حرم امام رضا
حرم امام رضا | |
---|---|
![]() گنبد، ایوان و گلدستهٔ حرم امام رضا از صحن عتیق | |
![]() | |
نام | حرم امام رضا |
کشور | ایران |
استان | خراسان رضوی |
شهرستان | مشهد |
اطلاعات اثر | |
نام محلی | حرم مطهر رضوی |
نوع بنا | آرامگاه و زیارتگاه شیعه، مسجد نزد مسلمانان |
کاربری | مسجد و زیارتگاه |
دیرینگی | آثار بهجامانده از دورهٔ سلجوقی تا به امروز |
دورهٔ ساخت اثر | از دورهٔ سامانیان تا به امروز |
مالک فعلی اثر | آستان قدس رضوی |
اطلاعات ثبتی | |
شمارهٔ ثبت | ۱۴۰ |
تاریخ ثبت ملی | ۱۵ دی ۱۳۱۰ |
اطلاعات بازدید | |
امکان بازدید | آری |
وبگاه | آستان قدس رضوی |
حرمِ امام رضا یا حرم رضوی محل دفن علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان امامی است. این مکان که در مرکز شهر مشهد در خراسان رضوی، ایران واقع است، نزد شیعیان امامی بهعنوان «حرم» و مکانی مقدس گرامی داشته میشود.
حرم امام رضا مجموعهای است با کانونِ آرامگاهِ علی بن موسی الرضا که دیگر مسجدها، آرامگاهها، رواقها، صحنها، کتابخانهها و موزهها را دربر میگیرد. مسجد بالاسر و مسجد گوهرشاد نیز از مهمترین بناهای پیوسته به این حرم هستند.
دیرینگی قدیمیترین بخشهای این حرم به سال ۶۱۰ ه.ق (دههٔ ۱۲۳۰ م) میرسد. از دورهٔ تیموریان همزمان با نوسازی بسیاری از بناهای کهن خراسان در طوس، هرات و نیشابور، به این مکان نیز توجه ویژهای شد. بسیاری از ساختمانهای این حرم از دورهٔ صفویان بهویژه روزگار شاه طهماسب صفوی بهجا ماندهاست. وسعت حرم در طول این بازسازیها از ۱۲ هزار مترمربع به مساحت کنونی آن در حدود یک میلیون متر مربع رسیدهاست که آن را تبدیل به یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان کردهاست.
مقدمه[ویرایش]
علی بن موسی الرّضا (به عربی: عَلیُّ بْنُ موسَی الرِّضا؛ زادهٔ ۱۱ ذیقعدهٔ ۱۴۸ هجری قمری / ۲۹ دسامبر ۷۶۵ میلادی – درگذشتهٔ آخر صفر ۲۰۳ هجری قمری / ۵ سپتامبر ۸۱۸ میلادی)، فرزندِ موسی بن جعفر و نجمه خاتون و از نسل محمد، پیامبر اسلام، است. او امام هشتم شیعیان دوازدهامامی بعد از پدرش موسی کاظم و پیش از پسرش محمد تقی است.[۱] بیهم دائو میگوید بهنظر میرسد که همهٔ منابع، موافق هستند که وی از نظر سیاسی ساکت و علاقهمند به تعلیم دینی بودهاست.[۲] برنارد لوئیس میگوید علی بن موسی در بخشِ بزرگی از زندگیاش، نقشی سیاسی نداشت، اما بهخاطر علم و تقوایش معروف بود.[۳] علی بن موسی الرّضا تا سال ۱۷۹ ه.ق که پدرش، موسَی بنِ جَعفَر، در مدینه میزیست، در همراهیَش بهسر میبُرد. پس از دستگیری و انتقالِ موسی کاظم به عراق توسط هارون، اموال و دستورهای پدر به وی میرسید و رسیدگی به امور شیعیان و پرداخت طلب، به وکالت از پدرش توسط وی انجام میشد. او در دوران امامتش در عهد هارون، در صریا زندگی میکرد.[۴] دوران پنج سالهٔ خلافتِ امین به جنگ میان امین و مأمون گذشت. علی بن موسی الرّضا خویش را از این درگیری برکنار داشت. این دوران، آرامشی نسبی برای فعالیتهای علی بن موسی الرّضا بهوجود آورد و وی فرصت گسترش تعالیم خویش را یافت.[۵] با مرگِ امین و بهحکومت رسیدنِ مأمون، خلیفه با بحرانهای فراوانی مواجه شد.[۶] مأمون تصمیم گرفت با منصوب کردنِ او به جانشینیاش، حمایتِ گروههای مختلف شیعه را به سمت خود جلب کند.[۷] بهگفتهٔ جعفر مرتضی عاملی، مورخ شیعه، مأمون و مشاورانش برای آرام کردن علویان در خراسان و سایر سرزمینهای اسلامی، به فکر انتصاب یکی از علویان به مقامِ ولایتعهدی افتادند. از بین آنها، علی بن موسی الرضا بهجهت منزلت و اعتبار و نیز عدم شرکت در قیام علیه حکومت، بهترین گزینه بود.[۸]
بر همین اساس، در سال ۲۰۰ ه. ق، مأمون برای علی بن موسی الرّضا دعوتنامهای جهت آمدن به مرو نوشت و رَجاءِ بنِ اَبیضَحّاک، دایی فضل بن سهل و غلامی بهنام فِرناس یا یاسر را فرستاد تا همراه او در این سفر باشند.[۹] از سوی دیگر، شیخ صدوق، محدث شیعه، چنین گزارش میکند که مأمون در نامهنگاریهای متعدد، از علی بن موسی درخواستِ عزیمت به مرو را میکرد و علی بن موسی این درخواست را با بهانهها و دلایل گوناگون رد مینمود. این امتناع سبب شد تا مأمون بهاجبار علی بن موسی را به مرو بیاورد.[۱۰] بهگزارشی که صدوق، محدث شیعه، در عیون اخبارَ الرّضا نقل میکند، پس از رسیدن علی بن موسی الرضا به مرو، مأمون در ابتدا پیشنهاد کرد تا از خلافت بهنفع خلافت علی بن موسی کنارهگیری کند.[۱۱][۱۲] علی بن موسی در ردِّ ادعای مأمون به او گفت: «اگر خلافت متعلق به توست، پس حق نداری ردایی که خداوند تنت کرده، از تن بیرون بیاوری و به دیگری ببخشی؛ اما اگر خلافت متعلق به تو نیست، اجازه نداری چیزی که متعلق به تو نیست را به من ببخشی.»[۱۳] پس از آن، مأمون پیشنهاد ولایتعهدی را داد، اما علی بن موسی الرّضا از پذیرش این پیشنهاد سرباز میزد.[۱۴][۱۵] علی بن موسی نزدیک به دو ماه در برابر پیشنهادِ ولایتعهدی مقاومت کرد و در نهایت با اکراه، آن را پذیرفت،[۱۶] بهشرط اینکه هیچ فعالیت حکومتی رسمی انجام ندهد.[۱۷] منابع بعدیِ امامیه مانند عیون اخبار الرّضا، تأکید میکنند که علی بن موسی ولایتعهدی را تنها بدین دلیل که به مرگ تهدید شده بود، پذیرفت.[۱۸] اولین موج مخالفتها در انتصاب علی بن موسی، از جانب برخی از سران کاخ مأمون گزارش شدهاست. طبق آنچه صدوق نقل میکند، دلیل این افراد، کینه شخصی از علی بن موسی بودهاست.[۱۹] تصمیمِ شگفتآورِ ولایتعهدیِ علی بن موسی الرّضا که از سوی خلیفه گرفته شد، بیدرنگ مخالفتِ شدیدِ گروههای مخالف بهویژه عباسیان را برانگیخت و این مخالفت حتی در خراسان بزرگ — که زیر نفوذِ وزیر ایرانیتبار، فضل بن سهل بود — دیده میشد.[۲۰] فشارهای حزبِ مخالفشخلیفه در بغداد، او را از این تصمیم پشیمان کرد. نگرانی آنان بهخاطر بیرون آوردنِ امپراتوری اسلامی از دست عباسیان توسط علویان و ایرانیها بود.[۲۱] اعضاء این حزب مخالف در بغداد بیعتِ خود با مأمون را شکستند و عمویش ابراهیم بن مَهدی (د. ۲۲۴ ه.ق/۸۳۹ م) را بهعنوانِ خلیفه در ۲۸ ذیحَجّهٔ ۲۰۱ ه.ق/۱۷ ژوئیهٔ ۸۱۷ م منصوب کردند.[۲۲] با رسیدن خبر عزل مأمون به مرو، علی بن موسی الرّضا پیشنهادِ عزل خویش از ولایتعهدی را به مأمون داد، اما در مقابل مأمون تصمیم گرفت به بغداد برگردد و از حقش دفاع کند.[۲۳] در دوم شَعبانِ سال ۲۰۲ ه. ق، شش ماه پس از استعفای فضل بن سهل از وزارت، هنگامی که مأمون بههمراه ولیعهد و دربار، قصدِ غرب کرده بود، فضل در سرخس توسط چند تن از فرماندهان سپاه با ضربات چاقو در حمام کشته شد.[۲۴][۲۵] بهگزارش قرشی، دو روز بعد وقتی کاروان مأمون به توس رسید، علی بن موسی بیمار شد و درگذشت.[۲۶] به گزارش بیهم دائو، بیشتر منابع نزدیک به واقعه — از جمله منابع امامیه — از دلایل طبیعی به عنوان علت درگذشت علی بن موسی یاد کردهاند و در گزارشهایی که به قتل وی دلالت دارند، اشارهای مبنی بر دست داشتن مأمون در آن نکردهاند. اما در اکثر منابع امامیه از قرن چهارم هجری به بعد و به تبع آنها، منابع اهل سنت، نظریه به قتل رسیدن علی بن موسی الرضا به دستور مأمون و بر اثر مسمومیت مطرح شد.[۲۷]
قَبرانِ فِی طوسٍ خیرُ النّاسِ کلّهم و قبرٌ شَرُّهم هذا مِنَ العِبَر ما ینفَعُ الرِّجسُ من قُربِ الزَّکیِّ و لا علَی الزَّکیِّ بقُربِ الرِّجسِ مِن ضرر ترجمه:
در طوس دو قبر قرار دارد، قبر بهترین مردم و قبر بدترین آنان؛ این است از عبرتهای روزگار، نه ناپاک از نزدیکی به فرد پاک سودی میبرد و نه شخص پاک از نزدیکی به شخص ناپاک ضرری. (شعر دعبل خزاعی شاعر عرب معاصر علی بن موسی الرضا)
دفن علی بن موسی الرضا[ویرایش]
بنابر معتبرترین گزارشها، درگذشت علی بن موسی در آخرین روزِ صفر سال ۲۰۳ ه.ق اتفاق افتادهاست. تاریخهای دیگری در همان محدودهٔ ماه صفر برای این واقعه ذکر شدهاست.[۲۸] علی بن موسی درحالیکه در سناباد — محل دفن هارون — متوقف شده بود، در حومهٔ نوغان در طوس درگذشت.[۲۹] خلیفه از گروهی از علویان و خویشاوندان علی بن موسی الرّضا از جمله عمویش، محمد بن جعفر، درخواست کرد تا پیکر علی بن موسی را بررسی و تأیید کنند که او به مرگ طبیعی درگذشته است و دستور داد که پیکرش در کنار قبر پدرِ خویش، هارون، در منزل حُمَیْد بن قَحْطَبهٔ طایی در سَناباد در نزدیکیِ نوغان به خاک سپرده شود. مأمون غم و اندوهِ بسیاری از خود نشان داد و بنابر گزارشها بدون عَمامه در مراسمِ تشییع پیکر حاضر شد و بهمدت سه روز در آنجا به عزاداری پرداخت. بااینحال بسیاری از منابع، او را متهم به دست داشتن در مسمومیتِ علی بن موسی الرّضا دانستهاند.[۳۰][۳۱] پیکر رضا را در سمت بالاسرِ قبرِ هارون دفن کردند. بهگزارش شیخ صدوق، محدث شیعه، علی بن موسی الرّضا در سفر بازگشتش از مرو، هنگام ورود به سناباد و بر سر قبر هارون، به هَرثَمَة بن اَعیَن خبر دفن شدنش در بالاسرِ هارون را داد. سپس از نیت مأمون برای دفن پیکرش در کنار هارون پرده برداشت و به هرثمه اطمینان داد که پایینِ پا و پشت سرِ هارون بهخاطر سختی، زمین شکافته نمیشود و مأمون مجبور است که او را در بالاسرِ هارون دفن کند. بنابر روایت دیگری از شیخ صدوق، در عیون اخبار الرّضا، بهنقل از هرثمه، بعد از آنکه وی مسموم شد، فرزندش، محمد بن علی، — که پیش از آن در مدینه بود — بهصورتِ معجزهگونهای به خراسان آمد و پدرش را پیش از تغسیل و تکفین مأمون، غسل و کفن نمود.[۳۲] مأمون بهمدت یک روز، درگذشت علی بن موسی الرّضا را از مردم مخفی کرد و در روز بعد، پس از اطلاع مردم از درگذشت علی بن موسی الرّضا و اجتماع و اعتراضشان، از محمد بن جعفر خواست تا مردم را پراکنده کند. سپس دستور داد تا شبانه او را دفن نمایند.[۳۳]
پیشینه بنا[ویرایش]
بنا بر گزارشی از طبری و یاقوت به نقل از تقی بینش در نخستین کنگرهٔ ایرانشناسی، در سناباد عمارتی ییلاقی وجود داشت و افرادی از رجال دولتی آن زمان مانند جنید بن عبدالرحمن و حُمَید بن ابیغانم طایی در آن اقامت داشتند. در برخی از منابع تاریخی این عمارت را دارِ حُمَید بن قَحْطَبَه گفتهاند و آن را مِلک شخصی وی دانستهاند.[۳۴] تقی بینش همچنین احتمال میدهد که بنای اصلی در دورهٔ جنید بن عبدالرحمن — که از سال ۱۱۱ تا ۱۱۶ ه.ق فرمانروای خراسان از جانب هشام بود و اغلب در نیشابور یا طوس اقامت داشت — ساخته شدهباشد و دیگران آن را توسعه داده باشند.[۳۵] ساختمان حرم در باغ حمید که یک ارگ حکومتی بوده قرار داشت و مالکیت آن در اختیار حمید بن قحطبه نبود، اما چون وی آخرین فردی بود که در این باغ سکونت داشته، این باغ به نام وی مشهور گردیدهاست. محمد بن جریر طبری مینویسد: «این باغ و بنای باشکوه آن از ابتدا متعلق به حمید بن ابیغانم طائی بوده و هارون را در این بنا بهخاک سپردهاند.» بنابراین بهنظر میرسد بهواسطهٔ تشابه اسمی، بهنام حمید بن قحطبه مشهور گردیدهاست.[۳۶]
