دستوری‌شدگی

دستوری‌شدگی یا دستوری شدن (به انگلیسی: Grammaticalization) یکی از مهم‌ترین فرایندهای تغییر زبانی است که در تاریخ تحول زبان‌ها رخ می‌دهد و طی آن، عناصر واژگانی به سمت گرفتن نقش‌های دستوری پیش می‌روند و کارکرد دستوری پیدا می‌کنند یا واحدهای دستوری موجود، دستوری‌تر می‌شوند. این فرایند معمولاً در برابر واژگانی‌شدگی قرار می‌گیرد. از زبان‌شناسان غیرایرانی، برند هاینه، پل هاپر، ویلیام کرافت و کریستین لمان و از زبان‌شناسان ایرانی، مهرداد نغزگوی کهن به تفصیل دربارهٔ دستوری‌شدگی بحث کرده‌اند.

از رهگذر دستوری‌شدگی مقوله‌های اصلی (اسم و فعل) تبدیل به مقوله‌های فرعی (افعال معین، اشاری‌ها و غیره) می‌شوند.

نمودار مرحله‌ای دستوری‌شدگی

خودمختاریِ اجزای زبانی که مشمول پروسه دستوری‌شدگی می‌شود چه از نظر صوری و چه از نظر معنایی کاهش می‌یابد. این تغییر در مسیر خاصی صورت می‌گیرد که می‌توان آنرا با نموداری جهت‌دار به نام نمودارِ مرحله‌ای دستوری‌شدگی بازنمود.

جزء واژگانی آزاد -> کلمهٔ نقشی -> واژه‌بست -> وند تصریفی

این نمودار برای همه زبانها به شکل بالا نیست مثلاً برای زبان اسکاندیناوی باستان اینگونه است:

صورت آزاد -> واژه‌بست -> وند اشتقاقی -> وند تصریفی

بر طبق این نمودار پروسه دستوری‌شدگی یک پروسه یک‌جهتی از واژگان به دستور است و حرکت در خلاف آن ممکن نیست. اما پژوهشهای که در دههٔ نود قرن بیستم میلادی انجام گرفت نشان داد که تغییر در جهت مخالف دستوری‌شدگی نیز امری محال نیست و دستوری‌زدایی نیز ممکن است رخ دهد.

منابع

• چگونگی شناسایی موارد دستوری‌شدگی
• افعال معین و نمایش نمود در زبان فارسی
• «دستوری‌شدگی» در کتاب رده‌شناسی اثر ویلیام کرافت