سربازی در ایران

سربازان درحال تمرین رژه

سربازانِ وظیفهٔ تحت آموزش ناجا در شمالِ شهرِ نیشابور، در حال آزاد-باش.

سربازی در ایران به خدمت سربازی عمومی گفته می‌شود که بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تمام مردان بالای ۱۸ سال ایرانی، به جز مواردی که استثنا شده‌اند، باید به خدمت سربازی بروند. در ایران برای اولین بار لایحهٔ خدمت اجباری نظام وظیفه در سال ۱۳۰۳ توسط رضا شاه به مجلس شورای ملی چهارم تقدیم شد و به رغم مخالفت ملاکان بزرگ و روحانیون، قانون نظام اجباری که مشتمل بر سی و شش ماده بود در جلسه ۱۷۸ مجلس شورای ملی دوره ۵ مورخ شنبه شانزدهم خرداد ۱۳۰۴ به تصویب رسید.

در ایران بسیاری (به ویژه پسران) بر این باورند که خدمت سربازی هدر دادن ۲ سال از بهترین سال‌های عمرشان است درحالیکه برخی آن را حرکتی جهادی و جهاد در راه خدا می‌دانند. بسیاری از مردم و مسؤلان مخالف این طرح هستند. بسیاری نیز گذراندن خدمت سربازی به مدت ۲ سال را بخشی از ادای دین هر فرد مذکر به کشور و نظام جمهوری اسلامی می‌دانند.

گذراندن دوره سربازی برای تمامی مشمولین اجباری است و مشمولین قبل از پایان این دوره از انجام هرگونه خدمات دولتی و استفاده از برخی خدمات شهروندی بازداشته می‌شوند، مگر با ارائه مدرک معافیت موقت. در مهر ماه ۱۳۹۶، بدلیل وجود بیش از اندازه رانندگان بدون گواهینامه، به علت نداشتن کارت پایان خدمت جهت دریافت گواهی‌نامه رانندگی شرط ارائه مدرک سربازی برای اخذ گواهینامه برداشته شد.

قانون اساسی

« دفاع از استقلال و تمامیت ارضی و نظام جمهوری اسلامی ایران و جان و مال و ناموس مردم وظیفه دینی و ملی هر فرد ایرانی است و در اجرای این وظیفه کلیه اتباع ذکور دولت جمهوری اسلامی ایران مکلف به خدمت وظیفه عمومی برابر مقررات این قانون می‌باشند و هیچ فرد مشمول خدمت وظیفه عمومی را جز در موارد مصرح در این قانون نمی‌توان از خدمت معاف کرد. »

—ماده ۱ قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب ۱۳۶۳،

« به حکم آیه کریمه (و اعدوالهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوکم و آخرین من دونهم لا تعلمونهم الله یعلمهم) دولت موظف است برای همه افراد کشور برنامه و امکانات آموزشی نظامی را بر طبق موازین اسلامی فراهم نماید، به‌طوری‌که همه افراد همواره توانایی دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند ولی داشتن اسلحه باید با اجازه مقامات رسمی باشد. »

—اصل ۱۵۱ قانون اساسی،

براساس آمار به‌طور متوسط هر سال ۸۰۰هزار مشمول در کشور به خدمت سربازی اعزام می‌شوند که حدود ۲۰درصد از این تعداد متأهل هستند و مسائل و مشکلات خاص خودشان را دارند. هر چند سامانه مشخصی برای اعلام تعداد سربازها وجود ندارد اما گفته می‌شود هم‌اکنون حدود یک میلیون و ۴۰۰هزار نفر در حال گذراندن دوره سربازی هستند.

تاریخچه

یک سرباز ایرانی به همراه فرمانده اش در دهه سی شمسی

قانون ۳۲ ماده‌ای خدمت اجباری در ۱۶ خرداد ۱۳۰۴ در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. طبق بند اول این قانون تمام افراد ذکور بالای ۲۱ سال می‌بایست به مدت ۲ سال به خدمت سربازی می‌رفتند. در آن زمان چون ۱ میلیون نفر شرایط تعیین شده برای سربازی را داشتند و نیاز کشور ۱۰۰هزار نفر بود، مقرر شد که از هر ۱۰ نفر فقط یک نفر به سربازی رود.

در سال ۱۳۳۵ امور سربازگیری از حوزه اختیارات ارتش خارج و به وزارت کشور سپرده شد اما اجرای این قانون به علت عدم آمادگی وزارت کشور تا مهرماه سال ۱۳۴۱ به تعویق افتاد. این قانون تا زمان انقلاب اسلامی تغییر چندانی نکرد. در سال ۱۳۶۳ و با توجه به شرایط جنگ قانون خدمت سربازی مشتمل بر ۶۷ ماده و ۵۷ تبصره در روز یکشنبه ۲۹ مهرماه ۱۳۶۳ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد.

