
ایزو ۳–۶۳۹	krc
گلاتولوگ	kara1465

زبان قره‌چایی-بالقاری (به قره‌چایی-بالقاری: Къарачай-Малкъар тил، قاراچای-مالقار تیل) و یا زبان ترکی کوهستانی (به قره‌چایی-بالقاری: тау́лу тил، تاولو تیل) زبان مردم قابارده و بالقاریه یکی از زبان‌های ترکی گروه زبان‌های قپچاق می‌باشد که در ناحیه قفقاز شمالی روسیه ۳۰۵ هزار نفر گویشور دارد.

این زبان که در واقع دو لهجه قره‌چایی و بالقاری را شامل است زبان دو گروه قومی قره‌چایی و بالقار است که به دلیل تشابه زبان واحدی از گروه زبان‌های ترکی تلقی می‌شوند. زبان قره‌چایی-بالقاری زبان رسمی جمهوری‌های قره‌چای-چرکس و قابارده و بالقاریه می‌باشد. به طور تاریخی، زبان قره‌چایی-بالقاری با خط عربی نوشته می شد. الفبای عربی قره‌چایی-بالقاری در دهه‌های ۱۹۱۰ و ۱۹۲۰ میلادی، استانداردسازی و مدون شد، طوری که هر برای هر صدای مصوت حرفی خاص و منحصر به فرد در نظر گرفته شده، حروف عربی که دارای صدای خاصی در ترکی قره‌چایی-بالقاری نبودند حذف شده، و به طور کلی، رسم‌الخط عربی قره‌چایی-بالقاری با تلفظ‌های گفتاری این زبان تطبیق داده شد. اما در اواخر دهه‌ٔ ۱۹۲۰، الفبای قره‌چایی-بالقاری به خط لاتین، و در دههٔ ۱۹۳۰ میلادی، به سیریلیک تغییر یافت. امروزه، الفبای رسمی قره‌چایی-بالقاری الفبای سیریلیک است اما برای نشان دادن اصوات و حروفات ترکی چند حرف به آن اضافه شده‌است. این زبان به شدت در معرض آسیب‌پذیری قرار دارد.

رسم‌الخط

الفبای سیریلیک قره‌چایی-بالقاری

А а [a]	Б б [b]	В в [v]	Г г [g]	Гъ гъ [ʁ]	Д д [d]	Дж дж (۱) [dʒ]	Е е (۲) [je]/[e]
Ё ё (۳) [ø]/[jo]	Ж ж (۱) [ʒ]	З з [z]	И и [i]	Й й [j]	К к [k]	Къ къ [q]/[ɢ]	Л л [l]
М м [m]	Н н [n]	Нг нг (۴) [ŋ]	О о [o]	П п [p]	Р р [r]	С с [s]	Т т [t]
У у (۵) [u]/[w]	Ф ф [f]	Х х (۶) [x]/[χ]/[h]	Ц ц [ts]	Ч ч [tʃ]	Ш ш [ʃ]	Щ щ [ɕː]	Ъ ъ [∅]
Ы ы [ɯ]	Ь ь [◌ʲ]	Э э (۲) [e]	Ю ю (۳) [y]/[ju]	Я я (۳) [æ]/[ja]

نکات

1. در لهجهٔ جمهوری قابارده و بالقاریه، از حرف ж و در جمهوری قره‌چای و چرکس از حرف дж برای نوشتن معادل «ج» استفاده می‌شود، که این امر بازتاب‌دهندهٔ تفاوت‌های تلفظ این حرف در این دو لهجه می‌باشد.
2. در ابتدای واژه، حرف э برای نوشتن صدای معادل «ـە» استفاده می‌شود. در صورتی که در ابتدای واژه، حرف e به‌کار رود، به صورت «یە» تلفظ می‌شود. در میان یا پایان واژگان، در واژگان بومی قره‌چایی-بالقاری (یا وام‌واژگان از عربی یا فارسی)، از حرف э استفاده نمی‌شود.
3. سه حرف ё و ю و я، در صورت استفاده در واژگان بومی قره‌چایی-بالقاری (یا وام‌واژگان از عربی یا فارسی)، به صورت [ø] و [y] و [æ] («ۆ‎، ۉ، ـَـ») تلفظ می‌شوند. در وام‌واژگان روسی، این حروف به مانند روسی و به شکل «یوٓ‎»، «یو»، «یا» تلفظ می‌شوند.
4. در جمهوری قره‌چای و چرکس، بجای нг، این صدا با حرف нъ نوشته می‌شود.
5. در برخی نشریات، بالاخص در زمان حاکمیت شوروی، برای تمییز بین «و» صامت و «و» مصوت، از حرف у برای مصوت [u] و از حروف у́ یا ў برای صامت [w] استفاده می‌شود.
6. حرف х بازتاب دهندهٔ چندین تلفظ مختلف می‌باشد. این حرف در وام‌واژگان روسی به صورت [x]، در حروف بومی قره‌چایی-بالقاری به صورت [χ] و در وام‌واژگان فارسی یا عربی به صورت [h] یا [x] تلفظ می‌شود. معادل این حرف در الفبای عربی قره‌چایی-بالقاری، «ھ»، «ح»، و «خ» می‌‌باشد.

به مدت سه سال در طول دهه ۱۹۶۰ میلادی، با هدف حذف دونگاره‌ها و حذف تلفظ‌های غیررایج و متفاوت حروف سیریلیک در مقایسه با تلفظ روسی آن‌ها، چندین حرف جدید تدوین شده و به الفبا اضافه شد، مشتمل از: Ғ ғ, Җ җ, Қ қ, Ң ң, Ө ө, Ў ў, Ү ү. این تغییرات اما دائمی نبودند.

الفبای عربی قره‌چایی-بالقاری

الفبای عربی برای قرن‌ها پایه و اساس فرهنگ و ادب ترکی در میان مردم قره‌چایی-بالقاری بود. لهجه و زبان قره‌چایی-بالقاری خود پایهٔ زبان ادبی ترکی نبود، و زبان‌های ترکی عثمانی یا ترکی قبچاقی برای کاربری‌های ادبی کاربرد داشت.

با شروع قرن ۲۰ میلادی، جنبش ادبی-فرهنگی در میان ترک‌های روسیه تزاری (و پس از آن، شوروی) هدف تطبیق زبان ادبی و نوشتاری با زبان‌های محاوره‌ای محلی هر ملت را دنبال کردند. در پی این هدف، از سال ۱۹۱۶ میلادی به این سو، اولین تلاش برای استانداردسازی الفبای عربی قره‌چایی-بالقار آغاز شد.