پیش از دفن علی بن موسی الرّضا در سناباد، نام این منطقه «قُبّهٔ هارونی» بودهاست.[۳۷] مشهور است که مأمون بر قبر پدرش، گنبدی را ساخته بود. اکنون نیز دیوار چینی قدیمی حرم، که بنای آن منسوب به مأمون است، وجود دارد و بنای فعلی بر روی همان ساخته شدهاست.[۳۸] بعد از دفن علی بن موسی الرضا، نام این منطقه به مشهدعلیالرضا و به اختصار مشهد مبدل شد. این منطقه بعدها و پس از تخریب شهر طوس، جایگزین این شهر شد تا جایی که دیگر شهر طوس احیا نشد.[۳۹] اسم این شهر را ابن حوقل «المشهد»، یاقوت حمویی «مشهدالرضا» و حمدالله مستوفی «مشهد مقدس» عنوان دادهاند.[۴۰]
پس از دفن علی بن موسی، آبادانی آنجا شتاب گرفت و سامانیان اقدام به ساخت بناهایی در آنجا کردند.[۴۱] در دورهٔ غَزنَویان، ساختمان و قُبّهٔ جدیدی بر آن مقبره ساخته شد[۴۲] و این ساخت و سازها تا دورهٔ صَفَویان ادامه داشت و در حکومت صفویان به اوج خود رسید. توسعهٔ آرامگاه در عصر افشاریان با طلاکاری ایوان صحن ادامه داشت. در دورهٔ قاجاریان، ضریح جدیدی برای بقعه ساخته شد. در دوران سلطنت پهلوی، بیشتر تلاشها معطوف به بازسازی، ترمیم و تغییر کاربریهای بخشهای مختلف حرم شد. پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، طرحهای مختلفی در توسعهٔ حرم اجرا شد و بیشترین حجم توسعه مربوط به این دوران بودهاست.[۴۳]
اهمیت[ویرایش]
حرم امام رضا که به حریم رضوی نیز شناخته میشود، به جهت دفن علی بن موسی الرضا برای شیعیان و همینطور اهل سنت؛ به عنوان یک زیارتگاه و کانون معنوی حائز اهمیت بودهاست. در اینباره شواهد تاریخی چندان زیادی مربوط به قبل از دوره صفویه وجود ندارد. از آنجا که حضور علی بن موسی الرضا در منطقه شرق اسلامی، تأثیر شگرفی به نفع علویان و بر ضد عباسیان داشت، موجب گسترش معارف شیعه در منطقه نیز شد. بعد از قتل علی بن موسی الرضا نیز تبلیغ تعالیم وی، به راویان و شاگردان وی محول شد و مزار او، کانون معنوی برای شیعیان و پس از اندکی اهل سنت شد. شاعرانی همچون دعبل نیز از همان ابتدا به این آرامگاه توجه داشتند و در اشعار خود به آن اشاره یا به زیارت او دعوت میکردند. نقل کرامتهایی توسط شیخ صدوق در باب ۶۹ از کتاب عیون اخبارالرضا، نشاندهنده تبدیل شدن این مکان به قطبی معنوی در همان ابتدا است. در اینباره از ناطق بالحق در کتاب الافادة فی تاریخ الائمه السادة آمدهاست که رونق مزار علی بن موسی الرضا با وجود اینکه در کنار هارون الرشید مدفون است و شیعیان هر اثری از آثار مخالفان را نابود میکردند؛ شایان توجه است. او زائران را از میان عوام و سلاطین شیعه و سنی گزارش میکند. از بزرگان اهل سنت که به زیارت علی بن موسی الرضا رفته یا به آن اهتمام داشتند میتوان به ابوبکر ابن خزیمه، ابوعلی ثقفی، ابن حبان، محمد بن علی بن سهل ماسرجسی، ابوالحسین بن ابیبکر فقیه و حاکم نیشابوری اشاره کرد.[۴۴]
تاریخچه توسعه حرم بر اساس دروانها[ویرایش]
حرم در عصر سامانیان[ویرایش]
بنابر گزارش ابن شهرآشوب، امیر فائقالخاصه که که از امرای خراسان بود، بنایی را بر این مزار ساخت.[۴۵] آوردهاند که در قرن چهارم، تعداد شیعیان در اطراف حرم امام رضا به قدری زیاد بود که وقتی اهل سنت قصد کردند تا بر روی قبر هارون، صندوقچهای قرار بدهند، ابوالعلاء صاعد بن محمد بن استوائی، نیشابوری (م ۴۳۱ ه.ق) از این کار برای جلوگیری از اختلاف و نزاع، جلوگیری کرد. همین امر سبب شد تا وی مورد بازخواست خلفای عباسی نیز قرار بگیرد.[۴۶] از توسعه این بنا در دوران پیش از دیلمیان خبر چندانی گزارش نشدهاست و تنها به رونق داشتن زیارت این مرقد پرداخته شدهاست.[۴۷]
حرم در عصر دیلمیان[ویرایش]
عصر دیلیمیان به جهت به روی کار آمدن حاکمانی شیعی، رونقی را در ساختمان این بنا سبب شد.[۴۸] در زمان عضدالدوله دیلمی بقعه تعمیر، و به پارهای از تزئینات آراسته شد و اطراف کاخ حُمید بن قحطبه خانههای مسکونی افزوده شد و توسعه یافت و دژ مستحکمی آن را محافظت میکرد.[۴۹] در این روزگار زیارت حرم امام رضا رواج بیشتری از پیش گرفت.[۵۰]
حرم در عصر غزنویان[ویرایش]
در سده چهارم هجری قمری، سبکتکین غزنوی، حرم امام رضا را تخریب کرد و زیارت آن را ممنوع اعلام کرد.[۵۱][۵۲] محمود غزنوی، قبه را که بهدست پدرش تخریب شدهبود، از نو ساخت و بنایی زیبا بر روی آن برپاکرد.[۵۳] با این وجود روایاتی تاریخی گواه آن است که حرم توسط سبکتکین خراب نشدهاست و پسرش محمود غزنوی تنها به بازسازی حرم مشغول شدهاست.[۵۴] در تاریخ بیهقی آمدهاست: «سوری در آن (بقعه) زیارتهای بسیاری فرمود و منارهای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.» چند تن دیگر از امیران غزنوی نیز به مرمت و تکمیل بقعه پرداختند و به آبادانی مشهد مشغول شدند. در این خصوص ابوالحسن عراقی معروف به دبیر که از رجال و دبیران دربار غزنوی بود در سال ۴۲۵ ه.ق ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود که این بنا به مسجد بالاسر معروف است.[۵۵] در حوادث قرن پنجم آوردهاند که حرم بار دیگر به دست فاتحان ترک تخریب و در قرن ششم مجدد تجدید بنا شد.[۵۶]
حرم در عصر سلجوقیان[ویرایش]
سلجوقیان در قرنهای ششم و هفتم تعمیرات و خدمات زیادی در آنچه امروز روضهٔ منوره نامیده میشود انجام دادند. از جمله امیر عمادالدوله — که مقرب پادشاهان سلجوقی بود — در سال ۵۱۵ ه. ق، حرم را تعمیر کرد و ترکان زمرد ملک، دختر خواهرزادهٔ سلطان سنجر، در سدهٔ ششم ه.ق ازارهٔ گنبدخانهٔ حرم را با کاشیهای ممتاز زرینفام — که به کاشی سنجری معروف است — مزین کرد که این کاشیها تاکنون در حرم موجودند.[۵۷] متن این کتیبهها جابهجا شده و تاریخ دقیق ساختاش روشن نیست؛ با اینحال برخی آن را مربوط به سال ۵۱۲ یا ۵۵۷ ه.ق دانستهاند.[۵۸] این کاشیها به دوران علاءالدین محمد خوارزمشاه به سال ۶۱۲ مرمت شدند. این کتیبهها اکنون با قابهای بزرگ شیشهای محافظت میشوند. در همین دورانها، شرف الدین ابوطاهر بن سعد بن علی قمی پس از مرمت بنا، گنبدی را نیز بر آن ساخت.[۵۹] در همین دوره اولین سنگ قبر باقیمانده بر روی قبر قرار گرفت. در سال ۵۴۸ ه.ق ترکان غز به مشهد و طوس حمله کردند و در طی آن عالمان شهر را کشته و شهر را به آتش کشیدند. در همین حمله به حرم نیز آسیبهایی وارد شد که بعدها توسط سلطان سنجر مرمت شد.[۶۰]

حرم در عصر خوارزمشاهیان[ویرایش]
به عقیده برخی از کارشناسان، در عصر خوارمشاهیان بازسازی در حرم امام رضا صورت گرفت و مقدار زیادی از کاشیهای زرین فام و سنجری، متعلق به این دوران است.[۶۱] دو کتیبه مربوط به دوران خوارزمشاهیان بر دیوار شمالی گنبدخانه به نام «صفهٔ شاهطهماسبی» جای دارند.[۶۲] علاوه بر این در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ، کتیبهای با کاشی ممتاز مربوط به همین دوره وجود دارد. دو محراب از کاشی یکپارچه نیز — که در گذشته درون حرم نصب شدهبودند و اکنون در موزه جای دارند — از کارهای هنری همین دوران است.[۶۳] محراب جنوبغربی و درِ طلای جنوبی گنبدخانه نیز متعلق به ۶۱۲ ه.ق است.[۶۴]
حرم در عصر مغول و ایلخانیان[ویرایش]
در دوران حیات ابن بطوطه (۷۰۳–۷۷۹ ه.ق)، حرم دارای قندیلهای نقره، پردههای ابریشمی و فرشهای گوناگون بودهاست و هنوز قبر هارون باقی بودهاست. بر روی قبر هارون نیز شمعدان میگذاشتند تا با آنها شناخته شود.[۶۵] بهگزارش ابن ابی الحدید در شرح نهجالبلاغه، در سال ۶۱۸ ه.ق مغولها به طوس حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهد شدند و آنجا را هم خراب کردند. عطاردی در تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید مینویسد که مغولها مردم مشهد را به قتل رساندند، به حرم رضوی خسارتهایی زدند و اموال و اثاثیهٔ آن را غارت کردند، اما به بنای اصلی صدمه نزدند. همچنین عطاملک جوینی در تاریخ جهانگشای از خرابی حرم به دست مغولها چیزی نگفتهاست و فضل بن روزبهان خنجی نیز در مهماننامهٔ بخارا — که حملهٔ مغولها را به طوس و مشهد را شرح داده — بیان میکند که مغولان این حرم را خراب نکردند، زیرا کتیبههای سال ۶۱۲ ه.ق که قبل از این حمله نصب شده بوده هنوز برجاست.[۶۶] با این وجود پطروشفسکی تأیید میکند که حرم در سال ۶۱۸ به دست مغولان تخریب شد. بعدها اولجایتو که مذهب شیعه پذیرفته بود، این حرم را بنا کرد.[۶۷] در نهایت، فرسودگیها و احیاناً خرابیها و خسارات واردشده به حرم در دورهٔ حکومت ایلخانیان بازسازی شد.[۶۸] دو کتیبهٔ در ضلع شمالی گنبدخانه نیز، متعلق به سالهای ۷۱۲ و ۷۶۰ ه.ق هستند.[۶۹] بنابر گزارشی که ابن بطوطه در سال ۷۳۴ ه. ق، پس از یک سده از واقعه هجوم مغول به حرم امام رضا گزارشگر آن است؛ حرم امام رضا عمارتی زیبا با کاشیکاریها و ضریح نقرهای تصویر شدهاست و اثری از خرابی وجود ندارد. این احتمال داده شدهاست که این عمارت به تصویر کشیده شده، از ساختههای سلطان محمد خدابنده بوده باشد. همچنین گنبد حرم نیز از ساختههای اوست.[۷۰] بر همین اساس گنبد حال حاضر را مربوط به این دوره دانستهاند. ابنیه این دوره را مسجد بالاسر، یک مدرسه و چند بنای کوچک متصل به ضلع شمالی حرم دانستهاند.[۷۱]
حرم در عصر تیموریان[ویرایش]
در دوران حکومت شاهرخ تیموری، آثار ارزندهای در حرم و اطراف آن احداث شد. از این میان میتوان به دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده و همینطور مسجد گوهرشاد اشاره کرد که به سال ۸۲۱ و با نظارت قوامالدین شیرازی، از معماران بزرگ وقت تأسیس شدند.[۷۲] این مسجد، نخستین مسجد جامع شهر بود.[۷۳] مدرسهٔ پریزاد، مدرسهٔ دو در و مدرسهٔ سابق بالاسر — که به ضلع غربی دارالسیاده وصل بود اما اکنون جز رواق دارالولایه قرار دارد — از دیگر بناهای ساخته شده در این دوران است.[۷۴] کارشناس با توجه به یافتن قبر ابوالقاسم بابرین بایسنغر بن شاهرخ در زیر گنبد مدرسه سابق بالاسر، ساخت این مدرسه را به وی نسبت دادهاند. این سه مدرسه، بهطور همزمان ساخته شدهاند.[۷۵] دارالحفاظ که مابین حرم و مسجد گوهرشاد بود و بنای تحویلخانه یا خزانه که در مشرق دارالحفاظ قرار داشت نیز به این دوره منسوب است. بنای صحن عتیق که صحن تیموری نام داشت و همینطور ایوان طلا نیز در این دوره پی ریزی شد که در عصر صفویان تکمیل شد.[۷۶]
حرم در عصر صفویان[ویرایش]
من مَیامِنَ مِنَنِ الله سبحانُهَ الَّذی زیَّنَ السَّماءَ الدّنیا بزینةِ الکواکبِ و رصَّعِ هذهِ القُبابَ العُلی بدُررِ الثَّواقِب الدُراری أنِ استَسَعد السلطانَ الاَعدَلَ الاعَظمَ و الخاقانَ الاضخمَ الاَکرَمَ أشرَفَ ملوکِ الارض حَسَباً و نسبت و أکرمَهُم خلقاً و ادباً مروج مذَهب أجدادِهِ الائمةِ المعصومین مُحیی مراسم آبائِهِ الطیبینَ الطاهرین السلطانُ ابن السلطان شاه سلیمان الموسوی الصفوی بهادرخان بتذهیبِ هذهِ القبَّةِ العِدسیِّةِ الملَکوتیةِ و تزیینها و تَشرَّفَ بتجدیدها و تحسینِها اذ تطرَّق الانکسارُ و سَقَطَتِ بنیانُها الذَّهبیةِ الَّتی کانت تشرَّقَ کالشَّمس فی رابعة النَّهار بسبب حدوثِ الزّلزلةِ العظیمهِ فی هذه البَلدَةِ الکریمهِ الطیبهِ بسنَةِ أرَبعَ و ثمانینَ و ألفٍ و کان هذه التَّجدیدُ الجدیدُ بسنةِ ستَّ و ثمانینَ و ألفٍ. کَتَبَهُ محمدرضا امامی.