مدت سربازی

ماده چهارم قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب سال ۱۳۶۳ بیان می‌کند که خدمت وظیفه عمومی در ایران ۳۰ سال است که به چهار دوره تقسیم می‌شود. خدمت دوره ضرورت (۲ سال)، دوره احتیاط (۸ سال)، دوره ذخیره اول (۱۰ سال) و دوره ذخیره دوم (۱۰ سال). همچنین این قانون به شورای عالی دفاع اجازه می‌دهد در شرایطی که تعداد مشمولان مازاد بر نیاز باشد، طول دوره ضرورت به ۱۸ ماه کاهش یابد.

درحال حاضر خدمت سربازی ۲۴ ماه است. این مقدار تا قبل از تاریخ ۱۶ مهر ۹۹ فقط ۲۱ ماه بود. مدت خدمت در شرایط بد آب و هوایی به ۲۱ ماه و در مناطق جنگی و مرزی به ۱۷ ماه کاهش یافته است.

قانون به حکومت اجازه می‌دهد تا طبقاتی از کارکنان وظیفه‌ای که خدمت دوره ضرورت را به پایان برده‌اند برای تجدید یا تکمیل آموزش نظامی فراخوان کند. این فراخوانده شدگان، حقوقی معادل حقوق نفرات پایور هم‌درجهٔ خود دریافت خواهند کرد.

  مدت خدمت سربازی در سال‌های مختلف (بر حسب ماه)

دوره‌های سربازی

دوره نخست سربازی، آموزشی نام دارد که معمولاً دو ماه به طول می‌انجامد. همچنین به مدت زمانی که یک سرباز بیش از خدمت قانونی خود تا پایان خدمت به دلیل تنبیه یا … به خدمت ادامه می‌دهد، اضافه خدمت اطلاق می‌شود.

دوره آموزشی

سربازان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در حال تمرین تیراندازی (پادگان کرمانشاه)

یکی از اصلی‌ترین دوره‌های سربازی آموزشی است که در آن آموزش‌های نظامی به سربازان داده می‌شود به‌طوری‌که قادر باشند پس این دوره در جنگ حضور یابند. این دوره که دو ماه به طول می‌انجامد شامل آموزش‌هایی از قبیل اسلحه‌شناسی، آموزش تیراندازی، انواع استتار، مسیریابی در شب و روز و … است. این دوره ممکن است در هر یک از پادگان‌های ارتش، سپاه و نیروی انتظامی باشد.

عموماً سربازان این دوره را خاطره انگیزتر از سایر دوران خدمت می‌دانند.

در سال ۱۳۹۵ مسئولان نظام وظیفه عمومی با توجه به تغییر شیوه جنگ‌های نوین و به منظور مهارت افزایی و مقابله با جنگ نرم، تغییرات قریب‌الوقوع برای سرفصل‌های دوره آموزشی را اعلام کردند.

دوره کُد

دوره کد دوره‌ای دوماهه، بعد از دوران آموزشی می‌باشد و سربازانی که دوره کد خورده باشند به جای اعزام به یگان خدمتی، به مدت دو ماه تحت آموزش‌های تخصصی قرار خواهند گرفت. تفاوت دوره کد با دوره آموزشی فقط در تخصصی بودن مطالب است. این دوره فقط مخصوص ارتش و نیروی انتظامی می‌باشد و برای رشته‌های مرتبط با نیاز ارتش و نیرو انتظامی تعبیه شده‌است تا ارتش و نیرو انتظامی نسبت به نیازهای تخصصی خود در دوره‌های دوماهه (دوره کد) نیروهای تخصصی خود را برای ادامه خدمت تربیت نماید.

دوره خدمت

پس از دوره آموزشی دوره خدمت آغاز می‌شود. در این هنگام است که با توجه به میزان تحصیلات سربازان درجه نظامی دریافت می‌کنند و پس از تقسیم برای انجام ادامهٔ خدمت به شهرهای مختلف فرستاده می‌شوند. معمولاً سربازان تا پایان دوره خدمت در همان یگان خدمت خواهند کرد.

برخی از سربازان با توجه به تخصصشان و نیازهای نیروهای مسلح در کارهای غیرنظامی (مثلاً اداری) به کار گرفته می‌شوند.

کسر از خدمت

میزان کسر از خدمت مدرک تحصیلی در سال ۱۳۹۰

مدرک تحصیلی	میزان کسر از خدمت (برحسب ماه)
لیسانس[]سیکل	۱
فوق‌لیسانس دیپلم	۲
دکترای پیوسته	۲
دکترا	۳
فوق دکترا	۴

۴ راه برای کاهش خدمت مشمولان غیر غایب وجود دارد:

1. کسر خدمت ایثارگران
2. کارکنان وظیفه غیربومی در مناطق امنیتی غیردرگیر، مناطق عملیاتی مناطق محروم و بد آب‌وهوا (کاهش زمان خدمت به ۱۹ ماه) و همچنین خدمت کارکنان وظیفه در مناطق جنگی و امنیتی درگیر (کاهش زمان خدمت به ۱۸ ماه)
3. کسر خدمت فرزند (سه ماه کسر خدمت به ازای هر فرزند)
4. کسر خدمت نخبگان؛ کسر به میزان ۲ماه تا کل مدت خدمت

سابقاً سربازان با توجه به میزان تحصیلاتشان نیز مشمول کسر از خدمت می‌شدند که دیگر این قانون لغو شده‌است.