در ابتدا، وام‌واژگان عربی با همان حرف‌های اصلی نوشته می‌شدند و حروف مصوت به طور ناقص یا گنگ نشان داده می‌شدند. در استانداردسازی دوم در سال ۱۹۲۱ میلادی، به استثنای حرف «ع»، و همین‌طور «ح»، «خ»، و «ھ» (که در قره‌چایی-بالقار تلفظی مشابه دارند)، بقیه حروف اضافهٔ عربی حذف شدند. همین‌طور، مانند الفبای عربی قزاق، «الف» اول واژه از نوشتار حذف شد. به این معنا که مصوت [a] به صورت «ا»، مصوت [e] با همزه و به صورت «ئە»، و سایر مصوت‌ها، یعنی [o]، [u]، [ø]، [y]، [i]، و [ɯ] به صورت «و، وٓ، ۆ‎، ۉ‎، یـ، ىٕـ» نوشته می‌شدند.

ا ـا‎ [a]	ب‎ [b]	پ‎ [p]	ت‎ [t]	ج‎ [dʒ]	ح‎ [h]	خ‎ [x]
چ‎ [tʃ]	حۤ‎ [χ]	د‎ [d]	ر‎ [r]	ز‎ [z]	ژ‎ [ʒ]	س‎ [s]
ش‎ [ʃ]	ع‎ [ʔ]	غ‎ [ʁ]	ف‎ [f]	ق‎ [q]/[ɢ]	ك‎ [k]	ڭ‎ [ŋ]
گ‎ [g]	ل‎ [l]	م‎ [m]	ن‎ [n]	و‎ [v]/[w]/[u]	وٓ‎ [o]	ۆ‎ [ø]
ۉ‎ [y]	یـ ی‎ [j]/[i]	ىٕـ ىٕ‎ [ɯ]	ھ‎ [h]	ئە ـە ە‎ [e]	ئ‎ [ʔ]

واج‌شناسی

واکه‌ها

در زبان قره‌چایی-بالقاری، هشت واکه شناخته شده‌اند، که به مانند سایر زبان‌های ترکی، این واکه‌ها طبقه‌بندی شده و به تابعیت از هماهنگی واکه‌ای در واژگان استفاده می‌شوند.

		لبی		غیر لبی
		تنگ	باز	تنگ	میانی / باز
پسین	عربی	و / ـو‎	وٓ / ـوٓ‎‎‎	ىٕـ / ـىٕ / ىٕ‎	ا / ‍ـا
	معادل سیریلیک (معادل لاتین)	У у (U u)	О о (O o)	Ы ы (I ı)	А а (A a)
	آوانگاری	[u]	[o]	[ɯ]	[ɑ]
پیشین	عربی	ۉ‎ / ـۉ‎‎	ۆ‎ / ـۆ‎‎	یـ / ـی / ی‎	ە / ـە
	معادل سیریلیک (معادل لاتین)	Ю ю (Ü ü)	Ё ё (Ö ö)	И и (İ i)	Е е / Э э (E e)
	آوانگاری	[y]	[ø]	[i]	[e]

صرف و دستور زبان

صرف حالتهای اسم

در زبان قره‌چایی-بالقاری، سه نوع پسوند وجود دارد، پسوندهای صرفی، پسوندهای ساختاری (که برای ساخت واژگان جدید از واژگان دیگر به کار می‌روند)، و پسوندهایی مانند ضمیرها و پسوند «آیایی» بخشی از جمله را تشکیل می‌دهند. شش حالت صرفی برای اسم‌ها وجود دارد.

در زبان قره‌چایی-بالقاری، شش حالت دستوری برای اسم‌ها وجود دارد، اسمی، مفعولی، مالکیت، متممی، مکانی، و افتراقی. حالت اسمی همان حالت مستقل و بدون پسوند واژه است. در هر یک از سایر حالات، پسوند صرفی به واژه الصاق می‌شود. در زبان ازبکیِ رسمی، نه قانون هماهنگی واکه‌ای است، نه قانون هماهنگیِ گردیِ واکه. اما تعدادی قاعده در موره «همگونی صامت‌ها» برای پسوندها وجود دارند، که در بعد از جدول‌های صرف، توضیح داده شده‌اند.

در قره‌چایی-بالقاری، جمع بستن اسامی با پسوند «ла / ـلا» یا «ле / ـلە»، با تبعیت از قانون هماهنگی مصوت‌ها انجام می‌شود. اسامی جمع نیز هرکدام تابع یکی از حالات صرفی می‌باشند و پسوند مربوطه به آن‌ها الصاق می‌شود. جدول زیر مثال‌هایی با مصوت‌های مختلف و همین‌طور واژگان جمع شده، و صرف آنان را نشان می‌‌دهد.

در صورتی که پس از «ла / ـلا» یا «ле / ـلە»، پسوندی که با مصوت شروع می‌شود بیاید، این پسوندها به صورت «лар / ـلار» یا «лер / ـلەر» تلفظ و نوشته می‌شوند.

ضمیرهای شخصی نیز هرکدام تابع یکی از این حالات دستوری هستند و خود پسوند قبول می‌کنند.

جدول صرفی اسم

حالت	پسوند	حالات ممکن	ат ات «اسب»	къалпакъ قالپاق «کلاه»	ишчи یشچی «کارگر»	къул قول «رعیت»	кёз كۆ‬ز «چشم»	къой قوٓ‬ی «گوسفند»	юй ۉی «خانه»	къалпакъла قالپاقلا «کلاه‌ها»	ишчиле یشچیلە «کارگرها»	атларым اتلارىٕم «اسب‌هایم»
اسمی	—	—	ат ات	къалпакъ قالپاق	ишчи یشچی	къул قول	кёз كۆ‬ز	къой قوٓ‬ی	юй ۉی	къалпакъла قالپاقلا	ишчиле یشچیلە	атларым اتلارىٕم
مفعولی	-nI	-ны / -ни / -ну / -ню -ـنىٕ / -ـنى / -ـنو / -ـنۉ	атны اتنىٕ	къалпакъны قالپاقنىٕ	ишчини یشچینی	къулну قولنو	кёзню كۆ‬زنۉ	къойну قوٓ‬ینو	юйню ۉینۉ	къалпакъланы قالپاقلانىٕ	ишчилени یشچیلەنی	атларымы اتلارىٕمىٕ
مالکیت	-nI	-ны / -ни / -ну / -ню -ـنىٕ / -ـنى / -ـنو / -ـنۉ	атны اتنىٕ	къалпакъны قالپاقنىٕ	ишчини یشچینی	къулну قولنو	кёзню كۆ‬زنۉ	къойну قوٓ‬ینو	юйню ۉینۉ	къалпакъланы قالپاقلانىٕ	ишчилени یشچیلەنی	атларымы اتلارىٕمىٕ
متممی	-GA	-гъа / -ге / -ха -ـغا / -ـگە / -ـحا	атха اتحا	къалпакъгъа قالپاقغا	ишчиге یشچیگە	къулгъа قولغا	кёзге كۆ‬زگە	къойгъа قوٓ‬یغا	юйге ۉیگە	къалпакълагъа قالپاقلاغا	ишчилеге یشچیلەگە	атларыма اتلارىٕما
مکانی	-dA	-да / -де -دا / -دە	атда اتدا	къалпакъда قالپاقدا	ишчиде یشچیدە	къулда قولدا	кёзде كۆ‬زدە	къойда قوٓ‬یدا	юйде ۉیدە	къалпакълада قالپاقلادا	ишчиледе یشچیلەدە	атларымда اتلارىٕمدا
افتراقی	-dAn	-дан / -ден -دان / -دەن	атдан اتدان	къалпакъдан قالپاقدان	ишчиден یشچیدەن	къулдан قولدان	кёзден كۆ‬زدەن	къойдан قوٓ‬یدان	юйден ۉیدەن	къалпакъладан قالپاقلادان	ишчиледен یشچیلەدەن	атларымдан اتلارىٕمدان