با رسمیتیافتن مذهب تشیع در این دوران، بناها و آثار زیادی به حرم افزوده شد. شاه طهماسب علاوه بر اهدای نخستین ضریح، به بازسازی و تذهیب گنبد و طلاکاری گلدستهٔ کنار گنبد فرمان داد.[۷۸] گنبد طلاکاری شده در عصر سلطان محمد و منارههای طلاکاری شده در روزگار غزنویان، در دوران شاه طهماسب اول به مرمت نیاز داشتند و به دستور شاه مرمت صورت پذیرفت و بر گرد مشهد حصاری کشیده شد.[۷۹]
در سال ۹۹۷ ه.ق و مصادف با دومین سال سلطنت شاه عباس اول، مشهد مورد هجوم ازبکان قرار گرفت و در پی مقاومت مردم مشهد، عبدالله خان ازبک دستور قتلعام مردم مشهد را صادر کرد. مردمی که به حرم نیز پناهنده بودند در پی این حمله کشته شدند. سال بعد نیز عبدالمومن خان مجدد به مشهد حمله کرد و تمام سادات، عالمان و خادمانی که به حرم پناهنده بودند قتلعام کرد و جوی خون در حرم جاری کرد. پس از آن عبدالمومن خان دستور غارت حرم را داد و زنان و کودکان در حرم را به اسارت گرفت. در پی این حمله بود که شاه عباس به سال ۱۰۱۰ ه.ق پیاده به قصد زیارت حرم امام رضا به مشهد آمد و دستور بازسازی حرم را صادر کرد. بر اساس کتیبه نصب شده در حرم، این بازسازی به سال ۱۰۱۶ به پایان رسید. در عهد شاه عباس صفوی بنای صحن عتیق کامل شد. در این دوره، رواقهای دارالفیض و توحیدخانه و رواق گنبد حاتمخانی و گنبد اللهوردیخان و رواق شیخ بهاءالدین به حوزهٔ حرم افزوده شد.[۸۰] بر سر در ایوان طلای صحن عتیق نام سلطان حسین بایقرا نقش بستهاست که مربوط به اواخر قرن نهم قمری بودهاست و توانستهاست تا با کمک وزیرش امیر علیشیر نوایی، نیمی از صحن عتیق را پیش ببرد.[۸۱] شاه عباس همچنین شماری از قرآنهای خطی منسوب به امامان شیعه را به آستان قدس هدیه کرد و املاکی را وقف این آستان نمود. شاه عباس دوم نیز صحن عتیق را تعمیر و کاشیکاری کرد. در دوران او و به دستورش گنبد را مجدد طلاکاری کردند.[۸۲] احداث ایوان شمالی و اتاقها، غرفهها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد اللهورودیخان از دیگر دستورات شاه عباس بود که به سرانجام رسید. به فرمان شاه، از این پس پیشوند «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام کسانی که به مشهد میآمدند اضافه کردند.[۸۳]
در سال ۱۰۸۴ ه.ق و در زمان شاه سلیمان، در پی زمینلرزهای، گنبد حرم آسیب دید و شماری از خشتهای طلایی آن کنده شد. پس از این واقعه و به فرمان شاه، گنبد بازسازی گردید و کتیبهای بر آن افزوده شد که این رخداد را حکایت مینماید.[۸۴] این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده میشود.[۸۵] شاهسلیمان گنبد مطهر را، که بر اثر زلزلهٔ ۱۰۸۴ق/ ۱۶۷۳م شکاف برداشته بود، بهتصریح کتیبهای که بر آن نصب شدهاست، مرمت کرد و چند مدرسه ساخت. دو بنای مهم آستان قدس ــ رواق اللهوردیخان و رواق حاتمخانی ــ از ساختههای اللهوردیخان و حاتمبیک اردوبادی، از امیران بزرگ صفوی است. ایوانی هم که در ضلع غربیِ دارالضیافه قرار دارد، از بناهای اللهوردیخان است.[۸۶] به گزارش منابع، علاوه بر گنبد حرم، گنبد مسجد گوهرشاد و سه مدرسه پریزاد، دودر، بالاسر و پایینسر نیز در این زلزله آسیب دیدند که با دستور شاه سلیمان تعمیر شدند. در تعمیرات این دوره، دارالسیاده و گنبد حرم به سال ۱۰۸۶، مسجد گوهرشاد به سال ۱۰۸۴ تا ۱۰۸۹ و مدرسه پریزاد به همراه مدرسه بالاسر به سال ۱۰۹۱ بازسازی شدند. دو مدرسه دودر و پائینپا نیز به ترتیب در سالهای ۱۰۸۸ و ۱۰۸۷ بازسازیشان تکمیل شد.[۸۷]
حرم در عصر افشاریه[ویرایش]
در دوره افشاریه ایوان صحن تیموری که در دورهٔ سلطان حسین بایقرا ساخته و توسط شاه عباس یکم توسعه یافتهبود، بهفرمان نادرشاه طلاکاری شد.[۸۸] همچنین دیوار حرم رنگآمیزی دوباره شد و گلدستهٔ شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی — که توسط شاه عباس توسعه یافته بود — ساخته و همراه با ایوان جنوبی صحن عباسی طلاکاری شد.[۸۹] همچنین در همان سال، به دستور نادرشاه سنگاب یک پارچهای از جنس مرمر، از هرات به مشهد آورده شد، و پس از آن شخصی به نام اسماعیل خان بر روی آن یک پوشش هشت ضلعی به همراه گنبد ساخت و طلاکاری کرد.[۹۰] پس از نادرشاه، توسط برخی از سلاطین افشاری، به این بنا تعرضهایی صورت گرفت. به سال ۱۱۸۳ ه.ق شاهرخ فرزند رضاقلی میرزا که نواده نادر بود بر خراسان حکومت میکرد و پس از آنکه در سال ۱۱۹۰ ه.ق در پرداخت حقوق درمانده شد؛ دستور داد تا طلاهای حرم را استخراج و از آنهامخارج سپاه را پرداخت کرد. نادرمیرزا نیز به اموال اوقافی حرم تعرضهایی کرده بود. میرزا مهدی مجتهد که تولیت وقت آستان بود به وی در این خصوص اعتراضهایی کرد که سرانجام به کشته شدن میرزا مهدی منتهی شد.[۹۱]
حرم در عصر قاجاریه[ویرایش]
در عهد فتحعلی شاه رواق دارالضیافه و سومین ضریح حرم احداث شدند. بنای صحن آزادی (صحن نو) نیز در سال ۱۲۳۳ به فرمان ناصرالدین شاه ساخته، و ایوان غربی آن طلاکاری شد. همچنین احداث رواق دارالسعاده در محوطهٔ بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتمخانی در سال ۱۲۵۱ ه.ق و بنای مدرسهٔ علینقی میرزا — که بعداً به رواق دارالذکر تغییر یافت — در این دوره انجام شد.[۹۲] احداث دارالسعاده به سال ۱۲۵۱ انجام شد.[۹۳] به گواه کتیبه منسوب بر سر در ایوان شاه عباسی (ایوان شمالی صحن عتیق) این ایوان در عصر محمد شاه مرمت شدهاست. همچنین در دوران تولیت عضدالملک به تاریخ ۱۲۷۶ ه. ق، توحیدخانه مبارکه نیز مرمت شدهاست. او در سال ۱۲۷۵ دستور داده بود تا بر روی نقاشیهای نفیس حرم و کاشیکاریهای قدیمی، آینهکاری صورت بگیرد. ناصرالدینشاه نیز دستور داد ازارهٔ دیوار، تا بالای ایوان ناصری، و سقف مقرنس آن را با خشتهای طلا بپوشانند. کمی بعد در دوران حکومت مظفرالدین شاه، دو صحن عتیق و جدید مرمت شدند. پس از آن و در پی وقایع انقلاب مشروطه در ایران، ارتش روسیه تزاری، به حرم امام رضا حمله برد و آن را گلولهباران کرد. در پی این حملات، گنبد و بخشهایی از حرم آسیب دید که با فعالیتهای حسین میرزا نیرالدوله و کمک نیکوکاران، خرابیهای تصحیح شد. این واقعه مربوط به سال ۱۳۳۰ ه.ق عنوان شدهاست.[۹۴] پیش از آن نیز به سال ۱۲۳۶ محمد حسن خان سالار پس از اعلان استقلال در مشهد، دستور داد تا طلاهای حرم را جمع کرده، ذوب نمایند و به نامش سکه ضرب کنند. او حرم را غارت کرد و چندی بعد پس از سرکوب قیامش، به سال ۱۲۶۸ مجدد دربهای حرم با طلای ضخیم پوشش یافت.[۹۵]
حرم در عصر پهلوی[ویرایش]
در سال ۱۳۰۷ ه.ش در شبکه پیرامون فلکه حرم امام رضا، تغییرات اساسی صورت پذیرفت و فلکهای به شعاع ۱۸۰ متر از نوک گنبد و به پهنای ۳۰ سانتیمتر بر گرد حرم تأسیس شد. کمی بعد نیز ساختمانهای موزه، کتابخانه و تالار تشریفات نیز به این حرم اضافه شد. از وقایع رویداده در عصر رضاشاه پهلوی، ماجرای مسجد گوهرشاد بود که پس از حضور جمعی از معترضان به تصمیمات حکومتی در حرم و مسجد گوهرشاد، به سال ۱۳۱۴ ه.ش جمعی از معترضان از جانب قزاقها مورد حمله قرار گرفتند و بر اثر تیراندازی صورت گرفته در مسجد گوهرشاد، بین دو تا پنج هزار نفر کشته شدند. گزارشها از دستگیری ۱۵۰۰ نفر میدهد.[۹۶] در زمان محمدرضا پهلوی طرح توسعهٔ حرم با نظارت عبدالعظیم ولیان، استاندار وقت استان خراسان و نایبالتولیهٔ آستان قدس رضوی به انجام رسید. در سال ۱۳۵۳ خورشیدی خشتهای طلایی گنبد را — که شفافیت خود را از دست دادهبود — برداشتند و پس از رنگآمیزی مجدد با آب طلا، در جای خود قرار دادند.[۹۷] در این دوران، ضریح نیز مرمت شد. همچنین با توسعه حرم، سقف فرسوده مسجد بالاسر با سقفی جدید و بتنی جابجا شد و این سقف از نو کاشیکاری و تزئین شد. حرم از ضلع شمالی نیز گسترش یافت و به دارالشکر متصل شد. محراب قدیمی مسجد نیز به موزه منتقل شد. در طرح توسعه حرم در این دوران، ساختمانهای جدیدی به آستان اضافه شد و ساختمان موزه تأسیس شد. همچنین در فضای مشهد نیز تغییراتی همچون تعریض خیابانها رخ داد.[۹۸] همچنین در این طرح، فاصله بین ضریح و ضلع غربی حرم که تنگنایی به عرض ۸۵ سانت بود، چارهای اندیشیده شد و بر اساس آن، دیواره قدیمی حرم در سمت بالاسر که ضخامتی به مقیاس ۲٫۹۰ داشت و وزن گنبد بر روی آن قرار گرفته بود، تخریب شد و به جای آن پایههایی بتنی جایگزین شد. بر همین اساس قسمت بالاسر گسترش و فضای حرم توسعه یافت.[۹۹] در این دوره کاربری بناهای اطراف مجموعه — که مربوط به سدههای اخیر بودند — تغییر یافت و این بناها به صحنهای حرم تبدیل شدند. مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک میرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل کشیکخانهٔ خدام، و همچنین برخی مدرسهها، تیمچهها یا فضاهای خالی به صورت رواقهای دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارالعزه و دارالعباده درآمدند و ساخت صحن موزه (رواق کنونی امام خمینی) و تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقارهخانه نیز در این دوره رخ داد.[۱۰۰] از وقایع ایام پایانی حکومت پهلوی، مسئله تیراندازی مأموران ساواک به چند فراری در آبان ۱۳۵۷ بود که بر اثر آن چند گلوله به توحیدخانه و دیوارههای کفشداری گنبداللهوردیخان اصابت کرد. مأموران همچنین در حرم گاز اشکآور پرتاب کردند و سرآخر موفق به دستگیری فراریان نشدند. در نهایت استاندار خراسان در رادیو مشهد، از مردم عذرخواهی کرد و مردم نیز به نشانه اعتراض، راهپیمایی برگزار کردند.[۱۰۱]
حرم در عصر جمهوری اسلامی[ویرایش]
پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران و استقرار حکومت اسلامی در ایران، طرح توسعهٔ حرم دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش زیادی بود.[۱۰۲]در این دوره، طلای گنبد که بر اثر زمان ساییده شده بودند، با طلای جدید جایگزین شدند و گزارش این تعویض در لوحهای نوشته و بر گنبد نصب شد. از دیگر اقدامات صورت گرفته در این دوره، ساخت رواق دارالولایه، صحن قدس، یک ایوان جدید، سقاخانه، صحن جمهوری اسلامی، دو گلدسته در پشت دربهای شمالی و جنوبی، بست شیخ بهایی، کتابخانه جدید، دانشگاه علوم رضوی و توسعه فلکه حرم و اجرای زیرگذر در زیر حرم است.[۱۰۳] در سال ۱۳۵۸ رواق پشت سر توسعه پیدا کرد و فضاهای پیش رو و پایین پا تعریض شدند. در این دوره چند بست همچون بست شیخ طبرسی و ساختمانهای مختلفی چون ساختمان دانشگاه علوم اسلامی تأسیس شدند. در این دوره صحن عتیق به صحن انقلاب و صحن موزه به صحن امام خمینی تغییر نام پیدا کردند.[۱۰۴] در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه یافت و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درهای ورودی به بنای حرم در سمت پیشرو و پایین پای مدفن، گشایش یافت.[۱۰۵] آخرین ضریح نصب شده بر روی قبر علی بن موسی الرضا، ضریح مشهور به ضریح آفتاب است که در اسفند ۱۳۷۹ نصب گردید.[۱۰۶]
از وقایع تاریخی این دوره میتوان به انفجار بمب در سال ۱۳۷۳ ه.ش اشاره کرد که بر اثر آن، ۲۷ نفر کشته و ۲۹۰ نفر مجروح شدند.[۱۰۷]
صحن جمهوری اسلامی، پیامبر اعظم، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره ساخته شد. و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هکتار در دورههای گذشته، به ۷۰ هکتار تا سال ۱۳۹۲ رسید.[۱۰۸]
بخشهای اصلی حرم[ویرایش]
بنای حرم قدیمیترین و نخستین بنای مجموعهٔ آستان قدس رضوی است که مدفن علی بن موسی الرضا در زیر آن قرار دارد.
