ده‌نامه

ده‌نامه منظومه‌ای است مثنوی در شرح عشق و عاشقی.

این نوع منظومه در قرن هشتم هجری روایی گرفت. از هفت منظومه‌ای که هم‌اکنون به نام ده نامه شناخته و در دست است، شش منظومه در قرن هشتم و فقط یکی از آن‌ها در قرن نهم سروده شده‌است. شش منظومه متعلق به قرن هشتم در بحر هزج و یک منظومه مربوط به قرن نهم در بحر خفیف است.

این منظومه‌ها دارای آرایشی خاص است. گذشته از مطالبی که با عنوان‌های ویژه در آغاز و انجام منظومه می‌آید درمتن آن غالباً (عبید زاکانی در عشاق نامه آرایشی دیگر کرده‌است) پنج نامه از سوی عاشق به معشوق وپنج نامه از معشوق در پاسخ نامه‌های عاشق رد و بدل می‌شود.

هریک از نامه‌ها نیز با مقدمات و مؤخراتی همراه است و در متن هرنامه هم غزلی بر وزن منظومه با رعایت قافیه سروده شده‌است. نامه بر دست یکی از عناصر طبیعت مانند باد و آفتاب یا مصنوعات بشری همچون شانه و آینه فرستاده می‌شود. در متن نامه عاشق دلداگی خود را به معشوق شرح می‌دهد و معشوق نیز با سنگدلی تمام پاسخ می‌گوید ولی سرانجام در نتیجه پایداری عاشق و زاری‌های او معشوق بر سر مهر می‌آید و از سخنان انجامین وی معلوم می‌شود که آن همه ناز برای آزمودن عاشق بوده‌است نه آزار وی، و چون عاشق از بوته آزمون شایسته و خالص به درآمده معشوق او را لایق عشق خود دیده و پذیرفته است؛ کهن‌ترین ده نامه‌ای که با آرایش یاد شده در دست است «منطق العشاق» اوحدی مراغه‌ای (۷۳۸–۶۷۳ه. ق) است. از سخن خود اوحدی بر می‌آید که ده نامه او تازگی داشته و ده نامه‌های سابق طرز و روش او را نداشته‌است

دل ده‌نامه‌های کهنه سیر است		بگوده نامه یی شیرین که دیراست
حدیثی تازه کن از سینه نو		سماطی در کش از لوزینه نو
قلم درگفته‌های دیگران کش		تو را داریم وقت دیگران خوش
نموداری برون کن تا بداند		که صاحب قدرتی هرکس که خواند
ز بهر نام خود ده نامه‌ای ساز		محبت را به نوی جامه‌ای ساز

(دیوان، ص ۴۵۶)

شاید آبشخور ده‌نامه‌ها همان نامه‌های ده‌گانه‌ای باشد که فخرالدین گرگانی (درگذشته در حدود۴۴۶ه. ق) در منظومهٔ «ویس و رامین» آروده‌است. در این منظومه مشکین دبیر به خواست ویس ده نامه‌های پیاپی به رامین می‌نویسد. اگر دلیلی نداشته باشیم که این ده نامه را از افزوده‌های خود فخرالدین بدانیم باید بپذیریم که ده نامه‌نویسی سابقه‌ای بسیار دیرین دارد و از آنجا که تا حدی به ثبوت رسیده‌است که داستان منظومهٔ ویس و رامین از یادگارهای دورهٔ اشکانی است. به فرض اتفاق افتادن ماجرا این منظومه در اواخر عهد اشکانیان (حکومت از ۲۴۷ پیش ازمیلاد تا ۲۲۴ میلادی) سابقهٔ ده نامه‌نویسی حداقل به هجده قرن پیش می‌رسد.

اما تصریح اوحدی به اینکه پیش ازده نامه او ده نامه یی بوده و دلها از خوندن آن‌ها سیر است می‌رساند که منظور وی فقط نامه‌های دهگانه ویس نتواند بود و باید در میانهٔ سروده شدن ویس و رامین و منطق العشاق منظومه‌هایی شبیه به ده نامهٔ اوحدی وجود داشته باشد تا اوحدی «قلم در آن‌ها بکشد» و «محبت را جامه‌ای نو بسازد».

استاد ذبیح‌الله صفا بر آنند که روش عراقی در ساختن عشاق نامه که به ده نامهٔ عراقی نیز معروف است منشأ ایجاد منظومه‌هایی به نام «ده نامه» شده‌است.