ضمیرها

ضمیرهای شخصی در قره‌چایی-بالقاری یا تنها و مستقل هستند، که به مانند اسم‌ها حالات مختلف به خود می‌گیرند و صرف می‌شوند، یا پسوند هستند.

جدول صرفی ضمیرها

	من	تو	او	ما	شماها	آن‌ها
اسمی	мен مەن	сен سەن	ол وٓ‬ل	биз بیز	сиз سیز	ала الا
مفعولی	мени مەنی	сени سەنی	аны انىٕ	бизни بیزنی	сизни سیزنی	аланы الانىٕ
مالکیت	мени مەنی	сени سەنی	аны انىٕ	бизни بیزنی	сизни سیزنی	аланы الانىٕ
مالکیتی مطلق (مالِ من، مالِ تو، ...)	меники مەنیكی	сеники سەنیكی	аныкъы انىٕقىٕ	бизники بیزنیكی	сизники سیزنیكی	аланыкъы الانىٕقىٕ
متممی	манга ماڭا	санга ساڭا	анга اڭا	бизге بیزگە	сизге سیزگە	алагъа الاغا
مکانی	менде مەندە	сенде سەندە	анда ادا	бизде بیزدە	сизде سیزدە	алада الادا
افتراقی	менден مەندەن	сенден سەندەن	андан ادان	бизден بیزدەن	сизден سیزدەن	аладан الادان

پسوندهای ضمیری

	ضمیر	پسوند مالکیتی	پسوند فعل ماضی	پسوند فعل مضارع	ضمیر خودی
من (اول شخص مفرد)	мен	-м / -ым / -им / -ум / -юм	-м	-ма / -ме	кесим
	مەن	-ـم / -ـىٕم / -ـیم / -ـوم / -ـۉم	-ـم	-ـما / -ـمە	كەسیم
تو (دوم شخص مفرد)	сен	-нг / -ынг / -инг / -унг / -юнг	-нг	-са / -се	кесинг
	سەن	-ـڭ / -ـىٕڭ / -ـیڭ / -ـوڭ / -ـۉڭ	-ـڭ	-ـسا / -ـسە	كەسیڭ
او (اول شخص مفرد)	ол	-ы / -и / -у / -ю -сы / -си / -су / -сю	-	-ды / -ди / -ду / -дю	кеси
	وٓ‬ل	-ـىٕ / -ـی / -ـو / -ـۉ -ـسىٕ / -ـسی / -ـسو / -ـسۉ	-	-ـدىٕ / -ـدی / -ـدو / -ـدۉ	كەسی
ما (اول شخص جمع)	биз	-быз / -биз / -буз / -бюз -ыбыз / -ибиз / -убуз / -юбюз	-къ / -къ	-быз / -биз / -буз / -бюз	‌ кесибиз
	بیز	-ـبىٕز / -ـبیز / -ـبوز / -ـبۉز -ـىٕبىٕز / -ـیبیز / -ـوبوز / -ـۉبۉز	-ـق / -ـك	-ـبىٕز / -ـبیز / -ـبوز / -ـبۉز	كەسیبیز
شما (دوم شخص مفرد محترمانه یا جمع)	сиз	-къыз / -киз / -къуз / -кюз -гъыз / -гиз / -гъуз / -гюз	-гъыз / -гиз / -гъуз / -гюз	-сыз / -сиз / -суз / -сюз	кесигиз
	سیز	-ـقىٕز / -ـكیز / -ـقوز / -ـكۉز -ـغىٕز / -ـگیز / -ـغوز / -ـگۉز	-ـغىٕز / -ـگیز / -ـغوز / -ـگۉز	-ـسىٕز / -ـسیز / -ـسوز / -ـسۉز	كەسیگیز
آن‌ها (سوم شخص جمع)	ала	-лары / -лери	-ла / -ле	-дыла / -диле / -дула / -дюле	кесилери
	الا	-ـلارىٕ / -ـلەری	-ـلا / -ـلە	-ـدىٕلا / -ـدیلە / -ـدولا / -ـدۉلە	كەسیلەری

نمونه جملاتی با ضمیر خودی:

ол кесини кесди.		аны мен кесим кесдим.
وٓ‬ل كەسینی كەسدی.		انىٕ مەن كەسیم كەسدیم.
او خودش را برید.		آن‌را من خودم بریدم.

در قره‌چایی-بالقاری دو ضمیر اشاره‌ای مفرد و دو جمع وجود دارد:

• бу، بو: به معنی این
• ол، وٓ‬ل: به معنی آن
• бла، بلا: به معنی این‌ها
• ала، الا: به معنی آن‌ها

هر چهار نوع این ضمیر مانند اسم‌ها و ضمیرهای شخصی، در حالات مختلف دستوری می‌توانند قرار بگیرند و به تبع آن صرف می‌شوند.