روضه منوره[ویرایش]
روضه به معنی باغ و گلستان و گلزار[۱۰۹] و منوره به معنای نورانی است.[۱۱۰] بخشی از حرم امام رضا که دربرگیرندهٔ پیکر علی بن موسی است را روضهٔ منوره میخوانند.[۱۱۱] این مکان شامل فضایی مربع شکل به مساحت ۱۸۹٫۰۳ مترمربع است که ۱۷٫۱۵ مترمربع آن را ضریح تشکیل میدهد. روضهٔ منوره از طریق چهار صفهٔ بزرگ در چهار طرف به داخل و خارج حرم مرتبط میشود.[۱۱۲] در قسمت بالای درگاه ورودی جنوب (پیشرو)، شرق (پایین پا) و شمال (پشت سر) روضه، تاریخهای ۱۱۵۵، ۱۲۷۵ و ۱۲۷۷ دیده میشود. تاریخ کتیبهٔ منظوم دور گنبدخانه نیز، در مصراع دوم بیتی آمده که سال ۱۲۸۷ را بهدست میدهد.[یادداشت ۱] دو در طلاکاری شده در سمت جنوبی و شرقی قرار دارد. در جنوبی تاریخ ۱۲۷۳ ه.ق را بر خود دارد، اما ماده تاریخ روی آن، تاریخ ۱۲۷۵ ه.ق را بهدست میدهد. درِ شرقی نیز بهتاریخ ۱۲۸۴ ه.ق است. رواق دارالحُفّاظ در سمت جنوب روضه قرار دارد که با سه درِ نقرهای با دیگر فضاها در ارتباط است. تاریخ درها ۱۲۷۹، ۱۲۸۹ و ۱۳۷۱ ه.ق است. ماده تاریخ کتیبهای بر بالای ازارهٔ رواق تاریخ ۱۲۶۹ را بهدست میدهد.[۱۱۳]
مدفن[ویرایش]
مدفن علی بن موسیالرضا در بالای سر مدفن هارون در زیر گنبدخانهٔ بخش مرکزی و اصلی مجموعهٔ آستان قدس واقع شدهاست.[۱۱۴] ابن بطوطه در روضات الجنات، صندوقیهای روی مدفن هارون و امام رضا را شرح دادهاست. طبق گزارش وی، تا اوایل سدهٔ ۸ ه.ق صورت قبر (سنگ قبر) هارون موجود بوده و پس از تسخیر شهر طوس و سناباد توسط سربداران، صورت قبر او به کلی محو شدهاست.[۱۱۵]
در سال ۱۹۳ ه.ق هارون درگذشت و وی را دقیقاً در زیر قبه در مرکز بنا دفن کردند و پس از ده سال علی بن موسیالرضا را در بخش غربی در بالای سر هارون دفن کردند که مدفن وی به صفهٔ غربی نزدیک بود.[۱۱۶] بینش اما مدفن علی بن موسی الرضا در سمت شرقی میداند.[۱۱۷] پس از نصب جعبه و ضریح، تنگنایی به عرض ۸۵ سانتیمتر در بخش غربی بنا بهوجود آمد و حرکت زائران را محدود کرد. در سال ۱۳۴۴ دیوارهٔ غربی بنا را — که وزن گنبد بر روی آن قرار و ضخامتی حدود ۳ متر داشت — تراشیدند و ۲ متر از آن را به عرصهٔ درونی حرم افزودند. به این ترتیب تنگنای ذکر شده که در بالای سر مدفن قرار داشت به ۳٫۵ متر رسید و افزون بر آن یک دهانهٔ بزرگ به عرض ۴ متر و در دو طرف آن دو گذرگاه کوچک هر یک به عرض ۱٫۷ متر بین بنای حرم و مسجد بالاسر احداث شد.[۱۱۸]
هذا هُوَ الْمَرقَدُ الشَّریفُ لِلْإمامِ التَّقیِّ النَّقیِّ الصِّدّیقِ الشَّهیدِ، وارثِ الْأنبیاءِ والْمُرسَلینَ، ثامِنِ الْأئِمَّةِ الْمَعصومینَ مِنْ أهلِ بیتِ رسولِ ربِّ الْعالَمینَ، حُجَّةِ اللهِ علیَ الْخَلقِ أجمَعینَ، سَیِّدِنا و مَوْلانا أبِیالْحَسَنِ الرِّضا علیِّ بن موسَی بن جعفرِ بن محمّدِ بن علیِّ بن الْحسَینِ بن علیِّ بن أبیطالبٍ صَلَواتُ اللهِ و سَلامُهُ عَلَیهمْ أجمَعینَ
وُلِدَ بِالْمدینةِ فِی الْحادی عَشَر مِن ذِی الْقَعْدَةِ عام ۱۴۸ و اسْتُشْهَدَ بِطوسٍ فی آخِر صَفَر سِنَة ۲۰۳ مِنَ الْهِجرَةِ النَّبَویَّة و قَدْ جَدَّدَ هذا الْمَضجَع الْمُطَهَّر عام ۱۴۱۸ ه
وَ قَبْرٌ بطُوسٍ یالَها مِنْ مُصیبَةٍ ألَحَّتْ علَی الْأحْشاءِ بِالزَّفَراتِ إلَی الْحَشرِ حَتّیٰ یَبْعَثُ اللهُ قائِماً یُفَرِّجُ عَنَّا الْغَمَّ وَ الْکُرُباتِ
سنگ مدفن[ویرایش]
تا کنون سه سنگنوشته برای مدفن علی بن موسی الرضا به کار رفتهاست.[۱۲۰] نخستین سنگ مدفن مربوط به ۵۱۶ ه.ق است.[۱۲۱] این سنگ به طول ۴۰ سانتیمتر و عرض ۳۰ سانتیمتر و قطر ۶ سانتیمتر از جنس مرمر است. روی این سنگ علاوه بر نقش محراب کلماتی با خط کوفی دیده میشود که از لحاظ قدمت و اهمیت خط کوفی آن، بسیار ارزش دارد.[۱۲۲][۱۲۳] این متن توسط یکی از استادان دانشگاه لندن[کدام؟] چنین خوانده شدهاست: «أللهُ أکبَرُ هذا مُقامُ الرِّضا أقبَلْ عَلیٰ صَلَواتِک وَ لاتَکُنْ مِنَ الْغافِلینَ» در اطراف این سنگ سه کتیبه به چشم میخورد. حاشیهٔ نخست سنگ این متن را بر خود دارد: «أللّهُمَّ صَلِّ عَلیٰ محمّدٍ و علیٍّ و فاطِمَةَ و الْحسنِ و الْحسَینِ و علیٍّ و محمّدٍ و جعفَرٍ و موسیٰ و علیٍّ و محمّدٍ و علیٍّ و الْحسنِ و الْقائِمِ الْحُجَّةِ» کتیبهٔ دوم اطراف آن است و آیهای از قرآن را دربردارد: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ» در حاشیهٔ داخلی سنگ در اطراف نقش محرابی آن به خط ریزتر به تعمیر حرم و بانی آن اشاره شدهاست: «أمَرَ بِعمارَةِ الْمشهدِ الرَّضویِّ علیِّ بنِ موسٰی ألْعَبدُ الْمُذْنِبُ الْفَقیرُ إلیٰ رَحمَةِ اللهِ أبوالقاسم أحمدُ بنُ علیُّ بنُ أحمدُ الْعَلَویُّ الْحُسینی تَقَبَّلَ اللهُ مِنْهُ» در ذیل آن نیز، نام سازندهٔ سنگ «عبیدالله بن احمد قره» آمدهاست.[۱۲۴]
دومین سنگ مدفن که هماکنون بر روی مدفن موجود در سرداب قرار دارد و از جنس مرمر آهکی سفید رنگ به ابعاد ۶۰ در ۴۰ سانتیمتر است.[۱۲۵] از تاریخچه این سنگ اطلاعاتی در دست نیست.[۱۲۶] سومین سنگ مدفن سنگی از معدن تورانپشت در نزدیکی یزد است و رنگ سبز چمنی و ابعاد ۲٫۲۰ در ۱٫۱۰ و ضخامت یک متر و وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم دارد. این سنگ که بر طبقهٔ همکف موجود است، همزمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹، در طبقهٔ همکف در حرم قرار دادهشد.[۱۲۷] بر روی سنگ آخرین اطلاعات زندگانی علی بن موسی الرضا نقش بستهاست.[۱۲۸][یادداشت ۲]
صندوقهای روی مدفن[ویرایش]
از اوایل قرن ششم ه.ق صندوقی چوبی روی مرقد امام وجود داشت. این صندوق از جنس چوب اعلا بود و با روکش و بستهایی از جنس نقره تزیین شده بود. این صندوق در سال ۵۰۰ ه.ق توسط انوشیروان زرتشتی که از اهالی اصفهان بود، به حرم امام رضا هدیه شد. ابن بطوطه در سال ۷۳۴ ه.ق در سفری به مشهد این صندوق را مشاهده کرده که با روکش نقره پوشیده شده و آن را در کتاب تحفهالنظار وصف نمودهاست.[۱۲۹] پس از پوسیدهشدن صندوق نخست، صندوقی از چوب فوفل، با روکش و میخهای طلا توسط شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۲ ه.ق بر روی مرقد نصب شد.[۱۳۰] بر لبهٔ فوقانی آن صفحهای از طلا به خط علیرضا عباسی نوشته شد: «کلب آستان ولایت شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود سنه ۱۰۲۲ ه. ق» این صندوق قرنها در سرداب مانده و پوسیده شدهبود تا اینکه در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی آن را بیرون آورده و بستهای سیاهشدهاش را جلا دادند. طلای صندوق را زیر نظر عالمان وقت، صرف خرید املاکی برای وقف به حرم امام رضا نمودند.[۱۳۱] این صندوق اکنون در موزهٔ آستان قدس رضوی نگهداری میشود[۱۳۲] و نام آن صندوق عباسی بود.[۱۳۳] در سال ۱۳۱۱ خورشیدی صندوقی سنگی از جنس مرمر لیمویی از معدن شاندیز بههزینهٔ حاج حسین حجارباشی زنجانی به جای صندوق دوم قرار دادهشد. در سال ۱۳۷۹ به کلی صندوق سوم برداشتهشد و بهجای آن سنگ مدفن یک متری سبز رنگی که بالاتر به آن اشاره شده، قرار دادهشد.[۱۳۴]
ضریح[ویرایش]
از تاریخچه ضریحهای نصب شده بر مدفن علی بن موسی الرضا پیش از دوران صفویه اطلاعاتی در دست نیست.[۱۳۵] با این وجود اولین ضریح حرم در دورهٔ صفویه نصب شد و از آن زمان تاکنون، در کل پنج ضریح برای مدفن علی بن موسی الرضا ساخته و نصب شدهاست. این ضریح از جنس چوب و طلا و نقره بوده و مربوط به اواسط قرن دهم و زمان حکومت شاه طهماسب است که در سال ۹۵۷ ه.ق ساخته و نصب شدهاست. در کتیبهٔ دور آن سورهٔ هل اتی به خط ثلث نگاشته شده و بر کتیبهای از جنس طلا در سر ضریح، سابقهٔ تاریخی و تاریخ نصب آن نوشته شدهاست که به شرح زیر است: «در عهد سلطنت بنده، شاه ولایت شاه طهماسب صفوی، این محجر مبارک در این مکان مقدس نصب گردید. سنه۹۵۷»[۱۳۶]
پس از فرسودهشدن ضریح نخستین، دومین ضریح موسوم به ضریح «نگیننشان»، از جنس فولاد مرصع (جواهرنشان) در سال ۱۱۶۰ ه.ق توسط شاهرخ میرزا نوهٔ نادرشاه افشار به حرم هدیه گردید که مزین به یاقوت و زمرد بود. در طول این ضریح، چهار دهانه و نیم و در عرض آن سه دهانه و نیم شبکیه وجود دارد. در کتیبهٔ سردر ورود به ضریح به خط نستعلیق طلایی نوشته شدهاست:[۱۳۷]
نیاز رحمت ایزد متعال و تراب اقدام زوار این آستان ملایک پاسبان لبسط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسینی الموسوی الصوفی بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبههای مرصع چهار گوشهٔ ضریح مقدس مبارک، موفق گردید. سنه ۱۱۶۰
این ضریح بیشتر از ۲۶۷ سال است که بر مرقد علی بن موسی الرضا نصب است. پس از نصب ضریح سوم و چهارم، ضریح دوم در زیر این دو قرار داشت اما در هنگام نصب ضریح پنجم آن را به سرداب منتقل کردند و هماکنون در زیر ضریح چهارم در سرداب بر روی مدفن قرار دارد.[۱۳۸]
در سال ۱۲۳۸ ه.ق در زمان فتحعلی شاه ضریح فولادی سادهای به ابعاد ۳ در ۴ متر به ارتفاع دو متر بر روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح دارای ورقههای طلاکوب و طوقهای طلای جواهر نشان است و بر روی آن سورهٔ هل اتی و سورهٔ یس به خط ثلث نوشته شدهاست. این ضریح در طرف پایین پا، در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود که در سال ۱۳۳۸ خورشیدی بهعلت پوسیدگی پایههایش به موزهٔ آستان قدس رضوی انتقال یافت و به جای آن، ضریح چهارم روی ضریح نگیننشان (ضریح دوم) نصب شد.[۱۳۹]