با توجه به ۲۱ ماهه شدن طول خدمت از سال ۱۳۹۴، ۳ ماه کسری مربوط به متأهل بودن لغو شد.

همچنین کسانی که سابقه بسیجی فعال داشته باشند، حداکثر تا ۶ ماه کسر خدمت می‌گیرند، و می‌توانند در سپاه خدمت کنند. از دهه ۸۰ شمسی در بین جوانان خدمت در سپاه در اصطلاح با عنوان «کویت» (آسان) مشهور بوده‌است زیرا حضور در صف صبحگاهی اردوگاه ساعت ۸ تا ۱۰ (پرسنلی و غیر پرسنلی) انجام شده و حداکثر ۶ ماه را در هر زمانی می‌توانند حضور نداشته باشند. مدت زمان لازم برای ۶ ماه کسر خدمت ۲ سال بسیج فعال (کارت بسیج فعال بر خلاف بسیج ساده) است اگرچه در اخبار به آن اشاره‌ای نمی‌شود. در ارتش در دهه ۱۳۶۰ و ۷۰ اگر شخصی در خدمت سربازی علیه یک فساد داخلی رخ داده در دادگاه نظامی شهادت می‌داد به احتمال بسیار پیشنهاد استخدام با ارتقاء درجه و مزایا دریافت می‌کرد که به مبارزه با فساد بسیار کمک می‌شد.

تبعیض جنسیتی

سربازی دختران پیش از انقلاب اسلامی ایران

هم‌اکنون در ایران فقط پسران و مردان به سربازی اعزام می‌شوند ولی پیش از انقلاب اسلامی دختران نیز به سربازی اعزام می‌شدند همان‌طور که هم‌اکنون نیز در بسیاری از کشورها همچون اسرائیل دختران نیز خدمت نظامی می‌کنند. پس از انقلاب در زمان بررسی اصل ۱۵۱ قانون اساسی آیت‌الله صافی سربازی زنان را یک بدعت نادرست از سوی حکومت سابق دانست و گفت:

این یک بدعت تازه‌ای بود که در زمان طاغوت برای از بین بردن هتک صیانت زنان این مملکت به‌وجود آمد. خواهش من این است که شما کاری نکنید که این بدعت به وسیلۀ شما تأیید شود… آموزش نظامی برای زنان و بانوان سابقۀ قبل ندارد و اگر این امر، امر لازمی بود، حضرت رسول اکرم (ص) هم حضرت زهرا (س) را آموزش نظامی می‌داد.

— لطف‌الله صافی گلپایگانی، 

از طرف دیگر موافقان خدمت سربازی زنان با این استدلال که در زمان جنگ دفاع از کشور بر هر زن و مرد و حتی بچه‌ای واجب است خواهان برقراری سربازی بانوان بودند. در نهایت مقرر شد تا زنان نیز آموزش نظامی جداگانه ببینند و امکانات آموزش نظامی به شرط آموزش توسط زنان برای آنان فراهم شود ولی خدمت وظیفه عمومی آموزش نظامی برای زنان الزامی نباشد.

در این بین، مبتلایان به اختلال هویت جنسی از سربازی از خدمت سربازی معاف هستند. به این صورت که ابتدا یک دورۀ شش‌ماهه معافیت موقت برای پیگیری‌های لازم در پزشکی قانونی و اخذ مجوز از قوه قضاییه داد می‌شود و در صورت اثبات، معافیت دائم داده می‌شود.

معافیت از سربازی

نوشتار اصلی: معافیت از سربازی در ایران

افرادی که دارای مصدومیت یا نارسایی‌های بدنی یا برخی شرایط اجتماعی و سیاسی هستند از خدمت معاف می‌شوند. اساساً دو نوع معافیت وجود دارد: معافیت موقت و معافیت دائم.

بنیاد ملی نخبگان

افرادی که دارای شرایطی خاص باشند، از طریق بنیاد ملی نخبگان می‌توانند دوره سربازی را با طی دوره آموزشی و انجام یک پروژه به جای مابقی دوره، به اتمام برسانند.

معافیت پزشکی

دارا بودن شرایط خاص جسمی یا روانی، یکی از امکان‌های معافیت است که جزئیات آن‌ها را می‌توان در سایت وظیفه عمومی مشاهده کرد.

معافیت کفالت

معافیت کفالت به معافیتی گفته می‌شود که به دلیل سرپرستی از افراد خانواده به شخص مشمول داده می‌شود.

جانبازان می‌توانند برای فرزند خود معافیت کفالت بگیرند. در صورتی که درصد جانبازی بیش از ۲۵٪ باشد، می‌توانند فرزند دیگر خود را نیز از خدمت معاف کنند.

معافیت تحصیلی

معافیت تحصیلی جزو معافیت‌های موقت است، به این معنی که دانش‌آموزان و دانشجویان تا زمانی که تحصیل می‌کنند از خدمت معاف هستند.