جدول صرفی ضمائر اشاره‌ای

	این	آن	این‌ها	آن‌ها
اسمی	бу بو	ол وٓ‬ل	бла بلا	ала الا
مفعولی	муну مونو	аны انىٕ	бланы بلانىٕ	аланы الانىٕ
مالکیت	муну مونو	аны انىٕ	бланы بلانىٕ	аланы الانىٕ
متممی	мынга مىٕڭا	анга اڭا	благъа بلاغا	алагъа الاغا
مکانی	мында مىٕندا	анда ادا	блада بلادا	алада الادا
افتراقی	мындан مىٕندان	андан ادان	бладан بلادان	аладан الادان

فعل‌ها

صرف فعل‌ها در زبان قره‌چایی-بالقاری، مانند سایر زبان‌های ترکی با اضافه کردن پسوندهای مختلف به ریشهٔ فعل تشکیل می‌شود. تلفظ و نوشتار بعضی از این پسوندها به تبعیت از قانون هماهنگی مصوت‌ها و قانون هم‌خوانی صامت‌ها می‌توانند متفاوت باشند.

مصدرها

در زبان قره‌چایی-بالقاری، مصادر فعل با اضافه شدن دو گروه از پسوندهای زیر به بن فعل درست می‌شوند:

1. «-аргъа، -ـارغا» / «-ерге، -ـەرگە»
2. «-ыргъа، -ـىٕرغا» / «-ургъа، -ـورغا» / «-ирге، -ـیرگە» / «-юрге، -ـۉرگە»

در اکثر قریب به مطلق موارد، طریقهٔ ساخت مصدر تابع این قانون است. گروه اول پسوندها به بن‌های تک‌هجایی الصاق می‌شوند. گروه دوم به بن‌های تک‌هجایی‌ای که به حرف‌ «-л ، ـل» یا «-р، ـر» ختم شوند، و همین‌طور به بن‌هایی چندهجایی (که افعال مرکب را شامل می‌شوند).

نمونه‌هایی از افعال تک‌هجایی که با گروه اول مصدر آن‌ها تشکیل می‌شود:

• ачаргъа / اچارغا (به معنی باز کردن)
• джетерге / جەتەرگە (به معنی رسیدن)

نمونه‌ای از فعل که بن آن مختومه به مصوت است:

• джашаргъа / جاشارغا (به معنی خوردن)

نمونه‌هایی از افعال تک‌هجایی مختومه به «-л ، ـل» یا «-р، ـر» که با گروه دوم مصدر آن‌ها تشکیل می‌شود:

• къалыргъа / قالىٕرغا (به معنی ماندن)
• билирге / بیلیرگە (به معنی دانستن)
• сорургъа / سوٓرورغا (به معنی پرسیدن)
• ёлюрге / ۆلۉرگە (به معنی مردن)

نمونه‌ای از فعل چندهجایی که با گروه دوم مصدر آن‌ها تشکیل می‌شود:

• билдирирге / بیلدیریرگە (به معنی آگاه کردن)

هیچ زبان دیگری از خانوادهٔ زبان‌های ترکی این‌چنین مصدرهایی ندارد. این مصدر متشکل از پسوند فعل آینده‌ «-ـار / -ـەر» می‌باشد (در در زبان دیگر ترکی نیز وجود دارد) به علاوهٔ پسوند «-ـغا / -ـگە» که به آن می‌چسبد.

جدول مصدرها

		ачаргъа/ اچارغا ‌(باز کردن)		джетерге / جەتەرگە ‌(رسیدن)		сорургъа / سوٓرورغا ‌(پرسیدن)		ёлюрге / ۆلۉرگە ‌(مردن)
مصدر اسمی	-Iw	ачыу́	اچىٕو	джетиу́	جەتیو	соруу́	سوٓروو	ёлюу́	ۆلۉو
وجه وصفی گذشته	-GAn	ачгъан	اچغان	джетген	جەتگەن	соргъан	سوٓرغان	ёлген	ۆلگەن
وجه وصفی مضارع	-IwchI	ачыу́чы	اچىٕوچىٕ	джетиу́чи	جەتیوچی	соруу́чу	سوٓرووچو	ёлюу́чю	ۆلۉوچۉ
وجه وصفی مستقبل احتمالی	-Ar / -Ir	ачар	اچار	джетер	جەتەر	сорур	سوٓرور	ёлюр	ۆلۉر
وجه وصفی مستقبل مطلق	-lIK / -rIK / -nIK	ачлыкъ	اچلىٕق	джетлик	جەتلیك	сорлук	سوٓرلوك	ёллюк	ۆللۉك
مصدر قیدی	-(I)b	ачыб	اچىٕب	джетіб	جەتیب	соруб	سوٓروب	ёлюб	ۆلۉب

صرف افعال

در جدول زیر، بن فعل به رنگ سیاه، ضمائر شخصی مضارع به رنگ قرمز، ضمائر شخصی ماضی به رنگ آبی، و پسوندها و افعال کمکی مربوطهٔ هر زمان به رنگ بنفش نشان داده شده‌اند.

دو فعل، با حروف مصوت مختلف که روی نوشتار و تلفظ پسوندها بر اساس قانون هماهنگی مصوت‌ها اثر دارند، برای نشان دادن در جدول زیر انتخاب شده‌اند.