عشاق نامهٔ عراقی منظومه یی است شامل ۱۰۶۳ بیت در بحر خفیف (مخبون مقصور یا محذوف) که عراقی آن را به نام صاحب دیوان شمس الدین محمد جوینی سروده و به وی تقدیم کرده‌است. این منظومه شامل مقدمه ایست در توحید، جوهرانسان، تصفیهٔ نهاد، نعت پیامبر و خلفای راشدین، نصیحت، سبب نظم کتاب، مدح صاحب دیوان، نصیحت ملوک، حکایت و ابتدای کتاب که با این بیت

کلماتی ست از مخارج اصل

اندرو هست مندرج ده فصل

متن اصلی منظومه آغاز می‌شود. متن منظومه دارای ده فصل است هر فصل مشتمل است بر مثنوی و غزل. عراقی در این منظومه در هر قسمت مبحثی از مباحث عرفانی را مطرح کرده و آن را همراه با تمثیل و حکایت به پایان رسانیده‌است. بنا به تحقیق استاد صفا این منظومه در فاصلهٔ سال‌های ۶۸۰ تا ۶۸۳ه. ق. نظم شده‌است.

یکی دیگر از منظومه‌هایی که احتمالاً منظور نظر اوحدی بوده «صحبت نامه» همام تبریزی تواند بود. اگرچه این منظومه به طرز ده نامهٔ اوحدی یا نظایر آن نیست ولی از نظر مضمون و موضوع مانندگی نزدیک به منطق العشاق و منظومه‌های نظیر آن دارد.

صحبت نامه مثنویی ست در بحر هزج (مسدس مقصور یا محذوف) شامل ۳۸۳ بیت. نخست ابیاتی ست در توحید و ستایش پیامبراکرم و یاران وی و سپس مطالبی ست در زمینه‌های مختلف بدین شرح: در سبب نظم کتاب، در حقوق صحبت، در وفا، در غنیمت دانستن جوانی، در غنیمت دانستن صحبت یاران، در مدح خواجه هارون، در مراتب خاصان و تقریر حال ایشان، درستایش معشوق، در وصف محبوب، در غیرت معشوق، در فراق محبوب و شکایت روزگار، لابه کردن عاشق با معشوق. چهار غزل نیز در ضمن مطالب مزبور آمده‌است.

با توجه به این که همام مثنوی صحبت نامه را پیش از ۶۸۲ ه.ق. سروده‌است. می‌توان گفت که این مثنوی پیشتر از عشاق نامهٔ عراقی هم گفته نشده باشد دست کم هم‌زمان با آن می‌تواند باشد. چنان‌که گفتیم این منظومه عنوان ده نامه نداشته‌است.

استاد ذبیح‌الله صفا نیز دربارهٔ صحبت نامه چنین نوشته‌اند:

«این منظومه اگرچه از جنس ده نامه نیست لیکن مضمون و موضوع آن یادآور همان سنخ از منظومه‌های فارسی است که بلوشه نام آن را «ده نامه» نهاده و اسم صحبت نامه را به منظومهٔ اولی اطلاق کرده‌است».

شایستهٔ توضیح است که ده نامه یی که بلوشه یاد کرده ارتباطی به همام ندارد. شادروان بلوشه در توصیف نسخهٔ دیوان همام می‌نویسد که این نسخه خطی (دیوان همام) به ده تایی ختم می‌شود و آن ده نامهٔ عارفانه یی است در مثنوی که عاشقی برای معشوق خود سروده و در زمینهٔ عشق الهی است و سپس می‌گوید که این ده نامه را کسی نوشته‌است که نامش معلوم نیست. این موضوع بعداً بررسی خواهد شد) ولی مطالب آن نظیر «در وصف محبوب و لابه کردن با معشوق...) شباهت تام به مطالب ده نامه دارد و از لحاظ آرایش نیز با غزل‌هایی که در مطاوی مثنوی آمده مانندگی آن به ده‌نامه‌ها تردید ناپذیر است.

پیش از آغاز به بررسی ده نامه‌های موصوف موجود شایسته است از ده نامه‌ای دیگر نیز یاد شود و آن ده نامهٔ عماد فقیه است که «مجموعی ست از نامه‌های منظومی که در بحور مختلف سروده و آن‌ها نامه‌هایی ست که در ایام مختلف برای افراد یا سلاطین عصر و احباب زمان به نظم آورده‌است، و سپس در پایان عمر آن‌ها را در مجموعه‌ای فراهم آورده‌است و مقدمه‌ای بر آن ترتیب داده و با مدح شاه شجاع مظفری آن را مزین ساخته و ده نامه‌اش نامیده‌است».

معرفی مختصر ده نامه‌های موجود

۱. منطق العشاق

منطق العشاق منظومه ایست که اوحدی مراغه‌ای در زمانی که در آتش تب می‌سوخته در پانصد بیت در بحر هزج مسدس (مقصور یا محذوف) ساخته و شب شنبه بیستم رجب ۷۰۶ ه.ق. به پایان برده و نام آن را «منطق العشاق» نهاده‌است.

۲. عشاق نامه

عشاق نامه منظومه ایست در بحر هزج مسدس (مقصور یا محذوف) که نظام الدین عبید زاکانی (متوفی ۷۷۱ه. ق) در هفتصد بیت در دو هفته سروده و آن را در دوم رجب سال ۷۵۱ه. ق. به پایان آورده‌است.