معافیت سه برادری

در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۸، مسئولین سازمان وظیفه عمومی جمهوری اسلامی ایران به دلیل تراکم بیش از حد مشمولین خدمت سربازی، قوانین جدید معافیت را اعلام کردند که این نوع معافیت از اول فروردین ۱۳۹۱ متوقف شد.

درجه‌های نظامی

درجه سربازان با توجه به مدرک تحصیلی در سال ۱۳۹۹

مدرک تحصیلی	درجه نظامی
دیپلم و زیر دیپلم	سرباز صفر و سرجوخه
فوق‌دیپلم	درجه گروهبان سوم و گروهبان دومی
لیسانس	درجه گروهبان یکمی
فوق‌لیسانس و PhD	درجه ستوان سوم
دکترای پزشکی و ‌تخصصی	درجه ستوان دوم و ستوان یکمی
فوق تخصص پزشکی	درجه سروانی

هر چه که میزان تحصیلات فرد بالاتر باشد، درجهٔ وی نیز بالاتر خواهد بود. بنابر قانون خدمت وظیفه عمومی نفراتی که دارای مدرک کارشناسی ارشد به بالا باشند به درجه ستوان سوم و ستوان دوم، نفراتی که دارای مدرک کارشناسی باشند به درجه گروهبان یکمی، نفراتی که دارای مدرک کاردانی (فوق دیپلم) باشند به درجه گروهبان دوم و سوم نائل می‌شوند؛ و دارندگان دیپلم به درجه سرجوخه، سربازان صفر نیز از بین دارندگان مدارک پایین‌تر از دیپلم انتخاب می‌شوند. افراد درصورتی که در ارتش خدمت کنند و در دوره کد انتخاب شوند به یک درجه بالاتر نایل می‌شوند.

ارگان‌های سربازگیری

سربازان به ارگان‌های مختلفی فرستاده می‌شوند از جمله ارتش، سپاه، نیروی انتظامی و وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح. برخی ارگان‌ها برای حفاظت از مجموعۀ خود دست به تولید ارگان جدیدی به نام یگان حفاظت زدند که شامل یگان حفاظت دادگستری، سازمان زندان‌ها، میراث فرهنگی، محیط زیست، منابع طبیعی، زمین و مسکن، شهرداری و شیلات و… می‌باشد اما برخی سربازان بعضا در ارگان‌های دولتی به عنوان سرباز امریه در اختیار گرفته می‌شوند.

مستمری

دریافتی سربازان

درجه نظامی	حقوق ماهانه (برحسب ریال)		توضیحات
	سال ۱۳۸۹	سال ۱۳۹۳
سرباز سوم	۴۱۵۰۰۰	۷۸۷۹۳۰
سرباز دوم	۳۱۸۰۰۰	۷۹۳۷۲۳
سرباز یکم	۴۲۷۰۰۰	۸۱۱۱۰۴
گروهبان یکم	۴۹۰۰۰۰	۹۳۲۷۷۰
گروهبان دوم	۴۷۰۰۰۰	۸۹۲۲۱۴
گروهبان سوم €	۴۵۰۰۰۰	۸۵۷۴۵۳
سرجوخه	۴۳۶۰۰۰	۸۲۸۴۸۵
استوار یکم	۵۴۰۰۰۰	۱۳۲۰۹۴۱
استوار دوم	۵۱۰۰۰۰	۹۷۳۲۲۵
ستوان یکم	۶۹۶۰۰۰	۱۰۲۵۴۶۷
ستوان دوم	۶۲۸۰۰۰	۱۱۹۳۴۸۲
ستوان سوم	۵۸۰۰۰۰	۱۱۰۰۷۸۴
ستوان یکم	۷۶۹۰۰۰	۱۴۵۹۹۸۷	پزشک

حقوق سربازان وظیفه در طول خدمت وظیفه عمومی با توجه به درجه آن‌ها تعیین می‌شود. بدین صورت که از ۴۱٬۵۰۰ تومان برای سرباز سوم تا ۶۹٬۶۰۰ تومان برای ستوان یکم دارای رشته فنی و ۷۶٬۹۰۰ تومان برای ستوان یکم دارای رشته پزشکی، متفاوت است. این میزان حقوق‌ها در سال ۱۳۹۵ بین ۷۰ تا ۱۲۰ هزارتومان بود. پایه حقوق سربازان در سال ۹۷ حدود ۱۴۰٬۰۰۰ بود. این حقوق ناچیز باعث شده تا بسیای از سربازان نسبت به دریافتی خود معترض باشند.