جدول صرفی فعل مثبت

	ачаргъа/ اچارغا ‌(باز کردن)				ёлюрге / ۆلۉرگە ‌(مردن)
	ماضی ساده (باز کردم، ...)		ماضی نقلی (باز کرده‌ام، ...)		ماضی ساده (مردم، ...)		ماضی نقلی (مرده‌ام، ...)
мен / مەن	ачдым	اچدىٕم	ачгъанма	اچغانما	ёлдюм	ۆلدۉم	ёлгенме	ۆلگەنمە
сен / سەن	ачдынг	اچدىٕڭ	ачгъанса	اچغانسا	ёлдюнг	ۆلدۉڭ	ёлгенсе	ۆلگەنسە
ол/ وٓ‬ل	ачды	اچدىٕ	ачгъанды	اچغاندىٕ	ёлдю	ۆلدۉ	ёлгенди	ۆلگەندی
биз / بیز	ачдыкъ	اچدىٕق	ачгъанбыз	اچغانبىٕز	ёлдюк	ۆلدۉك	ёлгенбиз	ۆلگەنبیز
сиз / سیز	ачдыгъыз	اچدىٕغىٕز	ачгъансыз	اچغانسىٕز	ёлдюгюз	ۆلدۉگۉز	ёлгенсиз	ۆلگەنسیز
ала / الا	ачдыла	اچدىٕلا	ачгъандыла	اچغاندىٕلا	ёлдюле	ۆلدۉلە	ёлгендиле	ۆلگەندیلە
	ماضی استمراری (باز می‌کردم، ...)		ماضی بعید (باز کرده بودم، ...)		ماضی استمراری (می‌مردم، ...)		ماضی بعید (مرده بودم، ...)
мен / مەن	ачыб эме	اچىٕب ئەمە	ачгъан эдим	اچغان ئەدیم	ёлюб эме	ۆلۉب ئەمە	ёлген эдим	ۆلگەن ئەدیم
сен / سەن	ачыб эсе	اچىٕب ئەسە	ачгъан эдинг	اچغان ئەدیڭ	ёлюб эсе	ۆلۉب ئەسە	ёлген эдинг	ۆلگەن ئەدیڭ
ол/ وٓ‬ل	ачыб эди	اچىٕب ئەدی	ачгъан эди	اچغان ئەدی	ёлюб эди	ۆلۉب ئەدی	ёлген эди	ۆلگەن ئەدی
биз / بیز	ачыб эбиз	اچىٕب ئەبیز	ачгъан эдик	اچغان ئەدیك	ёлюб эбиз	ۆلۉب ئەبیز	ёлген эдик	ۆلگەن ئەدیك
сиз / سیز	ачыб эсиз	اچىٕب ئەسیز	ачгъан эдигиз	اچغان ئەدیگیز	ёлюб эсиз	ۆلۉب ئەسیز	ёлген эдигиз	ۆلگەن ئەدیگیز
ала / الا	ачыб эдиле	اچىٕب ئەدیلە	ачгъан эдиле	اچغان ئەدیلە	ёлюб эдиле	ۆلۉب ئەدیلە	ёлген эдиле	ۆلگەن ئەدیلە
	ماضی استمراری (داشتم باز می‌کردم، ...)		ماضی تکراری (مکررا باز می‌کردم، ...)		ماضی استمراری (داشتم می‌مردم، ...)		ماضی تکراری (مکررا می‌مردم، ...)
мен / مەن	ача едим	اچا یەدیم	ачыу́чу еме	اچىٕوچو یەمە	ёле едим	ۆلە یەدیم	ёлюу́чу еме	ۆلۉوچو یەمە
сен / سەن	ача единг	اچا یەدیڭ	ачыу́чу есе	اچىٕوچو یەسە	ёлюб енг	ۆلە یەدیڭ	ёлюу́чу есе	ۆلۉوچو یەسە
ол/ وٓ‬ل	ача еди	اچا یەدی	ачыу́чу еди	اچىٕوچو یەدی	ёле еди	ۆلە یەدی	ёлюу́чу еди	ۆلۉوچو یەدی
биз / بیز	ача едик	اچا یەدیك	ачыу́чу ебиз	اچىٕوچو یەبیز	ёле едик	ۆلە یەدیك	ёлюу́чу ебиз	ۆلۉوچو یەبیز
сиз / سیز	ача едигиз	اچا یەدیگیز	ачыу́чу есиз	اچىٕوچو یەسیز	ёле едигиз	ۆلە یەدیگیز	ёлюу́чу есиз	ۆلۉوچو یەسیز
ала / الا	ача едиле	اچا یەدیلە	ачыу́чу едиле	اچىٕوچو یەدیلە	ёле едиле	ۆلە یەدیلە	ёлюу́чу едиле	ۆلۉوچو یەدیلە
	مضارع اخباری (باز می‌کنم، ...)		مستقبل احتمالی (باز می‌کنم، ...)		مضارع اخباری (می‌میرم، ...)		مستقبل احتمالی (می‌میرم، ...)
мен / مەن	ачайма	اچایما	ачарма	اچارما	ёлейме	ۆلەیمە	ёлюрме	ۆلۉرمە
сен / سەن	ачайса	اچایسا	ачарса	اچارسا	ёлейсе	ۆلەیسە	ёлюрсе	ۆلۉرسە
ол/ وٓ‬ل	ачайды	اچایدىٕ	ачарды	اچاردىٕ	ёлейди	ۆلەیدی	ёлюрдю	ۆلۉردۉ
биз / بیز	ачайбыз	اچایبىٕز	ачарбыз	اچاربىٕز	ёлейбиз	ۆلەیبیز	ёлюрбюз	ۆلۉربۉز
сиз / سیز	ачайгъыз	اچایغىٕز	ачаргъыз	اچارغىٕز	ёлейгиз	ۆلەیگیز	ёлюргюз	ۆلۉرگۉز
ала / الا	ачайдыла	اچایدىٕلا	ачардыла	اچاردىٕلا	ёлейдиле	ۆلەیدیلە	ёлюрдюле	ۆلۉردۉلە
	مستقبل مطلق (باز خواهم کرد، ...)		مضارع استمراری (دارم باز می‌کنم، ...)		مستقبل مطلق (خواهم مرد، ...)		مضارع استمراری (دارم می‌میرم، ...)
мен / مەن	ачлыкъма	اچلىٕقما	ачыу́чыма	اچىٕوچىٕما	ёллюкме	ۆللۉكمە	ёлюу́чюме	ۆلۉوچۉمە
сен / سەن	ачлыкъса	اچلىٕقسا	ачыу́чыса	اچىٕوچىٕسا	ёллюксе	ۆللۉكسە	ёлюу́чюсе	ۆلۉوچۉسە
ол/ وٓ‬ل	ачлыкъды	اچلىٕقدىٕ	ачыу́чыды	اچىٕوچىٕدىٕ	ёллюкдю	ۆللۉكدۉ	ёлюу́чюдю	ۆلۉوچۉدۉ
биз / بیز	ачлыкъбыз	اچلىٕقبىٕز	ачыу́чыбыз	اچىٕوچىٕبىٕز	ёллюкбюз	ۆللۉكبۉز	ёлюу́чюбюз	ۆلۉوچۉبۉز
сиз / سیز	ачлыкъгъыз	اچلىٕقغىٕز	ачыу́чыгъыз	اچىٕوچىٕغىٕز	ёллюкгюз	ۆللۉكگۉز	ёлюу́чюгюз	ۆلۉوچۉگۉز
ала / الا	ачлыкъдыла	اچلىٕقدىٕلا	ачыу́чыдыла	اچىٕوچىٕدىٕلا	ёллюкдюле	ۆللۉكدۉلە	ёлюу́чюдюле	ۆلۉوچۉدۉلە
	مضارع ملموس (مشغول باز کردن هستم، ...)		ماضی عادتی (باز می‌کردم، ...)		مضارع ملموس (مشغول مردن هستم، ...)		مضارع استمراری (می‌مردم، ...)
мен / مەن	ача турадым	اچا تورادىٕم	ачар эдим	اچار ئەدیم	ёле турадым	ۆلە تورادىٕم	ёлюр эдим	ۆلۉر ئەدیم
сен / سەن	ача турадынг	اچا تورادىٕڭ	ачар эдинг	اچار ئەدیڭ	ёле турадынг	ۆلە تورادىٕڭ	ёлюр эдинг	ۆلۉر ئەدیڭ
ол/ وٓ‬ل	ача турады	اچا تورادىٕ	ачар эди	اچار ئەدی	ёле турады	ۆلە تورادىٕ	ёлюр эди	ۆلۉر ئەدی
биз / بیز	ача турадыкъ	اچا تورادىٕق	ачар эдик	اچار ئەدیك	ёле турадыкъ	ۆلە تورادىٕق	ёлюр эдик	ۆلۉر ئەدیك
сиз / سیز	ача турадыгъыз	اچا تورادىٕغىٕز	ачар эдигиз	اچار ئەدیگیز	ёле турадыгъыз	ۆلە تورادىٕغىٕز	ёлюр эдигиз	ۆلۉر ئەدیگیز
ала / الا	ача турадыла	اچا تورادىٕلا	ачар эдиле	اچار ئەدیلە	ёле турадыла	ۆلە تورادىٕلا	ёлюр эдиле	ۆلۉر ئەدیلە
	مضارع شرطی (باز بکنم، ...)		امری/مضارع التزامی (باز کنم!، ...)		مضارع شرطی (بمیرم، ...)		امری/مضارع التزامی (بمیرم!، ...)
мен / مەن	ачсам	اچسام	ачайым	اچایىٕم	ёлсем	ۆلسەم	ёлейим	ۆلەییم
сен / سەن	ачсанг	اچساڭ	ач / ачайынг	اچ / اچایىٕڭ	ёлсенг	ۆلسەڭ	ёл / ёлейинг	ۆل / ۆلەییڭ
ол/ وٓ‬ل	ачса	اچسا	ачсын	اچسىٕن	ёлсе	ۆلسە	ёлсюн	ۆلسۉن
биз / بیز	ачсакъ	اچساق	ачайыкъ	اچایىٕق	ёлсек	ۆلسەك	ёлейик	ۆلەییك
сиз / سیز	ачсагъыз	اچساغىٕز	ачыгъыз / ачайыгъыз	اچىٕغىٕز / اچایىٕغىٕز	ёлсегиз	ۆلسەگیز	ёлюгюз / ёлейигиз	ۆلۉگۉز / ۆلەییگیز
ала / الا	ачсала	اچسالا	ачсынла	اچسىٕنلا	ёлселе	ۆلسەلە	ёлсюнле	ۆلسۉنلە