۳. تحفة العشاق

ده نامه‌ای است که رکن صاین هروی از شاعران مشهور قصیده سرا و غزل گوی قرن هشتم به تقلید از منطق العشاق اوحدی ساخته‌است. این منظومه نیز مانند ده نامه‌های موجود در بحر هزج مسدس (مقصور یا محذوف) است و شاعر آن را در ماه شوال سال ۷۵۱ درپانصد بیت به انتها رسانیده و نام آن را «تحفة العشاق» نهاده‌است، موضوع این مثنوی نیز در وصف عشق و راز و نیازی است که شاعر با معشوق خود در عالم خیال داشته.

۴. محبت نامه

منظومه ایست کوچک، در بحر هزج مسدس (مقصور یا محذوف) در حالات عاشق و معشوق از سروده‌های خواجه فضل‌الله بن نصوح شیرازی استاد قرن هشتم هجری در قصیده و غزل. این مثنوی به ترتیب حاوی توحید، نعت و سبب نظام کتاب است و بعد وصف حالات عاشق ومعشوق ضمن ده نامه از طرف عاشق و معشوق به همدیگربیان می‌شود.

۵. روضة المحبین:

ده نامه ایست از ابن عماد از شاعران قرن هشتم (متوفی ۸۰۰ه. ق). این منظومه در ۷۶۰ بیت در ماه ربیع‌الاول سال ۷۹۴ه. ق. به پایان رسیده و شاعر نام آن را «روضة المحبین» نهاده‌است. وزن این منظومه اندک اختلافی با ده نامه‌های دیگر دارد. با آنکه در بحر هزج مسدس (محذوف یا مقصور) است. نخستین «مفاعلین» آن اخرب یعنی «مفعول» است.

۶. روضة العاشقین

ده نامه ایست از عزیز بخاری. در بحر خفیف مخبون اصلم مسبغ در حالات عاشق و معشوق و دارای یک هزار بیت است. شاعر در این منظومه صنعت تجنیس را در کلیهٔ ابیات التزام کرده‌است.

۷. محبوب القلوب یا ده نامه حریری

محبوب القلوب یا ده نامهٔ حریری ده نامه ایست که فعلاً بیش از این شناخته نیست و در هیچ جا نشانی از آن نداده‌اند و آن ده نامه ایست عارفانه در مثنوی که عاشقی برای معشوق خود سروده و دربارهٔ عشق الهی است. این ده نامه را کسی نوشته‌است که نامش معلوم نیست. اما در خود منظومه شاعر نام خود را «حریری» یاد کرده‌است

حریری راخود اینها سرگذشت است

ولی اکنون ازینها در گذشته ست

می‌توان گفت که اغلب احتمال نام و نشان گویندهٔ ده نامهٔ مورد بحث «شیخ سعد الدین حریری» است و او شاگرد عصار تبریزی و احتمالاً خود اهل تبریز بوده‌است. نظم این منظومه در سلخ شوال سال هشتصد هجری قمری به پایان رسیده‌است، و مجموع ابیات آن یک هزار بیت است.

۸.محب و محبوب

ده نامه منظوم  که توسط سراینده ای  ناشناس با تخلص اختیار به شیوه ده نامه‌های ادب فارسی  در سال 830 هجری قمری سروده شده‌است. این اثر مانند ده‌‌نامه‌‌های دیگری که از عهد مغول به بعد رایج گردیده، منظومه‌ای عاشقانه است در بیان حالات عشق و نامه‌هایی که میان عاشق و معشوق مبادله گردیده است. در متن داستان به شیو ه ده‌نامه‌های دیگر ادب فارسی، پنج نامه از سوی عاشق به معشوق و پنج نامه از معشوق در پاسخ نامه‌های عاشق رد و بدل گردیده است. هر یک از ده‌نامه‌ها، مطابق سنت ده‌نامه‌نویسی، مذیّل به ابیاتی است که در متن هر نامه با مقدمه و مؤخراتی به کار رفته و آن غزلی است بر وزن منظومه با رعایت قافیه و نیز حکایت، مصدوقه حال و تمامی سخن. داستان این ده‌نامه به شیوه اکثر ده‌نامه‌های فارسی، بسیار ساده و روشن و عبارت از آن است که شخصی عاشق زیبارویی شده و شدت اشتیاق او را وادار به نامه‌نگاری به معشوق می‌نماید و پاسخ معشوق در نامه‌‌های نخستین، استنکاف و سرباز زدن و اظهار بیزاری است ولی سرانجام در آخرین نامه، معشوق به جهت پایداریهای عاشق و زاریهای او سر تسلیم فرود آورده و در پایان نیز به وصال یکدیگر می‌رسند. دو نسخه خطی از این اثر تاکنون یافت شده‌است. یکی نسخه‌ای است که در کتابخانه توبینگن و دیگری در کتابخانه افندی پاشای ترکیه نگهداری می‌شود. این اثر را نخستین بار احمدرضا یلمه ها در سال1391 چاپ و منتشر کرد.