بر اساس ماده ۴۹ قانون خدمت وظیفه عمومی، حقوق دریافتی یک سرباز باید بین ۶۰ تا ۹۰ درصد حقوق کارکنان رسمی باشد که این مبلغ چیزی حدود ۹۰۰هزار تومان می‌شود. بر اساس ماده ۵۰ قانون خدمت وظیفه عمومی «افسران و درجه داران وظیفه در صورت اعزام به مأموریت یا انتقال یا خدمت در مناطق محروم و بد آب و هوا مشمول مقررات فوق‌العاده و مزایای مربوط به افسران و درجه داران کادر ثابت نسبت به حقوق آنان خواهند بود. سایر کارکنان وظیفه در موارد مذکور از دو سوم فوق‌العاده‌ها و مزایای درجه گروهبان دومی کادر ثابت نسبت به حقوق آنان برخوردار خواهند بود. سایر کارکنان وظیفه در موارد مذکور از دو سوم فوق‌العاده‌ها و مزایای درجه گروهبان دومی کادر ثابت برخوردار خواهند شد.» اداره منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح، در فروردین سال ۱۳۹۴ اعلام کرد که برنامه خاصی برای افزایش حقوق سربازان وجود ندارد. و دریافتی سربازان فقط به اندازه درصد افزایش حقوق کارمندان دولت در پایان هر سال افزایش خواهد یافت. به گفتهٔ عبدالرضا مصری، عضو کمیسیون تلفیق بودجه ۹۸ مجلس، حقوق سرباز باید حداقل یک میلیون تومان باشد اما دولت‌ها هیچ‌گاه توجهی به حقوق سربازی در بودجه نداشته‌اند. سردار موسی کمالی، رئیس اداره سرمایه انسانی ستادکل نیروهای مسلح، در صفحه شخصی‌اش در اینستاگرام نوشت:

« زمان ارائه قانون بودجه سالانه و بررسی آن در مجلس بهترین فرصت برای دولت و مجلس است که برای اصلاح حقوق این بشر مظلوم و حساس فکری بکنند. حال آنکه قانون بودجه سال نود و هشت در کمیسیون تلفیق بودجه در دست بررسی است انتظار می‌رود فکری برای حقوق و و مزایای سربازان عزیز کشور بکنند. بعد از تصویب قانون عملاً هیچ کاری امکان‌پذیر نمی‌باشد. »

وی پیشتر نیز از تأمین نشدن بودجه مستمری سربازان گلایه کرده بود.

فرار از سربازی

اطلاعات بیشتر: فرار از خدمت

طبق اعلام ناجا تا سال ۱۳۹۵، ۱٫۵ میلیون سرباز فراری شناسایی شده‌است.

در سال ۱۳۹۲ هرگونه بخشش برای افرادی که از سربازی فرار کرده‌اند لغو شده و دلیل آن مشوق بودن برای افزایش سرباز فراری‌ها اعلام شد. طبق این تصمیم، تمامی افراد ذکور که به خدمت سربازی نرفته‌اند تا پایان ۵۰ سالگی همچنان در شمول خدمت وظیفه هستند. هرچند تسهیلاتی برای آنان در نظر گرفته شد تا در محل سکونت خدمت سربازی خود را انجام دهند.

طبق قانونی که از سال ۱۳۹۴ اجرا شد، سربازانی که بیش از ۸ سال غیبت داشته‌اند می‌توانند با پرداخت جریمه معاف شوند.

فروش خدمت وظیفه

میزان جریمه مشمولان غایب در سال ۱۳۹۵

مدرک تحصیلی	میزان جریمه (برحسب میلیون ریال)
دیپلم	۱۵۰
فوق‌دیپلم	۲۰۱
لیسانس	۲۵۰
فوق‌لیسانس	۳۰۰
دکترای غیرپزشکی	۳۵۰
دکترای پزشکی	۴۰۰
پزشکان متخصص و بالاتر سیکل	۵۰۰

اولین بار در آذر ماه سال ۱۳۷۷ برای مقطعی سه ساله سربازان مجاز شدند تا با پرداخت مبالغی از خدمت سربازی معاف شوند. در آن زمان مبلغ خرید سربازی بین یک میلیون و ۸۰۰ تا سه میلیون و ۱۰۰ هزار تومان در نظر گرفته شد و ۳۵۰ هزار نفر سربازیشان را خریدند.

در ۳۰ آذر ۹۳ دولت یازدهم دربند «ط» تبصره شانزده لایحه بودجه پیشنهادی خود مبنی بر فروش دوره سربازی مشمولانی که ۱۰ سال غیبت دارند را به مجلس داد در این بند بودجه آمد: به دولت اجازه داده می‌شود تا کلیه مشمولان خدمت وظیفه عمومی را که «بیش از ۱۰ سال» غیبت دارند با پرداخت دریافت جریمه مدت زمان غیبت، معاف نماید.

در لایحه بودجه سال ۱۳۹۵، دولت پیشنهاد معافیت با پرداخت جریمه برای افراد با ۵ سال غیبت را داد ولی ستاد کل نیروهای مسلح با آن مخالفت کرد و مدت غیبت ۸ سال را پیشنهاد داد. کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی در نهایت با ۸ سال موافقت کردند. مبلغ جریمه بین ۱۰ تا ۵۰ میلیون تومان بر اساس مدرک تحصیلی تعیین شد. هرچند که برخی نمایندگان به دلیل تبعیض به‌وجود آمده به خاطر توانایی ثروتمندان در خرید سربازی مخالف این طرح بودند. دارندگان این نوع معافی مجاز به نمایندگی مجلس، عضویت در شوراهای اسلامی و انتصاب در سمت‌های مدیریتی نیستند. تبصره مربوط به آن در لایحه بودجه سال ۱۳۹۶ نیز گنجانده شده‌است.