چهارمین ضریح به نام «ضریح طلا و نقره» معروف به «شیر و شکر» در سال ۱۳۳۸ خورشیدی به ابعاد ۴ در ۳٫۶ و ارتفاع ۳٫۹ متر بر روی مدفن جایگزین ضریح سوم شد، بهنحوی که ضریح دوم را دربرمیگیرد. این ضریح دارای چهارده دهانه بوده و هفت وزن داشت. تصدی ضریح چهارم بر عهدهٔ سید ابوالحسن حافظیان بود. او از استادان ماهر قلمزن اصفهان دعوت کرد و زیر نظر حاج محمدتقی ذوفن، این ضریح با کیفیتی عالی و در مدت بیش از سه سال ساخته شد. در چهارگوشهٔ ضریح، چهار خوشه انگور از جنس طلا نصب شدهبود. بر صفحاتی از طلا، سورهٔ یس به خط ثلث نگاشته شده و دور ضریح را دربرگرفته بود. این ضریح به مدت ۴۱ سال بر روی مرقد قرار داشت و در نهایت در سال ۱۳۷۹ به موزهٔ آستان قدس رضوی انتقال پیدا کرد.[۱۴۰]
در سال ۱۳۶۰ بهعلت ساییدگی شبکههای ضریح چهارم و سستشدن ارکان آن تعویض ضریح در دستور کار قرار داشت. در سال ۱۳۷۲ مطالعات و بررسیهای مقدماتی این طرح آغاز شد و پس از طرحهای متعددی که برای ساخت ضریح ارائه شد، نهایتاً طرح محمود فرشچیان از هنرمندان برجسته ایرانی، برای اجرا، برگزیده شد. کار ساخت و طراحی ضریح آغاز شد. ضریح پنجم به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۴٫۷۸ در ۳٫۷۳ به ارتفاع ۳٫۹۶، از فولاد، آهن، طلا و نقره ساخته شد. ساخت این ضریح نزدیک به هفت سال به طول انجامید.[۱۴۱] در چهار جهت ضریح، ۱۴ محراب بهنشان چهارده معصوم قرار داد که همگی به یک محراب بزرگتر مرتبط هستند، که آن نیز به واژهٔ الله ختم میشود. بر روی این ضریح نیز سورههای هل اتی و یس با خط ثلث طلا و نقره نوشته شدهاست. کار قلمزنی و زرگری ضریح برعهدهٔ خداداد اصفهانی و کار خطاطی آن نیز برعهدهٔ موحد قرار داشت.[۱۴۲] سرآخر به تاریخ بیست و یکم از بهمن ۱۳۹۷ و پس از مراسم غبارروبی حرم، مراحل نصب ضریح آغاز شد و پس از ۵۵ روز کار شبانهروزی، در تاریخ شانزدهم اسفند ۱۳۹۷ و مصادف با عید قربان، حرم با ضریح پنجم بازگشایی شد.[۱۴۳] دو بیت زیر از جمله ابیاتی است که بر روی ضریح پنجم نوشته شدهاست:
هاتفی وصف این ضریح بگفت | عجز الصانعون عن صفتک | |
بهر تاریخ در معنی سفت | ما عرفناک حق معرفتک |
سرداب[ویرایش]
در گذشته کف حرم نسبت به سطح زمین اطراف حدود دو متر گودتر بودهاست و با توجه به بالاتر آمدن کف حرم در طول دورانهای مختلف، این اختلاف شدیدتر شده و باعث شده که یک سرداب (زیرزمین) شکل گیرد. مدفن علی بن موسی الرضا حدود سه متر در زیر ضریح اصلی که در طبقهٔ همکف حرم موجود است، در سرداب واقع شدهاست که سقف سرداب، همان کف طبقهٔ همکف حرم فعلی است. زمان دقیق بهوجود آمدن سرداب مشخص نیست، ولی بر اساس شواهد موجود، سرداب پس از محو شدن سنگ قبر هارون در سدهٔ هشتم ه.ق بهوجود آمدهاست. در این باره عباس فیض قمی، نویسندهٔ کتاب بدر فروزان میگوید: «اصل مرقد شریف در سرداب قرار گرفتهاست که سقف آن سطح زمین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل میدهد… و تردیدی نیست که سرداب در سدههای پنجم و ششم ه.ق نبودهاست.»[۱۴۴]
در زمان نصب ضریح پنجم، ضریح مرصع فولادی معروف به نگیننشان را — که در زیر ضریح چهارم قرار داشت — به سرداب انتقال دادند، به نحوی که اتصالش با ضریح درون حرم برقرار شد. در گذشته داخل ضریح دریچهای در سمت پایین پا در کف رو به سرداب وجود داشت. در سال ۱۳۷۹ رواق دارالاجابه به مساحت ۱۹۶۵ مطابق با پلان طبقهٔ همکف حرم در زیرزمین ساخته شد که ورود به سرداب را از طریق هشتی واقع در سمت ضلع شرقی مقدور ساخت و دریچهٔ ذکر شده که در کف حرم بود، بسته شد. این رواق ۱٫۶۰ متر پایینتر از سطح مدفن واقع شدهاست.[۱۴۵]
گنبد[ویرایش]
گنبد حرم دو پوستهای است. پوستهٔ درونی (آهیانه) که از درون حرم دیده میشود، قدیمیترین پوسته است و بهروایتی پیش از خاکسپاری امام رضا موجود بوده و در اواخر سدهٔ نهم بر روی آن پوستهٔ بیرونی (خود) که گنبد طلایی کنونی است را ساختند. ارتفاع آن تا زیر نقطهٔ مرکزی حدود ۱۹ متر و تا بالای طوق گنبد ۳۱ متر است.[۱۴۶]
گنبد دارای دو پوشش است که در بالای ضریح قرار دارند: پوشش اول گنبد، گنبدخانهٔ حرم است که از طاقی تاژ و مقرنسکاری شده تشکیل شده و به آن قبّه میگویند و پوشش دوم بر فراز آن است که به آن گنبد گفته میشود. اختلاف این دو پوشش، فضایی خالی به ارتفاع ۱۳ متر است. سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار است که ضخامت آن حدود ۲٫۹ متر است. ارتفاع قبه از کف حرم ۱۸٫۸۰ متر و تا انتهای گنبد (راس گنبد) حدود ۳۱٫۲۰ متر است. محیط دور گنبد از سطح خارجی آن ۴۲٫۱۰ متر و ارتفاع آن تا نیزه گنبد برابر ۱۶٫۴۰ متر و ارتفاع سر طوق گنبد ۳٫۵ متر است. از ابتدای گنبد تا شروع انحنای گنبد ۴٫۷۹ متر است. گنبد ابتدا با آجرهای زردرنگ ایرانی ساخته شده بود و پس از آن با کاشی تزیین یافت. در سال ۹۳۲ ه. ق، شاه طهماسب صفوی بدون آن که در اصل بنای گنبد تغییراتی ایجاد کند، برای نخستین بار گنبد را با خشتهای طلا آراست. او نخست کاشیهای گنبد را برچید و پس از آن روی گنبد را ورقههای مسی که رویه طلا داشت زراندود کرد و همچنین گلدستهٔ کنار گنبد را نیز به طلا آراسته نمود.[۱۴۷]
در تاریخ آمده که مأمون پس از مرگ هارون و دفن وی در بقعهٔ هارونی بر فراز آن بقعه قبهای ساخت. بهاعتقاد برخی مورخان، آن قبه بر اثر حوادثی مانند حملهٔ سبکتکین در اواخر قرن چهارم ه.ق و آسیب به حرم، تخریب شد و پس از آن سلطان محمود غزنوی در سال ۴۰۰ ه.ق به بازسازی حرم و ایجاد قبهای بر فراز مدفن اقدام کرد.[۱۴۸] وزیر سلطان سنجر سلجوقی فردی به نام شرفالدین ابوطاهر قمی بود که ضمن تغییر در روضهٔ منوره و کاشیکاری آن اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه نمود که بعد از گذشت حدود ۹۰۰ سال هنوز پابرجاست. در زیر کتیبهٔ دور گنبد، دو جمله از سازندگان گنبد آمدهاست که نشان میدهد کمالالدین یزدی کاشیکار گنبد و علیرضا عباسی خطاط کتیبهٔ دور گنبد بودهاند. در سال ۹۹۷ ه.ق در زمان فتنهٔ ازبکها، عبدالمؤمن خان ضمن تاراج آستان قدس، طلای گنبد و گلدستهٔ آن را بهغارت برد. پس از این حادثه، شاه عباس صفوی در سال ۱۰۱۰ ه.ق پیاده از اصفهان به مشهد سفر کرد و دستور طلاکاری دوبارهٔ گنبد را صادر کرد. این کار در سال ۱۰۱۶ ه.ق پایان یافت. در سال ۱۰۸۴ ه.ق زلزلهٔ شدیدی رخ داد که باعث ایجاد ترک در قسمت خارجی گنبد شد و تعدادی از خشتهای طلای آن ریخت. پس از آن به فرمان شاه سلیمان صفوی گنبد تعمیر و دوباره طلاکاری شد. جریان این طلاکاری در چهار ترنج دور گنبد توسط محمدرضا امامی خوشنویس آن زمان نوشته شدهاست.[۱۴۹] تاریخ این کتیبه ۱۰۸۶ ه.ق را نشان میدهد.[۱۵۰] در سال ۱۳۳۰ ه.ق گنبد توسط روسها به توپ بسته شد که اکنون هم از درون گنبد جای اصابت گلولهها قابل رویت است؛ پس از آن نیرالدوله والی خراسان به تعمیر این خرابیها پرداخت. در سال ۱۳۵۹ آخرین طلاکاری گنبد به پایان رسید.[۱۵۱] در میانهٔ کتیبهٔ دورادور گنبد، بر لوحهای، سال طلاکاری و تعمیر گنبد سال ۱۴۰۰ ه.ق گزارش شدهاست.[۱۵۲]
بخشهای مستقل حرم[ویرایش]
بخشهای مستقل حرم شامل محرابها، مسجدها، منارهها، رواقها، صحنها و بستهاست.[۱۵۳]
مسجدهای حرم[ویرایش]
این مسجد غرب بقعهٔ منوره و بالاسر بین حرم و رواق دارالسّیاده جای دارد[۱۵۴] و بعد از خود حرم از کهنترین بناها در کنار روضهٔ منوره و نزدیکترین مکان به ضریح است. این بنا به عصر غزنویان مربوط است و توسط ابوالحسن عراقی معروف به دبیر در سال ۴۲۵ ه.ق ساخته شدهاست؛ عراقی خود در همین مکان دفن شدهاست.[۱۵۵][۱۵۶] این مسجد دارای هشت متر طول و نیم متر عرض و ده متر ارتفاع است. در ضلع جنوبی این مسجد محرابی از کاشی معرق به سبکی بسیار جالب قرار دارد که تاریخ ساخت آن (۱۳۶۳ ه.ق) در یک سمت و نام کاشیساز و نقاش محراب در سمت دیگر محراب مکتوب شدهاست. این مسجد دارای سه صفهٔ شرقی و غربی و شمالی است.[۱۵۷] بهگزارش اعتمادالسلطنه کتیبهای بهتاریخ ۱۱۱۹ ه.ق در مسجد بوده که اکنون موجود نیست. تاریخ کتیبههای باقیمانده در مسجد، ۱۲۶۲، ۱۲۷۵، ۱۲۸۷، ۱۳۰۹، ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ ه.ق است.[۱۵۸]
صفهٔ شرقی مسجد متصل به حرم است و زائران پس از زیارت از طریق آن به مسجد بالاسر وارد میشوند. در گذشته بین حرم و صفهٔ شرقی دیواری بوده که در سال ۱۲۲۷ به دستور محمدولی میرزا، فرزند فتحعلیشاه قاجار در زمان استانداری خراسان برداشته، و این مسجد به حرم متصل شد. صفهٔ غربی به طول ۳٫۳ و عرض ۱٫۵ متر بین مسجد و روال دارالسیاده است. در گذشته پنجرهٔ نقره در این صفه قرار داشت و مسجد را از رواق دارالاخلاص جدا میکرد، اما در تابستان ۱۳۷۵ که مسجد بالاسر توسعه یافت، پنجرهٔ نقره را به مکانی دیگر منتقل کردند.[۱۵۹] صفه شمالی به رواق دارالشُکر مرتبط است.[۱۶۰] رواق دارالشکر از سوی دیگر به صحن عتیق راه دارد. تاریخ کتیبههای رواق ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ ه.ق است.[۱۶۱]
مسجد گوهرشاد از مساجد ساخته شده در عصر تیموری است. تا پیش از ساخت این بنا، مساجد در منطقه خراسان، عموماً به صورت دو ایوانه — همچون مسجد جامع فرومد — ساخته میشدند؛ اما گوهرشاد اولین مسجد به صورت چهار ایوانه را در خراسان بنا کرد. این مسجد در ضلع جنوبی هستهٔ مرکزی حرم امام رضا قرار دارد. این مسجد را با طاق ایوان بزرگ جنوبی، دو منارهٔ استوانهای حجیم با پایههای چندضلعی مرمر در دو سوی آن توصیف کردهاند. براساس کتیبههای مربوط به این بنا؛ این ایوان توسط بایسنقرمیرزا — پسر شاهرخ و گوهرشاد — طراحی و بانی مسجد، گوهرشاد معرفی شدهاست.[یادداشت ۳] معمار این بنا قوامالدین شیرازی است.[یادداشت ۴][۱۶۲] صحن مسجد تقریباً بهشکل مربع بوده و در اطراف آن چهار ایوان بزرگ و در فواصل ایوانها هفت شبستان وسیع و شش در ورودی و خروجی وجود دارد. طول صحن مسجد حدود ۵۶٫۱۳ متر و عرض آن ۵۸٫۱۸ متر است و در مجموعاً حدود ۲٬۸۷۳ مترمربع مساحت دارد.[۱۶۳] این مسجد از طرف شمال به دو رواق تاریخی دارالسیاده و دارالحفاظ و از جنوب به صحن قدس و از شرق به رواق امام خمینی و از غرب به بست شیخ بهاءالدین محدود میشود. ساختن این بنا ۱۲ سال به طول انجامید.[۱۶۴]