فعل‌های منفی با اضافه کردن پسوند منفی‌ساز «-ма / ـما» یا «-ме / ـمە» (بر طبق قانون هماهنگی مصوت‌ها) به بن فعل ساخته می‌شوند. در صرف این بن برای ساختن مصدر یا فعل، حرف «-р / -ـر» مرتبط با زمان مستقبل، به «-з / -ـز» متحول می‌شود.

جدول صرفی فعل منفی

	ачмазгъа/ اچمازغا ‌(باز کردن)				ёлмезге / ۆلمەزگە ‌(مردن)
	ماضی ساده (باز نکردم، ...)		مستقبل (باز نخواهم کرد، ...)		ماضی ساده (نمردم، ...)		مستقبل (نخواهم مرد، ...)
мен / مەن	ачмадым	اچمادىٕم	ачмазма	اچمازما	ёлмедим	ۆلمەدیم	ёлмезме	ۆلمەزمە
сен / سەن	ачмадынг	اچمادىٕڭ	ачмазса	اچمازسا	ёлмединг	ۆلمەدیڭ	ёлмезсе	ۆلمەزسە
ол/ وٓ‬ل	ачмады	اچمادىٕ	ачмазды	اچمازدىٕ	ёлмеди	ۆلمەدی	ёлмезди	ۆلمەزدی
биз / بیز	ачмадыкъ	اچمادىٕق	ачмазбыз	اچمازبىٕز	ёлмедик	ۆلمەدیك	ёлмезбиз	ۆلمەزبیز
сиз / سیز	ачмадыгъыз	اچمادىٕغىٕز	ачмазсыз	اچمازسىٕز	ёлмедигиз	ۆلمەدیگیز	ёлмезсиз	ۆلمەزسیز
ала / الا	ачмадыла	اچمادىٕلا	ачмаздыла	اچمازدىٕلا	ёлмедиле	ۆلمەدیلە	ёлмездиле	ۆلمەزدیلە

فعل و پسوند فعلی «بودن»

معادل فعل «بودن» یا «نبودن» در زبان قره‌چایی-بالقاری، به مانند هر زبان دیگری، از اهمیت ویژه برخوردار بوده و قواعد خاص خود را نیز دارد.

در زبان قره‌چایی-بالقاری، دو گروه کلی وجود دارد، مضارع ساده و سایر صرف‌ها و زمان‌ها. «بودن» و یا «نبودن» در مضارع ساده، با پسوندهای ضمیری ادا می شوند. در سایر حالات و صرف‌ها، از فعل ناقص эрге / ئەرگه یا بعضا از فعل болургъа / بوٓلورغا استفاده می شود. این فعل‌ها، کاربردها و معانی زیادی دارد، به معنی «بودن»، «شدن»، «وجود داشتن» یا «مالکیت داشتن»، «به وقوع پیوستن»، ابراز آرزو یا تصمیم‌ «بر من انجام فلان کار بودن»، و غیره.

جدول زیر لیست پسوندهای ضمیری فعل «بودن» برای هر شخص را لیست کرده است. جدول زیر همین‌طور صرف فعل بودن در زمان‌های مختلف را نشان داده است.

حرف اول صرف فعل ناقص эрге / ئەرگه، حرف «э- / ئە»، در صورتی که واژهٔ پیش از آن به مصوت ختم شود، به حرف «е- / یە-» متحول می‌شود.