خروج از کشور

استفاده از تسهیلات تردد مشمولان خارج از ایران، تسهیلاتی بود که بر اساس آن، کسانی که سه سال اقامت پیوسته در خارج از ایران داشته باشند، در هرسال دو نوبت و درمجموع سه ماه می‌توانند به داخل ایران تردد کنند.

کسانی که خدمت سربازی را به پایان نبرده باشند یا معافیت نداشته باشند، برای تحصیل در خارج از کشور و خروج از کشور برای مدت تا یک ماه ۱۵ میلیون تومان و برای مدت بیش از آن ۲۰ میلیون تومان وثیقه بگذارند؛ که این قانون در سال ۱۳۹۶ لغو، و کلیهٔ افراد مشمول دیپلم برای تحصیل در خارج از کشور باید حتماً دارای معافیت یا کارت پایان خدمت باشند.

سن ممنوع‌الخروجی و شرایط دریافت معافیت خارج از کشور

سن ممنوع‌الخروجی پسران، پایان هجده سال تمام می‌باشد و بر اساس ماه تولد محاسبه می‌گردد. برای مثال، متولد ۲۰ آذر سال ۱۳۸۱، در ۱ آذر سال ۱۳۹۹ مشمول خدمت شده و ممنوع‌الخروج می‌شود.

جهت دریافت معافیت، شخص باید حداقل سه سال متوالی سرباز غایب و مقیم خارج کشور باشد و سپس با مراجعه به سفارت و تأیید مقامات مربوط به آن، کارت معافیت خود را دریافت کند.

تغییرات شیوهٔ خدمت وظیفه

با توجه به شرایط جدید و افزایش سطح بهداشت عمومی در کشور و بالا رفتن میزان تحصیلات دانشجویان مشمول، تغییراتی در قوانین دوره خدمت سربازی انجام گرفته، از جمله:

• افراد متناسب با توان و تحصیلات خود استعداد یابی شده و در چرخه ایجاد بنگاه‌های اقتصادی بکارگیری می‌شوند و علاوه بر گذراندن خدمت، حقوق مکفی (معادل ۸۰٪ از حقوق یک فرد عادی) از محل درآمدهای بنگاه (نه از محل بودجه سازمان بکارگیرنده) دریافت خواهد نمود.
• عدم الزام به تراشیدن موی سر سربازها با ماشین اصلاح نمره ۴ از تابستان ۱۳۹۸. بر اساس این ابلاغیه، موی سر سربازان وظیفه برای دیپلم و پایین‌تر در مراکز آموزش شماره ۱۰ و سرباز و سرجوخه در حین خدمت ۱۰ تا ۱۶ همچنین فوق دیپلم و بالاتر در مراکز آموزش ۱۶ و افسر و درجه دار در حین خدمت ۱۶ تا ۲۰ خواهد بود.

اتفاقات و جنجال‌ها

• کمپین نه به سربازی اجباری در ایران از شهریور ۱۳۹۲ با هدف آگاهی‌رسانی و تحقق سربازی اختیاری در ایران آغاز به کار کرده‌است. این کمپین با ترجمه متون اقتصادی و حقوق بشری در خصوص ضرورت سربازی اختیاری فعالیت می‌کند. آن‌ها هدف خود را بهبود خدمت سربازی اعلام کرده‌اند و نه حذف آن.

عیادت فرماندهان ارتش از مصدومان حادثه نی‌ریز فارس

• در پی واژگونی اتوبوس ۱۳ نفر از سرنشینان، که سربازان یک پادگان آموزشی بودند، در جاده سیرجان - نی‌ریز در استان فارس سر صحنه فوت کردند و ۲۲ نفر نیز زخمی شدند که مطابق اعلام اورژانس ۶ نفر از مصدومین در حال انتقال به مراکز درمانی جان خود را از دست دادند و در مجموع تعداد تلفات به ۱۹ نفر افزایش یافت. تمامی کشته شدگان لیسانس وظیفه بودند. این اتوبوس در باک زاپاس خود ۲ شهروند افغانستان و کالای قاچاق شامل سیگار، انبه و غیره جاسازی کرده بوده‌است. ستاد کل نیروهای مسلح در پیامی حادثه تصادف در منطقه نی‌ریز استان فارس را تسلیت گفت. همچنین رئیس‌جمهور حسن روحانی در پیامی علاوه بر تسلیت دستور رسیدگی به وضعیت آنان را صادر کرد. این پیام‌ها همگی پس از واکنش رسانه‌ای گسترده مردم در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان صورت گرفت. بسیاری از هنرمندان و ورزشکاران از جمله علی کریمی، امیر جعفری، برزو ارجمند، اشکان خطیبی و… نیز در صفحات شخصی خود، این واقعه را تسلیت گفتند.

پس از این حادثه و با توجه به بازتاب‌های فروان رسانه‌ای، تصمیماتی برای بهبود وضعیت حمل و نقل سربازان گرفته شد که یکی از مهمترین آن‌ها استفاده از قطار برای جابجایی سربازان بود. در تاریخ ۱۲ شهریور ۱۳۹۵، پس از مدت‌ها، یک کاروان ۲۵۳ نفره از سربازان نیروی زمینی ارتش با قطار جابجا شدند.