علاوه بر مساجد، محرابهایی در حرم گزارش شدهاست که دو محراب قدیمی در طرفین پیش روی مرقد علی بن موسی الرضا، از باشکوهترین آنها عنوان گرفتهاست.[۱۶۵]
ایوانهای حرم[ویرایش]
ایوان شمالی یا ایوان دارالسیاده ایوانی متصل به اماکن متبرکه، و ابعاد آن ۱۲ در ۱۲٫۷ متر است. در ضلع شمالی این ایوان بالای در ورودی به رواق دارالسیاده، سردری به پنجرهٔ نقرهٔ منبتکاری وجود دارد و در وسط آن عبارت «أنا مدینةُ العلم و علیٌ بابُها» دیده میشود. ایوان دیگر حرم، ایوان جنوبی است که به ایوان مقصوره معروف است. سردر ایوان دارای طاقی عظیم و کاشیکاری شدهاست. ایوان حدود ۵۰۰ مترمربع مساحت دارد و ارتفاع سردر آن ۲۷ متر و ارتفاع آن تا زیر سقف ۲۹ متر است. سقف گنبدیشکل ایوان حاوی سورهٔ یس و به خط محمدرضا امامی نوشته شدهاست. در ضلع جنوبی این ایوان محرابی از جنس سنگ مرمر وجود دارد. دو کتیبه یکی بر سنگ مرمر و دیگری بر کاشی معرق، حاشیهٔ محراب را آراستهاند. بر فراز ایوان مقصوره گنبد بزرگی به رنگ سبز وجود دارد و در طرفین آن دو گلدسته جای دارد. دور خارجی گنبد ۶۱٫۸۵ متر است. بهعلت خللی که در گنبد ایجاد شدهبود، در سال ۱۳۴۱ خورشیدی گنبد قدیمی برچیده شد و دوباره با همان شکل و با استفاده از مصالح جدید گنبد فعلی ایجاد شد. تاریخ تجدید بنای آن بالای در ورودی داخل گنبد چنین نگاشته شدهاست: «در زمان تولیت محسن طاهری با سرپرستی آفرنده و همکاری علیرضا مسجدی و محمود قدیریان تجدید شد. ۱۳۴۱ شمسی» دو گلدسته در طرفین ایوان مقصوره قرار دارد که پایههای آن برخلاف سایر گلدستهها روی زمین قرار دارد و ارتفاع آن ۴۳ متر است. ایوان شرقی به روان امام خمینی متصل است. در دو ضلع شمالی و جنوبی ایوان شش حجره و در بالای آن چهار غرفه وجود دارد. ایوان غربی قرینهٔ ایوان شرقی است.[۱۶۶]
مدرسههای حرم[ویرایش]
مدرسه بالاسر یکی از مدارس مربوط به دوره غزنویان است که مؤسس آن بهطور دقیق مشخص نیست. دو مدرسه دیگر پریزاد و مدرسه دو در، از مدارس دیگر حرم هستند که همزمان با هم ساخته شدهاند. مدرسه بالاسر صحن کوچکی با چهار ایوان بود و ۲۱ حجره داشت. این مدرسه در دو طبقه، محلی برای سکونت طلاب و مهمانان بود و ورودی آن در حاشیه شرقی بازار زنجیر و نزدیک به صحن کهنه بود. سطح جرزها و لچکی غرفه و ایوانهای این مدرسه با کاشی هفت رنگ با طرحهای اسلیمی و ختایی و اسلیمی قطور و کَلوکهای آجر و کاشی تزیین شدهبود. این مدرسه به سال ۱۰۹۱ و در زمان حکومت سلیمان صفوی، مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. بعدها در سال ۱۲۰۳ نیز میرزا عبدالجواد — فرزند میرزا مهدی شهید از دانشمندان بزرگ زمان — این مسجد را که مخروبه شده بود مجدد تعمیر کرد و بار سوم در ۱۲۷۱ مورد مرمت قرار گرفت. امروزه از این مدرسه به جهت توسعه حرم، اثری باقی نماندهاست و این فضا به دارالولایه و کفشکن جدیدالاحداث الحاق شدهاست.[۱۶۷]
مدرسه پریزاد از دیگر مدارس حرم است که واقف آن را پریزاد خانم ندیمه گوهرشاد آغا گزارش کردهاند. این مدرسه در جنب مسجد گوهرشاد و در مقابل مدرسه دو در قرار دارد. طلابی که در این مدرسه درس میخواندند ۲۰ الی ۳۰ نفر بودهاند که هر کدام شهریه مشخص داشتند. این مدرسه به سال ۱۰۹۱ و در زمان شاه سلیمان صفوی بازسازی شد. در سال ۱۳۴۶ نیز اداره اوقاف به بازسازی این مدرسه پرداخت اما در طرح توسعه حرم و پس از تخریب بازار در سال ۱۳۵۴، این مدرسه تخریب شد. در سال ۱۳۶۳، آستان قدس رضوی بازسازی مدرسه را به شکل سابق شروع کرد و در سال ۱۳۶۸ مدرسه بازسازی شد. این مدرسه از مدارس چهارایوانه عهد تیموری است دارای ۲۲ حجره در دو طبقه است. سطح دیوارها و لچکی ایوانها و غرفهها با کاشی معرّق و گچبریهای نفیس تزیین شدهاست.[۱۶۸]
منارههای حرم[ویرایش]
مناره یا گلدسته از مهمترین بناهای معماری است که جایگاه ویژهای در فرهنگ معماری و آداب اجتماعی ایران دارد، بنابراین پیش از آنکه منارهها بهمنظور اذانگفتن در کنار مساجد ایجاد شود، بهعنوان برجهای راهنما و برای هدایت مسافران ایجاد میشدهاست.[۱۶۹] با احتساب دو منارهٔ مسجد گوهرشاد، در مجموع دوازده مناره در بناهای حوزهٔ حرم وجود دارد. در مجموعهٔ قدیمی آستان قدس دو مناره وجود دارد. یکی در جنوب صحن انقلاب و نزدیک به گنبد طلا و دیگری در مقابل و قرینهٔ آن، در شمال صحن انقلاب و بالای ایوان عباسی است. این دو مناره، هر دو با روکش طلا تزیین شدهاند و ارتفاعشان از کف صحن حدود ۴۰٫۵ متر است. منارهٔ کنار گنبد بهصورت منفرد ساخته شدهاست و سابقهٔ تاریخی بیشتری دارد و به روایتی ساخت آن همزمان با بنای گنبد و در اوایل قرن ششم ه.ق به صورت تکمناره بودهاست. شاه طهماسب صفوی در قرن دهم ه.ق منارهٔ مذکور را بازسازی و طلاکاری کرد و پس از آن نادرشاه افشار هنگام زراندودکردن ایوان علیشیر نوایی، طلاکاری مناره را تجدید کرد. دومین مناره روی ایوان عباسی جای دارد که از آثار دورهٔ نادری است. این مناره از نظر آجرچینی و کاشیکاری و طلاکاری قرینه و همچون منارهٔ کنار گنبد است. بلندی منارهٔ کنار گنبد از سطح صحن انقلاب تا انتهای آن ۴۰٫۵ متر و محیط آن ۱۳ متر است. زیر مناره کتیبهای به خط ثلث برجسته وجود دارد که صلوات بر پیامبر و امامان بر آن بهدست بهاءالدین محمد الخادم در سال ۱۱۴۲ ه.ق نوشته شدهاست.[۱۷۰]
نقارهخانه[ویرایش]
نقارهخانه از بخشهای دیگر حرم امام رضاست. هر مرتبه از نقارهخوانی را «نوبت» گویند و رسم سلطان چنین بودهاست که در اوقاتی از شب و روز که عیش و عشرت پیش میآمد، دستور نقاره نوازی داده میشد. این رسم در ایران شهرت داشت اما امروزه جز در حرم امام رضا، منسوخ شدهاست. رسم نقاره زنی در حرم امام رضا، یک امر محترم شمرده میشود. در ایام کنونی، در دو نوبت طلوع و غروب خورشید به مدت ۲۰ دقیقه نواخته میشود. در برخی روزهای خاص همچون روز سلام خاص، به مدت نیم ساعت نقاره زده میشود. وجود نقارهخانه در حرم امام رضا، به نوعی بیان شکوه و جلال بارگاه اوست و از همین رو به نقارهزنان حرم، «عملجات شکوه» گفته میشد و امروزه به آنان «نقارهچی» گفته میشود و به صورت مورثی به پسر نقارهچی قبلی با شرط صلاحیت اعطا میشود. نقارهخانه حرم در بخش شرقی صحن عتیق قرار دارد.[۱۷۱] از دیگر مراسمهایی که نقاره نوازی صورت میگرفت یا میگیرد، وقوع یکی کرامت در حرم، مناسبتهای خاص همچون میلاد امامان و لحظه تحویل سال شمسی است. قدیمیترین سند دربارهٔ تاریخچه نقارهنوازی در مشهد، مربوط به گزارش فضل بن روزبهان خنجی در کتاب مهماننامه بخارا است. از زمان دقیق نقارهنوازی در حرم امام رضا اطلاعاتی در دست نیست و قدیمیترین سند نیز، همان گزارش در کتاب مهماننامه بخارا میباشد که در آن از رونق این رسم در آن زمان یاد شدهاست. این گزارش مربوط به قرن نهم هجری قمری است. در این گزارش از وجود یک نقارهخانه نیز گزارش شدهاست. گزارش بعدی دربارهٔ نقارهخانه مربوط به عصر صفوی است که از وجود نظامی برای اداره نقارهخانه یاد شدهاست. در عهد قاجار به نقارهخانه، کرناخانه گفته میشد.[۱۷۲]
سقاخانههای حرم[ویرایش]
برای حرم امام رضا دو سقاخانه گزارش شدهاست. یکی از آنها که ساقاخانه اسماعیل طلایی شهرت دارد؛ در وسط صحن انقلاب قرار گرفتهاست و پیش از آن به سقاخانه نادری مشهور بود. همچنین در مقابل ایوان طلای صحن جمهوری اسلامی نیز سقاخانه دیگری وجود دارد که با نمایی چون بیتالمقدس طراحی و ساخته شدهاست. ابعاد این سقاخانه یکهشتم ابعاد حقیقی ساختمان قبة الصخره در بیتالمقدس است.[۱۷۳]
صحنهای حرم[ویرایش]

درحالحاضر، ۹ صحن و ۲۶ رواق در حرم امام رضا وجود دارد.[نیازمند منبع] هر صحن، شامل یک فضای باز و محصور است که رواقها و ایوانهایی در پیرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحنهای حرم، ۲۲۵٬۲۲۳ مترمربع است. صحنهای انقلاب و آزادی، دو صحن تاریخی مجموعهٔ حرم را تشکیل میدهند. صحنهای جمهوری اسلامی و قدس پس از انقلاب ۱۳۵۷، و صحنهای پیامبر اعظم، غدیر، کوثر و هدایت و بعثت در طرح توسعهٔ حریم رضوی[چه زمانی؟] بنا شدند. بزرگترین صحن، صحن پیامبر اعظم به مساحت ۶۰٬۱۸۸ مترمربع است که در جنوب حرم قرار دارد.[۱۷۴]
رواقهای حرم[ویرایش]

فضاهای مسقف و محصور در پیرامون حرم، رواق نامیده میشوند. اکنون بزرگترین رواق حرم، رواق امام خمینی به مساحت ۶٬۳۰۰ مترمربع است که قبلاً صحن بوده و عملیات مسقفسازی آن از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ انجام شدهاست.[۱۷۵] رواقهای دارالحُفّاظ، دارالسّیاده، دارالشّرف، دارالشّکر، دارالفیض، توحیدخانه، گنبد اللهوردیخان، دارالضّیافه، دارالسّعاده، گنبد حاتمخانی، دارالسّلام، دارالسّرور، دارالعزّه، دارالذّکر، دارالزّهد، شیخ بهاءالدین، دارالعباده، دارالاخلاص، دارالولایه، دارالاجابه، دارالهدایه، دارالرّحمه، دارالحکمه، دارالحجّه، امام خمینی، دارالمرحمه از رواقهای مجموعهٔ حرم هستند. رواق شیخ طوسی و رواق شیخ حر عاملی، رواقهای زیربستی حرم در غرب و شرق رواق دارالحجّه، و رواقهای کوثر، غدیر و دارالکرامه نیز، رواقهای اقماری صحن جامع رضوی را تشکیل میدهند.[۱۷۶]
مقبرههای حرم[ویرایش]
بنای اولیهٔ این آرامگاه مربوط به دوران صفویه بودهاست که توسط شاه محمد خدابنده، پدر شاه عباس صفوی در سال ۹۵۸ ه.ق بنا نهادهشد. در ابتدا مدفن ابونصر عبدالله بن علی سراج طوسی، عارف مشهور قرن چهارم هجری بودهاست،[۱۷۷] اما به دلیل مدفون بودن شیخ محمدعارف عباسی معروف به پیر پالاندوز در این مکان به وی منسوب است؛ پیر پالاندوز از عارفان و پیران سلسلهٔ ذهبیه بود.[۱۷۸][۱۷۹] این مقبره در ابتدای خیابان نواب صفوی قرار داشت که پس از انقلاب اسلامی ایران، به دلیل توسعهٔ حریم حرم، تخریب و مجدد بازسازی گردید.[۱۸۰] این مکان هماکنون در شمال شرقی حرم واقع شدهاست.[۱۷۸][۱۷۹]