جدول صرفی فعل مثبت

	پسوند ضمیری بودن		ماضی ساده		ماضی ساده (ادغام شده)		شرطی
мен / مەن	-ма / -ме	-ـما / -ـمە	эдим едим	ئەدیم یەدیم	эм ем	ئەم یەم	эсем есем	ئەسەم یەسەم
сен / سەن	-са / -се	-ـسا / -ـسە	эдинг единг	ئەدیڭ یەدیڭ	энг енг	ئەڭ یەڭ	эсенг есенг	ئەسەڭ یەسەڭ
ол/ وٓ‬ل	-ды / -ди / -ду / -дю	-ـدىٕ / -ـدی / -ـدو / -ـدۉ	эди еди	ئەدی یەدی	э е	ئە یە	эсе есе	ئەسە یەسە
биз / بیز	-быз / -биз / -буз / -бюз	-ـبىٕز / -ـبیز / -ـبوز / -ـبۉز	эдик едик	ئەدیك یەدیك	эк ек	ئەك یەك	эсек есек	ئەسەك یەسەك
сиз / سیز	-сыз / -сиз / -суз / -сюз	-ـسىٕز / -ـسیز / -ـسوز / -ـسۉز	эдигиз едигиз	ئەدیگیز یەدیگیز	эгиз егиз	ئەگیز یەگیز	эсегиз есегиз	ئەسەگیز یەسەگیز
ала / الا	-дыла / -диле / -дула / -дюле	-ـدىٕلا / -ـدیلە / -ـدولا / -ـدۉلە	эдиле едиле	ئەدیلە یەدیلە	эле еле	ئەلە یەلە	эселе еселе	ئەسەلە یەسەلە

در صورتی که فاعل جمله جمع باشد، در جملات بودن، مانند فارسی، مفرد یا جمع بودن مسند در جمله بسته به گوینده دارد، و مانند فارسی مفرد یا جمع بودن مسند کمی معنی و تاکید جمله را تغییر می‌دهد.

телебебиз.		телебелебиз.
تەلەبەبیز.		تەلەبەلەبیز.
ما دانش‌آموزیم.		ما دانش‌آموزهائیم.

телебедиле.		телебеледиле.
تەلەبەدیلە.		تەلەبەلەدیلە.
آن‌ها دانش‌آموزند.		آن‌ها دانش‌آموزهایند.

فعل منفی «نبودن» با فعل ربطی «тюл / تۉل» یا «тюйюл / تۉیۉل» به علاوهٔ به‌علاوهٔ پسوند فعلی یا فعل «بودن» ادا می‌شود.

телебе тюлдю.

تەلەبە تۉلدۉ.

او دانش‌آموز نیست.

телебе тюйюлдю.

تەلەبە تۉیۉلدۉ.

او دانش‌آموز نیست.

мен телебе тюйюлме.

مەن تەلەبە تۉیۉلمە.

من دانش‌آموز نیستم.

мен телебе тюйюл эдим.

مەن تەلەبە تۉیۉل ئەدیم.

من دانش‌آموز نبودم.

فعل ربطی «тюл / تۉل» یا «тюйюл / تۉیۉل» کاربرد دیگری نیز دارد. این فعل برای منفی‌سازی افعال مستقبل مطلق، نوع خاصی منفی که تنها برای این زمان از فعل وجود دارد، استفاده می‌شود. این نوع منفی سازی با استفاده از «وجه وصفی مستقبل مطلق» ساخته می‌شود.

барлыкъ тюйюлме.

بارلىٕق تۉیۉلمە.

من نخواهم رفت.

ала быджыл бошаялыкъ тюйюлдюле.

الا بىٕجىٕل بوٓ‬شایاللىٕق تۉیۉلدۉلە.

آن‌ها امسال قادر نخواهند بود تمام کنند.

در قره‌چایی-بالقاری، مفاهیم «وجود داشتن»، «موجود بودن»، «مالکیت داشتن» همگی با فعل ربطی «бар / بار»، به‌علاوهٔ پسوند فعلی یا فعل «بودن» ادا می‌شود.

Китап барды.

كیتاپ باردىٕ.

کتاب وجود دارد.

былайда къалам барды.

بىٕلایدا قالام باردىٕ.

آن‌جا یک قلم است.

Китапбынг барды.

كیتابىٕڭ باردىٕ.

یک کتاب داری.

мени къаламым бар эди.

مەنی قالامىٕم بار ئەدی.

من یک قلم داشتم.

برای مفاهیم منفی «وجود نداشتن»، «موجود نبودن»، «مالکیت نداشتن»، بجای فعل ربطی «бар / بار»، از فعل ربطی «джокъ / جوٓ‬ق»، به‌علاوهٔ پسوند فعلی یا فعل «بودن» استفاده می‌شود.

Китап джокъду.

كیتاپ جوٓ‬قدو.

کتاب وجود ندارد.

былайда къалам джокъду.

بىٕلایدا قالام جوٓ‬قدو.

آن‌جا یک قلم نیست.

Китапбынг джокъду.

كیتابىٕڭ جوٓ‬قدو.

یک کتاب نداری.

мени къаламым джокъ эди.

مەنی قالامىٕم جوٓ‬ق ئەدی.

من یک قلم نداشتم.

سوال‌بندی

معمولاً در دستور زبان، دو نوع سؤال وجود دارد، سوالات «آیایی» یا بسته، و سوالات باز یا «چی-چرا-چطور-کی-کِی-کجا».

در زبان قره‌چایی-بالقاری، سوالات «آیایی» به همراه پسوند «-мы / -ـمىٕ»، «-ми / -ـمی»، «-му / -ـمو»،«-мю / -ـمۉ» درست می‌شود (تابع قانون هماهنگی مصوت‌ها). این پسوند معمولاً پس از فعل و پیش از ضمیر شخصی مربوطه می‌آیند، بجز استثنائاتی.

Сен телебемисе؟

سەن تەلەبەمیسە؟

آیا تو دانش‌آموزی؟

Ол телебемиди؟

وٓ‬ل تەلەبەمیدی؟

آیا او دانش‌آموز است؟

Алырмысыз؟

الىٕرمىٕسىٕز؟

آیا شما خواهید رفت؟

این استثنائات شامل این موارد است: اگر جمله‌ای به پسوند ضمیری فعل «بودن» اول شخص مفرد یا جمع ختم شود، پسوند سؤالی پس از پسوند ضمیر فعلی قرار می‌گیرد. اگر زمان فعل، ماضی ساده باشد، این پسوند سوال‌ساز پس از ضمیر شخصی می‌آید. اگر زمان فعل شرطی باشد همینطور.

Мен телебемеми؟

مەن تەلەبەمەمی؟

آیا من دانش‌آموزم؟

Биз телебебизми؟

بیز تەلەبەبیزمی؟

آیا ما دانش‌آموریم؟

Бардынгмы؟

باردىٕڭمىٕ؟

آیا تو رفتی؟

Джойсаммы؟

جوٓ‬یساممىٕ؟

آیا اگر من منسوخ کنم؟

در قره‌چایی-بالقاری، برای سوالات باز، یا سوالات «چی-چرا-چطور-کی-کِی-کجا»، تعدادی چند واژهٔ سؤالی وجود دارد. هر یک از این واژه‌ها به مانند اسم و ضمیر، بسته به نقش آن‌ها در جمله، حالات دستوری مختلفی گرفته و صرف می‌شوند. البته که این واژگان، علاوه بر واژهٔ سؤالی بودن، نقش اسمی و حرف رابطی را نیز در جمله ایفا می‌کنند.