• یک دستگاه مینی‌بوس که حامل جمعی از سربازان و افسران کادر نیروی دریایی ارتش بود در محور نوشهر-رویان منطقه سی سنگان واژگون شد. در این حادثه ۶ نفر مصدوم شدند که متأسفانه منجر به کشته شدن یکی از آن‌ها شد. این حادثه تنها ۱۰ روز پس از مرگ تعدادی از سربازان در نی‌ریز بود. در پی این حادثه رهبر ایران ضمن پیام تسلیت، دستور پیگیری مسئولان را صادر کرد.
• کشته‌شدن سربازان مرزبانی: هر ساله تعداد زیادی از مرزبانان ایرانی در درگیری با اشرار یا قاچاقچیان جان خود را از دست می دهند که عموما سربازان وظیفه نیز در بین آن ها قرار دارند. علی بیرامی جوان 20 ساله اهل پارس آباد مغان آخرین نمونه از این سربازان وظیفه است که مهر سال 99 و پس از کمتر از 5 ماه از آغاز دوره سربازی به دست گروه تروریستی پژاک کشته شد.

فرار فوتبالیست‌ها از سربازی

بختیار رحمانی، کاپیتان وقت فولاد و از سرشناس‌ترین بازیکنان موجود در لیست سرباز فراری‌های فوتبالیست.

نوشتار اصلی: جنجال سربازی بازیکنان فوتبال در ایران

جنجال کارت معافیت بازیکنان فوتبال یکی از جنجالی‌ترین پرونده‌های فساد در فوتبال ایران است که به رویدادی اشاره می‌کند که طی آن کارت پایان خدمت برخی از بازیکنان فوتبال ایران باطل شد.

خودکشی‌ها

نوشتار اصلی: خودکشی در ایران

اتلاف وقت و دوری از کار تنها مشکلات و دردسرهای سربازی نیست. افسردگی، خودکشی و اعتیاد در پادگان‌ها از جمله مشکلاتی است که برخی از سربازان با آن دست و پنجه نرم می‌کنند و اما آمارهای آن در اختیار عموم قرار نگرفته‌است. مشکلات روانشناختی چون بیماری‌های روانی، ترس از سربازی یا مأموریت مرزی، عدم اطمینان در امنیت خانواده و نگرش منفی نسبت به سربازان، از جمله عوامل خودکشی سربازان است. هر ماه حدود ۵ تا ۶ خودکشی در سطح کشور توسط سربازان وجود دارد.

۱۳۸۷

• يك سرباز مشغول به خدمت در ندامتگاه شهر كرج، به روی شش زندانی آتش گشود كه بر اثر تيراندازی وی، پنج نفر زخمی شده و يک نفر به قتل رسيد؛ سپس اين سرباز اقدام به خودكشی كرد.
• یک سرباز حین نگهبانی در کلانتری نبرد با گذاشتن لوله اسلحه در دهان و شلیک گلوله به زندگی خود پایان داد.

۱۳۹۰

• یک سرباز در اقدام به خودکشی با اسلحه‌ی کلاش در پاسگاه نیروی انتظامی روستای رحمت آباد خوانسار، به ناحیه‌ی شکم خود شلیک کرد و جان خود را از دست داد.

۱۳۹۲

• یک سرباز در مرکز آموزش ولیعصر زابل؛ با قرار دادن اسلحه زیر گردن خود با شلیک سه گلوله دست به خودکشی زد.
• یک جوان ١٩ ساله، اهل روستای بیژوی از توابع سردشت در منزل پدری اقدام به خودکشی کرد. وی چند روز قبل را در روستای بیژوی و در مرخصی بسر برده بود.

۱۳۹۳

• یک سرباز کرد به علت توهین به اعتقاداتش با اسلحه سازمانی اقدام به خودکشی کرد.
• سرباز وظیفه در یکی از برجکهای مراقبتی زندان اوین با شلیک گلوله به پهلوی خود قصد خودکشی داشت اما نجات یافت و به یک مرکز درمانی در خارج از زندان اوین منتقل شد.
• یک سرباز اهل روستایی از توابع ارومیه در پادگان سپاه واقع در کوه دالامپر به ضرب گلوله جان خود را از دست داد. فرماندهان نظامی دلیل مرگ او را خودکشی عنوان کردند.

۱۳۹۴

• در زندان آباده در استان فارس در حالی که عوامل یگان حفاظت از زندان در حال ورزش صبحگاهی بوده‌اند، سربازی که در یکی از برج‌های مراقبت مشغول نگهبانی بوده، شروع به تیراندازی کرده و افسر نگهبان و چهار سرباز وظیفه را کشت و یک سرباز دیگر را هم مجروح کرد.