مقبرهٔ ابوعلی فضل بن حسن طَبْرَسی ملقب به امینالاسلام و مشهور به شیخ طبرسی در قسمت شمالی حرم رضوی قرار دارد. محل دفن او ابتدا در یکی از گورستانهای مجاور حرم بوده که پس از احداث میدان پیرامون حرم در سال ۱۳۱۲ و خیابان طبرسی، قبرستان مزبور تسطیح شده و سپس در بخشی از آن صحنی به نام رضوان احداث گردیده که در مشهد به باغ رضوان شهرت یافتهاست. باغ رضوان در جریان توسعهٔ حریم حرم در سال ۱۳۷۰ تخریب شده اما قبر شیخ با تزریق بتن بر اطراف آن، جابهجا و بنای جدیدی برای آن ساخته شدهاست.[۱۸۱] شیخالمحدثین محمد بن حسن معروف به شیخ حر عاملی از دانشمندان شیعی و صاحب کتاب مشهور وسائلالشیعه است. آرامگاه او در شمال شرقی صحن انقلاب واقع شدهاست.[۱۸۲]
شیخ بهاءالدین محمد عاملی معروف به شیخ بهایی از دانشمندان بزرگ شیعی معاصر با شاه عباس صفوی است. آرامگاه وی در رواقی به همین نام واقع در ضلع شمالی صحن امام خمینی قرار دارد. بنای رواق شیخ بهایی ۱۰۲ مترمربع مساحت دارد.[۱۸۳]
پارکینگهای حرم[ویرایش]
در قسمت زیرین حرم چهار پارکینگ وجود دارد. پارکینگ شمارهٔ یک در جنوب غربی اماکن متبرکه و غرب صحن جامع واقع شدهاست و چند راه دسترسی اضطراری به زیرگذر از طرف شرق دارد.[۱۸۴] مساحت این پارکینگ ۵۵ هزار و ۸۱۰ متر است.[۱۸۵] پارکینگ شمارهٔ دو (موسوم به پارکینگ کوثر) زیر صحن کوثر واقع شده و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی میباشد. پارکینگ کوثر در ضلع جنوب شرقی اماکن متبرکه در زیرگذر جای دارد.[۱۸۴] ظرفیت این پارکینگ ۵۸۰ خودرو است و ویژهٔ خادمین حرم است.[۱۸۵] پارکینگ شمارهٔ سه زیر صحن هدایت واقع شدهاست و دسترسی به سطح صحن از این پارکینگ از طریق راهپله و آسانسور امکانپذیر است.[۱۸۴] ظرفیت این پارکینگ ۴۷۰ خودرو است.[۱۸۵] پارکینگ شمارهٔ چهار کنار سر در شیرازی است.[۱۸۴] ظرفیت این پارکینگ ۵۲۱ خودرو است.[۱۸۵]
مراکز وابسته[ویرایش]
آستان قدس رضوی[ویرایش]
تشکیلات آستان قدس رضوی و تولیت، که به اداره حرم موظف بودهاند، تاریخچه مشخصی پیش از دوره صفویه و شاه طهماسب اول ندارد. در منابع تنها به داشتن خادمانی برای حرم اشاره شدهاست. پس از آن در دوره صفویه با نصب نائب التولیهها، امور حرم نظرم گرفت و پس از آن تا دوره معاصر این کار بهطور منظم شکل میگرفت. اولین آئیننامه برای اداره آستان قدس، در سال ۱۳۰۵ ه.ش تدوین شد که تا سال ۱۳۲۸ ه.ش اجرا میشد. در این سال آئیننامه جدیدی با ۹ فصل و ۷۶ ماده تدوین شد و در سال ۱۳۴۰ دو ماده دیگر به آن مواد افزوده شد. در سال ۱۳۵۴ ه.ش نیز کارکنان آستانه، مشمول طرحبندی مشاغل شدند و یک آئیننامه اداری و مالی جدید برای آستان وضع شد. پس از به روی کار آمدن جمهوری اسلامی، اداره حرم با تغییرات گستردهای همراه بود. در سال ۱۳۷۶ ه. ش، معاونتهای اماکن متبرکه و تشریفات، پشتیبانی و امر برنامهریزی، اراضی و املاک، و فنی و عمرانی موقوفات، با زیرشاخههای متعدد خود، برای نظارت بر فعالیتهای آستان قدس در نظر گرفته شد و سازمان اقتصادی آستان قدس رضوی با ۴ گروه کشاورزی، صنعت و معدن، منطقهٔ آزاد و خدمات زیربنایی سرخس، و خدمات و عمران و زیرگروههای متعددش، برای هماهنگی در شرکتهای اقتصادی زیر نظر این مرکز، تأسیس شد. در این میان شانزده مؤسسهٔ فرهنگی و اجتماعی نیز امور فرهنگی و اجتماعی آستان قدس را سرپرستی میکنند.[۱۸۶] در سال ۱۳۶۳ ه.ش بنیاد پژوهشهای اسلامی که وابسته به آستان قدس بود، تأسیس شد. هدف از تشکیل این بنیاد، نشر و ترویج فرهنگ اسلامی و ارائه خدمات فرهنگی بود. دانشگاه علوم اسلامی رضوی از سازمانهای فرهنگی و علمی زیر نظر آستان قدس است که به سال ۱۳۶۳ ه.ش تأسیس شد. این دانشگاه در کنار بست طبرسی قرار دارد و در سال ۱۳۸۵ ه.ش بیش از ۷۰۰ دانشجو داشتهاست. این دانشگاه در سه سطح کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو میپذیرد. دورههای کارشناسی شامل رشتههای علوم قرآنی و حدیث، فلسفه و کلام اسلامی، ادبیات عرب، ادبیات فارسی، تاریخ اسلام، تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، حقوق و علوم حدیث است. در دورهٔ کارشناسی ارشد رشتههای حقوق خصوصی، حقوق بینالملل، حقوق جزا و جرمشناسی و حقوق اسلامی نیز تدریس میشود.[۱۸۷]
کتابخانههای حرم امام رضا[ویرایش]
کتابخانه حرم امام رضا که با نام رسمی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی فعال است، یکی از کهنترین کتابخانههای جهان اسلام است که در شهر مشهد و محل حرم دایر است. این کتابخانه از جهت اهمیت، جایگاه ویژهای دارد و از معتبرترین کتابخانههای علوم اسلامی است. در منابع تاریخی از این کتابخانه با نامهایی چون قرآنخانهٔ حضرت، کتابخانهٔ مبارکهٔ آستانهٔ مقدسه، کتابخانهٔ سرکار فیض آثار، کتابخانهٔ مشهد رضا، کتابخانهٔ مقدسهٔ روضهٔ مرضیهٔ رضویه و کتابخانهٔ مبارکهٔ رضویه یاد کردهاند. برای تأسیس این کتابخانه تاریخ دقیقی گزارش نشدهاست، اما قرائن تاریخی و برخی وقفنامهها تاریخ تأسیس این کتابخانه را به پیش از ۳۶۳ ه.ق میرساند. از سال ۱۱۵۰ ه.ق به بعد، برای این کتابخانه، مکانی ویژه در نظر گرفته شدهاست. در سال ۱۳۰۰ ه.ش به بعد و همزمان با نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی، کتابخانه توسعه بیشتری یافت و از قرائت خانه جدا شد. در سال ۱۳۳۰ ه.ش در ضلع شمال شرقی صحن امام خمینی، کتابخانهای طراحی و ساخته شد و از سال ۱۳۳۴ وسائل جدیدی برای این کتابخانه تهیه شد. در سال ۱۳۵۶ این کتابخانه به طبقه دوم موزه آستان قدس منتقل شد. در سال ۱۳۶۰ ه.ش کتابخانهای مستقل و وسیع در ۳۰ هزار متر مربع، طراحی و ساخته شد که بهرهبرداری از آن تا سال ۱۳۷۴ به تعویق افتاد. از همان سال نیز سازمانی باعنوان سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تأسیس شد. تا سال ۱۳۸۳ ه.ش ۴۷ کتابخانه در مشهد، دیگر شهرهای ایران و هند از جمله کتابخانه لکهنو هند، کتابخانه و موزه ملک تهران و کتابخانه وزیری در یزد، از زیر مجموعههای این سازمان به حساب میآمدند. مجموع کتابهای کتابخانه مرکزی، حدود یک میلیون نسخه تخمین زده میشود که بیش از ۲۴۲ هزار نسخه خطی در آن گزارش شدهاست. ۹۴ هزار نسخه خطی قرآن از جمله این آثار خطی است. علاوه بر کتاب، ۴ میلیون برگ سند و ۶۱ هزار حلقه میکروفیلم در این کتابخانه نگاهداری میشوند.[۱۸۸]
در سمت چپ صحن جامع رضوی و در مقابل مسجد گوهرشاد، کتابخانهای با نام گوهرشاد وجود دارد که براساس معماری حمام گنجعلیخان کرمان ساخته شدهاست. این کتابخانه در سال ۱۳۳۲ توسط واقف آن سید سعید طباطبایی نایینی ساخته شد و تعداد ۵ هزار جلد کتاب چاپی و خطی به آن اهدا شد. در سال ۱۳۶۸ با تلاش آستان قدس رضوی، ساختمان فعلی کتابخانه با مساحت ۱۲۰۰ مترمربع در بست شیخ بهایی حرم احداث گردید. در این کتابخانه ۶۵ هزار نسخه کتاب فارسی، عربی و لاتین وجود دارد و ظرفیت آن ۲۰۰ نفر است.[۱۸۹]
موزههای آستان قدس رضوی[ویرایش]
اولین موزه در آستان قدس رضوی در سال ۱۳۲۴ هجری شمسی در ساختمانی به مساحت ۱۰۲۴ مترمربع در صحن امام خمینی ساختهشد که به مدت ۴۰ سال تنها ساختمان موزهٔ حرم بود.[۱۹۰] اکنون موزههای آستان قدس رضوی، با ۱۶ گنجینه تخصصی در چهار ساختمان شامل موزهٔ قرآن و نفایس، موزهٔ مرکزی، موزهٔ تخصصی فرش و موزهٔ مردمشناسی در ۱۷ هزار متر فضای نمایشی، بیش از ۸ هزار قطعه نفیس را در معرض دید بازدیدکنندگان قرار میدهند.[۱۹۱]
دارالشفاء امام رضا[ویرایش]
این مرکز درمانی سرپایی در بست شیرازی حرم واقع شدهاست و بهصورت شبانهروزی برای نیازمندان ارائه خدمت میکند. این مرکز دارای پنج پایگاه ثابت فوریتهای پزشکی در داخل حرم است که به زائران خدمات ارائه میکنند.[۱۹۲]
مهمانسرای امام رضا[ویرایش]
این مهمانسرا بهعنوان یک ادارهٔ مستقل زیرنظر مجموعهٔ معاونت اماکن متبرکه و امور زائرین آستان قدس رضوی قرار دارد. از این مهمانسرا در اسناد دورهٔ صفویه، افشاریه و اوایل دورهٔ قاجاریه، بهعنوان مطبخ معموره نام برده شدهاست. از اوایل دورهٔ ناصری با نام کارخانهٔ مبارکه شناخته و معروف شد و این نام تا آخر دورهٔ قاجار بهکار میرفت. در دورهٔ پهلوی به «مهمانخانهٔ حضرتی»، و بعد از انقلاب به «مهمانسرای امام رضا» تغییر نام یافت. بیش از یکصد سال مطبخ غذای خدمه، معروف به کارخانهٔ خادمی در صحن آزادی واقع بود. در اردیبهشت ۱۳۸۹، ساختمان جدید مهمانسرا افتتاح شد. با افتتاح ساختمان جدید، زیربنای مهمانسرا از ۳ هزار و ۸۰۰ مترمربع به ۱۰۰ هزار مترمربع افزایش یافت.[۱۹۳]
حوادث[ویرایش]
حرم علی بن موسی الرضا طی چند سدهٔ اخیر در اثر ۴ حادثه دچار تخریبهای جزئی و کلی شدهاست.
- در اثر یورش عبدالمؤمن خان ازبک در سال ۹۷۷ ه. ق، طلاکوبیها و زیورآلات گنبد و گلدستههای حرم تخریب شده و به تاراج رفتند که در بین سالهای ۱۰۱۰–۱۰۱۶ ه.ق توسط شاه عباس صفوی بازسازی شدند.
- در سال ۱۰۸۴ ه.ق زلزلهٔ شدیدی در مشهد رخ داد که سطح خارجی گنبد ترک برداشت و تعدادی از خشتهای زراندود ریخت. شاه سلیمان صفوی گنبد را تعمیر و تجدید طلا کرد. جریان این طلاکاری توسط محمدرضا امامی خوشنویس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شدهاست.
- در سال ۱۳۳۰ قمری روسها گنبد را به توپ بستند و نقاطی را در بدنهٔ گنبد سوراخ کردند که هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابلمشاهده است. در سال ۱۳۳۱ قمری نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد.