جدول صرفی واژگان سؤالی

	چه کسی	چی	کدام	کِی / چه زمان	چگونه	چرا	کجا	چقدر	چندتا
اسمی	ким كیم	не نە	къайсы قایسىٕ	къачан قاچان	къалай قالای	нек / неге نەك / نەگە	-	ненча نەنچا	ненчашар نەنچاشار
مفعولی	кимни كیمنی	нени نەنی	къайсыны قایسىٕنىٕ	-	-	-	-	-	-
مالکیت	кимни كیمنی	нени نەنی	къайсыны قایسىٕنىٕ	-	-	-	-	-	-
متممی	кимге كیمگە	неге نەگە	къайсыгъа قایسىٕغا	-	-	-	къалайгъа قالایغا	-	-
مکانی	кимде كیمدە	неде نەدە	къайсыда قایسىٕدا	-	-	-	къалайда قالایدا	-	-
افتراقی	кимден كیمدەن	неден نەدەن	къайсыдан قایسىٕدان	-	-	-	къалайдан قالایدان	-	-
تملکی (اول شخص مفرد)	кимим كیمیم	нем نەم	къайсым قایسىٕم	-	-	-	-	-	-

صفات

در زبان قره‌چایی-بالقاری، صفات را می‌شود از آنجا تشخیص داد که بر خلاف اسم‌ها، صرف نمی‌شوند و پسوندی نه برای جمع و نه برای هر یک از حالات ممکنه نمی‌گیرند.

صفت‌ها در زبان قره‌چایی-بالقاری، هم حالت «-ـتر/-ـترین» به خود می‌گیرند، هم حالات قیاسی چون «بسیار، خیلی، ...».

در زبان قره‌چایی-بالقاری، «-ـتر» با پسوند‌ «-ракъ, -рек / -ـراق، -ـرەك»، منطبق با قانون هماهنگی مصوت‌ها تشکیل می‌شود.

• къалыныракъ / قالىٕ‎نىٕراق (کلفت‌تر)
• игирек / یگیرەك (بهتر)
• уллуракъ / وللوراق (بزرگ‌تر)

در زبان قره‌چایی-بالقاری، «-ـترین» با حرف اضافه «энг / » ادا می‌شود.

• энг къалын / ئەڭ قالىٕ‎ن (کلفت‌ترین)
• энг иги / ئەڭ یگی (بهترین)
• энг уллу / ئەڭ وللو (بزرگ‌ترین)

صفات معمولا پیش از اسم می‌آیند. اما وقتی که صفت خود سرگروه معنی جمله باشد، در آخر جمله می‌آید.

Тамбла буу́дан бюгюн къоян ашхыракъ (ашхы).

تامبلا بوودان بۉگۉن قوٓ‎یان اشحىٕ‎راق (اشحىٕ‎).

از آهوی فردا، خرگوش امروز بهتر است.

در ساخت جملهٔ بالا، اولا که واژهٔ اصلی که قصد ادای بهتر بودن آن‌را داریم، یعنی «خرگوش»، در حالت اسمی صرف می‌شود. واژه‌ای که خرگوش را با آن مقایسه می‌کنیم، یعنی «آهو»، در حالت افتراقی صرف شده است. دوم این‌که، پسوند «-ракъ / -ـراق» (به معنی -ـتر) اختیاری بوده و معمولا در قره‌چایی-بالقاری در این‌گونه جملات استفاده نمی‌شود.

نوشته‌ای به قره‌چایی-بالقاری

متنی نثر با نام «امانات»، اثر «او. حوبییلانی»:

قره‌چایی-بالقاری به خط سیریلیک	قره‌چایی-بالقاری به خط عربی (پیش از ۱۹۲۸ میلادی)	برگردان به فارسی
Джарыкъ кюнню таякълары мийик тау́ланы теббелерин джарытадыла. Тебердини кенг ёзени энди кечеги джукъусундан уянды. Кюн тик тау́ладан болгъангъа нюр тёгюб, ашыкъмай тигелейди. Эртденгни хау́а былайда нарат терекледен акъгъан чайырны ийисин бурнунггъа урады. Теберди къобан къуу́гъунгъа чабханча шоркъа тау́уш этиб, ёзенни энишге ташаяды. Джай болгъанлыкъгъа эртденгни суу́ аяз хар кимге джылы кийдиреди.	جارىٕق كۉ‎ننۉ‎ تایاقلارىٕ میییك تاولانىٕ تەببەلەرین جارىٕتادىٕلا. تەبەردینی كەڭ ۆزەنی ئەندی كەچەگی جوقوسوندان ویاندىٕ. كۆن تیك تاولادان بوٓ‎لغانغا نۉ‎ر تۆگۉب، اشىٕقمای تیگەلەیدی. ئەرتدەڭنی ھاوا بىٕلایدا نارات تەرەكلەدەن اقغان چایىٕرنىٕ یییسین بورنونغا ورادىٕ. تەبەردی قوٓ‎بان قووغونغا چابحانچا شوٓ‎ررقا تاووش ئەتیب، ۆزەننی ئەنیشگە تاشایادىٕ. جای بوٓ‎لغانلىٕقغا ئەرتدەڭنی سوو ایاز ھار كیمگە جىٕلىٕ كییدیرەدی.	پرتوهای نورانی خورشید، ارتفاعات کوه‌های بلند را روشن می‌کند. دشت پهناور تبردی از خواب شب خویش بیدار می‌شود. خورشید، با نور بخشیدن به همه چیز، یواش یواش از کوه‌های پرشیب پایین می‌آید. هوای صبحگاهی عطر بوی صمغ را از جنگل‌های کاج می‌آورد. رود تبردی، با جریان طنین‌اندازش، از دره پایین می‌آید. با وجود این‌که تابستان است، اما خنکی صبحگاهی آب همه را مجبور به بر کردن لباس گرم می‌کند.

منابع

• ویکی‌پدیای ترکی
• ویکی‌پدیای روسی
• ویکی‌پدیای انگلیسی

سایر منابع

• فرهنگ لغت آنلاین روسی-قره‌چایی-بالقاری (a)
• فرهنگ لغت آنلاین روسی-قره‌چایی-بالقاری (b)
• دستور زبان قره‌چایی-بالقاری به انگلیسی (Steve Seegmiller) (آرشیو)
• دستور زبان قره‌چایی-بالقاری به روسی (انتشارات دولتی قابارده و بالقاریه)