۱۳۹۵

• در پی شایعه ترور یک سرباز در یکی از کلانتری‌های اهواز معاون اجتماعی فرماندهی انتظامی خوزستان این خبر را شایعه خواند و گفت: فوت این سرباز ناشی از اقدام به خودکشی بوده‌است. این سرباز متأسفانه با اقدام به شلیک به ناحیه سر خود جانش را از دست داد. در همین سال یک سرباز وظیفه در خاش خودکشی کرد.
• یک سرباز جوان در خاش خودکشی کرد.
• جوان ۲۲ ساله اهل شهرستان نکا که در مرخصی سربازی به سر می برد، در منزل خود واقع در یکی از روستاهای دهستان مهروان خود را حلق آویز کرد و جان باخت.
• جوانی ۲۰ ساله به نام محمد سلیمانی اهل اصفهان که از خدمت سربازی متواری شده بود و دارای سابقه ناراحتی‌ روحی روانی نیز بود به دلیل مشکلات خانوادگی خود را به دار آویخت. او پدر خود را تهدید کرده بود که چنانچه او را مجبور به بازگشت به سربازی کنند، خود را خواهد کشت.
• یکی از سربازان کانون اصلاح و تربیت با اسلحه خود سه نفر دیگر از سربازان دیگر کانون را به رگبار بست و در آخر با شلیک گلوله به زندگی خود نیز پایان داد.

۱۳۹۶

• یک سرباز ۲۱ ساله کلانتری ١۵٧ مسعودیه با استفاده از اسلحه خدمت به زندگی خود پایان داد.
• یک سرباز در کرج بعد از کشتن افسر کادر نیروی انتظامی خودکشی کرد.
• یک سرباز وظیفه در یکی از کلانتری های شیراز با شلیک گلوله خودکشی کرد.
• یک سرباز وظیفه در پادگان آبیک قزوین، سه سرباز را کشت و شش تن دیگر را زخمی و در نهایت خودکشی کرد.
• یک سرباز که نگهبان بانک تجارت در فلکه سده آبادان بود در طبقه بالای بانک در برابر کارمندان و مشتریان بانک با شلیک گلوله اسلحه کلاشینکف به سینه‌اش به زندگی خود پایان داد.
• در پی تیراندازی یک سرباز وظیفه در میدان تیر آموزشی کهریزک تهران، ۴ تن کشته و ۱۲ نفر زخمی شدند. سرباز مسلح با شلیک گلوله هدف قرار گرفت و بر اثر جراحات وارده جان خود را از دست داد.

۱۳۹۷

• یک سرباز غیربومی که در بازداشتگاه اشنویه خدمت می‌کرد ساعت ۳ بامداد دست به خودکشی زد. این سرباز که خواستگار یک دختر بوده که در پی ازدواج آن دختر، دچار مشکلات روحی شده و با شلیک گلوله به زندگی‌اش پایان داده است.

۱۳۹۸

• یک جوان اهل سقز در حین برگزاری رزمایش در پادگان ارتش با اسلحه اقدام به خودکشی و به زندگی خود پایان داد.
• سرباز ۲۰ ساله در آخرین روز خدمتش به‌خاطر شکست عشقی در اتوبان صدر تهران خودکشی کرد.
• یک سرباز ارتش در شهرستان خواف استان خراسان رضوی به دلیل مشکلات ناشی از فشار اقتصادی در یک لحظه کنترل اعصاب خود را از دست داد و با رفتن بر روی یک کامیون قصد داشت از ارتفاع آن خود را به زمین بیاندازد اما با حضور پلیس موفق به این کار نشد.

اصطلاحات

• نظام جمع: تمریناتی است که به منظور آمادگی برای رژه انجام می‌شود.
• اصطلاح سر صف مدارس، میدان تیر و سربازی از جلو نظام است و عجلو یا عجل نیست.

جستارهای وابسته

• سربازی
• خدمت وظیفه عمومی
• مخالف با سربازی
• امریه
• جنجال سربازی بازیکنان فوتبال در ایران
• کدهای مراکز آموزش نظام وظیفه

منابع

• "نحوه خرید سربازی برای ایرانیان مقیم خارج". بینانیوز (به کچوایی). Retrieved 2016-02-14.
• «فروش «کارت پایان خدمت به سربازان غایب» مصوبه خوبی نیست». خبرگزاری باشگاه خبرنگاران | آخرین اخبار ایران و جهان. ۲۰۱۶-۰۲-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۰۲-۱۴.نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)
• «آیا با این اقدام، کسانی که با دور زدن قانون از خدمت سربازی فرار کرده بودند اکنون به ریش مردم نخواهند خندید؟!». خبرنامه دانشجویان ایران. ۲۰۱۴-۱۲-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۰۲-۱۴.نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)
• «فروش سربازی نتیجه اعتماد به صداقت آمریکایی است». الف. ۲۰۱۶-۰۲-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۰۲-۱۴.نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)

پیوند به بیرون

• قانون خدمت نظام وظیفه، مصوب ۲۹ خرداد ماه ۱۳۱۷
• مجموعه قانون خدمت وظیفه عمومی(نسخه بهمن ۱۳۹۰)
• فهرست بیماری‌های معافیت پزشکی - سازمان وظیفه عمومی ناجا