- در خرداد ۱۳۷۳ و روز عاشورا یک بمب در حرم منفجر شد که در اثر آن ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. خرابیهای حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشیکاریها و آینهکاریهای قدیمی آسیب دیدند که پس از مدتی تعمیر شدند.[۱۹۴] پس از این حملهٔ تروریستی و تاکنون، در قسمت ورودیهای مجموعه خادمهایی برای بازرسی بدن و وسایل زائران، خدمت میکنند.[۱۹۵]
- حمله با چاقو به سه طلبه در حرم ۱۶ فروردین ۱۴۰۱ همزمان با سومین روز ماه رمضان اتفاق افتاد.[۱۹۶] در این حادثه دو نفر از آنها کشته شدند.[۱۹۷] خبرگزاریهای رسمی ایران حمله کننده را وابسته به گروههای تکفیری اعلام کردند.[۱۹۸]
متولیان حرم امام رضا[ویرایش]

در دورهٔ سامانیان، حرم دارای خادم و مباشر بود و خدام آن، درِ مزار امام را شبها بسته و روز میگشودند. شاید بتوان حسینبن علی بن صاعد بربری را به نوعی نخستین سرپرست مرقد علیبن موسی الرضا در حدود قرن سوم هجری دانست. اما سرپرستی و ادارهٔ امور حرم را تا پیش از دورهٔ صفوی، نقبای سادات برعهده داشتند.[۱۹۹] آنها از میان علویان و نقیبان ناحیه طوس انتخاب میشدند و علاوه بر منصب نقابت، منصب کلیدداری حرم را نیز برعهده داشتند. از متون تاریخی چنین برمیآید که منصب نقابت، ابتدا در اختیار علویان بوده و سپس از قرن پنجم و ششم به بعد، سادات موسوی نقابت و اداره حرم را به دست گرفتهاند. بعد از ورود سادات رضوی در قرن نهم، نقابت بهطور مشترک بین این دو سلسله سادات تقسیم شد و تا زمان صفویه که سادات رضوی از نظر قدرت و ثروت بر سادات موسوی پیشی گرفتند، ادامه داشت. بعد از تأسیس مسجد گوهرشاد توسط گوهرشاد آغا و وقف املاکی بر آن، حرم رضوی به علت برخوردار شدن مسجد از تمکن مالی و تشکیلات اداری زیر مجموعه آن شد. گرچه بخش مهمی از موقوفات آستان قدس مانند فرهادگرد، زرگران و الندشت، قبل از دوران صفویه وقف شد و برای اداره آنها سیستم اجرایی مشخصی وجود داشت، اما سرپرستی حرم به دلیل عدم تمکن مالی و وجود تشکیلات اداری، چندان مورد توجه شاهان و سلاطین نبود و بیشتر جنبه معنوی داشت، در این میان این بزرگان سادات بودند که در هر دوره به علت برخورداری از موقعیت اجتماعی و مذهبی، این مقام را در اختیار میگرفتند، اما مقام تولیت آستانه و درمجموع نظم سازمانی آستان قدس رضوی از دوره صفویه بوجود آمدهاست. همزمان با به قدرت رسیدن صفویان و رسمی شدن تشیع، مشهد از اهمیت ویژهای برخوردار شد و خصوصاً با رواج سنت وقف در این دوره، زمینهای زیادی وقف علی بن موسی الرضا شد که برای اداره این املاک منصبی به نام تولیت به وجود آمد.[۲۰۰]
این آرامگاه با توجه به موقوفات بسیار آن، در ابتدا از جانب سادات رضوی و موسوی که اصطلاحاً «نقیب» شناخته میشدند، اداره میشد.[۲۰۱] در دوران پادشاهی صفویه، دو منصب از جانب شاه به فقها محول میشد. یکی از این مناصب، نیابت شاهنشاه در امور روضه منوره بود. این منصب برای انجام امور مربوط به دو آرامگاه علی بن موسی الرضا و شیخ صفیالدین به عالمان دینی سپرده میشد. این منصب در دوره صفوی با عنوان «متولی سر کار فیض آثار روضه منوره» و در عصر قاجار با عنوان «متولی باشی» یا «نائبالتولیه» تعبیر میشد.[۲۰۲] از دوره صفویه، این سِمَت به عنوان یکی از اختیارات شاهان درآمد و هر شاه، نائبی را برای آستان قدس معین میکرد. این رویه تا دوران حکومت پهلویها بر ایران، پابرجا ماند. پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ ایران، عبدالعظیم ولیان به جهت اقناع افکار عمومی بازداشت شد و سید مهدی سراجی، جای وی را گرفت. در تاریخ ۲۵ بهمن ۱۳۵۷، اولین تولیت آستان قدس رضوی در دوره انقلاب با حکم سید روحالله خمینی منصوب شد.[۲۰۳]
شاه اسماعیل اول، سرسلسلهٔ دودمان صفوی پس از تصرف مشهد در سال ۹۱۶ه.ق درحالیکه غیاثالدین محمدصدر رضوی از دورهٔ تیموریان هنوز متولی حرم بود، ادارهٔ حرم را به یکی از منشیان برجستهٔ خود به نام خواجهعتیقعلی منشی سپرد و آخرین متولی دورهٔ صفویه محمدرضا رضوی بود.[۲۰۴] اولین نائبالتولیه دوره افشار، محمدرضا رضوی بود که پیشتر اشاره شد وی به عنوان آخرین متولی دورهٔ صفویه نیز بود و ابوطالب حسینی اصفهانی به عنوان آخرین نائبالتولیه این دوره در تاریخ ثبت شدهاست. در اوایل دورهٔ قاجار، آقامحمدخان قاجار، فتحعلیبیگ کتول را در سال ۱۲۱۰ه.ق به سرپرستی آستان قدس منصوب کرد اما پس از کشته شدن وی، به سبب ضعف حکومت مرکزی، نادر میرزا فرزند شاهرخ افشار مشهد را گرفت و ظاهراً حرم متولی نداشت و ادارهٔ آن را بزرگان آستان قدس برعهده داشتند. پس از آنکه در سال ۱۲۱۸ه.ق مشهد به دست محمد میرزای قاجار افتاد، در اسناد به تولیت میرزامحمدعلی حسینی اشاره شدهاست و از مرتضی قلیخان طباطبایی نایینی به عنوان آخرین شخص در این عنوان در دورهٔ قاجار اشاره شدهاست.[۲۰۵] در عهد پهلوی فصل جدیدی در تاریخ آستان قدس گشوده شد و به دستور رضاشاه عنوان متولیباشی به نیابت تولیت تغییر یافت و محمدولی خان اسدی به عنوان نخستین نائبالتولیه عصر پهلوی برگزیده شد و محمدصادق امیر عزیزی به عنوان آخرین نائبالتولیه قبل از انقلاب در تاریخ ثبت شدهاست.[۲۰۶] پس از پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۷ه.ش روحالله خمینی نخست سرپرستی آستان را به واعظ طبسی واگذار کرد و پس از دو سال وی را به عنوان تولیت منصوب کرد و در حال حاضر احمد مروی تولیت آستان را برعهده دارد.[۲۰۷]
متولیان قبل از انقلاب وظایفی را برعهده داشتند. متولی واجبی که توسط شاه طهماسب ایجاد شده بود میبایست برطبق شرطهای واقفان رفتار میکرد یعنی سرپرستی زمینهای مطلقه یعنی موقوفات دیگران را برعهده داشت و متولی سنتی اختیار کامل دخالت در امور موقوفه را داشت؛ یعنی نظارت بر زمینهای خاصه یعنی موقوفات خود شاه بر حرم را برعهده داشت.[۲۰۸] در دورهٔ قاجار، مجموعه متولیباشی-نایبالتولیه و ناظرکل، تشکیلات داخلی آستانه و امور مربوط به موقوفات را بر عهده داشتند؛ به طوری که تمامی کارها با اطلاع آنها انجام میگرفت. برخی از وظایف متولیان در این دوره حضور در مراسم آیینی (اعیاد و سوگواریها)، غبارروبی و تنظیف حرم، برپایی جشن و اطعام در ایام ولادت و تشویق ثروتمندان برای وقف موقوفه به آستانه، تعیین قاریان قرآن برای قرائت در صحنهای حرم، رتق و فتق امور مربوط به مکتبخانهها و مدارس و مواجب معلمین آنها به صورت نقدی و غیرنقدی، گسترش فرهنگ زیارت، نظارت بر آشپزخانه حرم، پرداخت کمکهای خیریه به کارمندان آستان، نظارت بر کمکهای آستانه به زائرین در ماههای خاص، نظارت بر صورت مخارج تهیه لباس و کفش برای اطفال مکتبخانه بود.[۲۰۹] در دورهٔ فعلی تأکید برروی خدمت به زائرین به وبژه ضعفا، خدمت به مجاورین به ویژه مستضعفان، بهرهگیری از ظرفیت فرهنگی آستان، نگهداری و نگهبانی از مجموعهٔ فضاها و بناهای آستان، حفاظت از موقوفات، سامان بخشیدن به بنگاههای اقتصادی و خدماتی آستان میباشد.[۲۱۰]

موقوفات[ویرایش]
موقوفات حرم امام رضا و آستان قدس رضوی، گستره وسیعی از املاک و مستغلات را شامل میشود. آنچه از این موقوفات باقی ماندهاست، مربوط به پس از دوران صفویان است. همه املاک که وقف این آستان بودهاند و از میان رفته یا تصاحب شدهاند، مشخص هستند. عادلشاه افشار یک صورت از موقوفات حرم را تهیه کردهاست که در طومار علیشاه تنظیم شدهاست و اکنون در کتابخانه حرم محفوظ است. عضدالملک نیز که تولیت آستان در عصر قاجار را عهدهدار بود، فهرستی از املاک و مستغلات موقوفه حرم را تنظیم کرد که به امضاء هیئت امنای آستان نیز رسید. این املاک به مرور زمان سند مالکیت به اسم آستان قدس دریافت کردهاند. این املاک شامل املاک کشاورزی، بازار، سرا، زمین، کارخانه، بیمارستان، حمام، باغ، کاریز، دکان و منزل است و بخش اصلی آنها در مشهد و شهرهای استان خراسان و برخی دیگر در سراسر ایران و بعضاً خارج از ایران نیز قرار دارند.[۲۱۱]
یکی از موقوفات حرم، منبری است ساخته شده از چوب گردو و گلابی که به شیوه منبت کاری اثر دست محمد نجار خراسانی است. این منبر در روزگاران سلطنت فتحعلی شاه قاجار ساخته شدهاست و سازنده آن نیت کردهاست تا پس از ظهور حجت بن الحسن، او بر این منبر سخنرانی کند. از همین جهت نام این منبر در بین عموم به منبر صاحب الزمان مشهور شدهاست.[۲۱۲] ارتفاع این منبر از زمین ۷٫۵ متر، و دارای ۱۴ پله است و در زاویهٔ جنوبی ایوان مقصوره در نزدیکی محراب قرار دارد.[۲۱۳]
در فرهنگ، هنر و ادبیات[ویرایش]
فرهنگ[ویرایش]
در میان مردم ایران زیارت قبور بزرگان دین اهمیت خاصی دارد. زیارات امامان شیعه برای ایرانیان اهمیت ویژهای دارد و از آن در فرهنگ عامی، به پابوسی امام نائل شدن گفته میشود. این عمل نزد ایرانیان از اعمال پر ثواب محسوب میشود که زیارت حرم امام رضا از جمله آن اعمال است. حیمز موریه گزارش میکند که هدف زائران علی بن موسی الرضا، نجات از دوزخ و وصول به بهشت است.[۲۱۴] جیمز بست در سفرنامه خود گزارش میکند که حتی گیاهان روییده در اطراف حرم برای زائران مقدس بودهاست و مردم از آنها به عنوان تعویذ و شفادهنده استفاده میکردند. او همچنین حرم امام رضا را مشهورترین و مقدسترین مکان در ایران توصیف میکند و گزارش میکند که مردمان برای گرفتن حاجت و شفا، مناسکهای مختلفی چون بوسیدن ضریح و چرخاندن جسد میت در چهارگوشه حرم را انجام میدهند.[۲۱۵]
شعر[ویرایش]
در اشعار بسیاری از مزار علی بن موسی الرضا یاد شدهاست و شاعران بسیاری به زیارت او ترغیب کردهاند. ابن باویه در این خصوص دو قصیده از صاحب بن عباد نقل میکند که زائران سرزمین طوس را مخاطب خویش قرار دادهاست. مجدود بن آدم سنایی و خاقانی شروانی از شاعران مشهور قرن ششم هستند که مزار علی بن موسی الرضا زیارت کرده و در مورد آن اشعاری سرودهاند.[۲۱۶]
میراث هنری[ویرایش]
در حرم امام رضا تعداد ۱۳۵ کتیبه با احادیث مختلفی از معصومین نقش خورده و مضمون اغلبشان ارشاد و نصیحت و پند و اندرز است. این احادیث از سقف تا طاقیها را گرفته، برای همه کس قابل قرائت و استفاده نیست و در حال حاضر جنبه تزئینی و تشریفاتی دارند.[۲۱۷] در سدهٔ ششم ه.ق ازارهٔ گنبدخانهٔ حرم با کاشیهای ممتاز زرینفام که به کاشی سنجری معروف است مزین شد که این کاشیها تاکنون در حرم موجودند.[۲۱۸] همچنین زیر مناره کتیبهای به خط ثلث برجسته وجود دارد که صلوات بر پیامبر و معصومین بر آن بهدست بهاءالدین محمد الخادم در سال ۱۱۴۲ ه.ق نوشته شدهاست. در کتیبهٔ گلدستهٔ بالای ایوان عباسی معروف به گلدستهٔ نادری نیز، صلوات بر امامان بر خشتهای زراندود و به خط ثلث نوشته شدهاست.[۲۱۹] آینهکاریها، کتیبهکاری، کاشیکاریها، مقرنسکاری، آجرکاری، گچبری و معرقکاریهای حرم، از آثار هنری است که در بخشهای مختلف حرم وجود دارد.[۲۲۰]
افراد مدفون در حرم[ویرایش]
- هارون الرشید (خلیفهٔ عباسی)
- شیخ طبرسی (از فقهای شیعه قرن ۶ ه.ق)
- اللهوردی خان (سپهسالار امپراتوری صفوی، حاکم ایالت فارس امپراتوری صفوی، بانی ۳۳ پل اصفهان و مدرسهٔ خان شیراز)
- شیخ بهایی (دانشمند عصر صفوی)
- حر عاملی (از فقهای شیعه قرن ۱۱ ه.ق)
- حسنعلی نخودکی اصفهانی
- عباس میرزا نایب السطنه (پسر بزرگ و ولیعهد فتحعلی شاه قاجار متوفی ۱۲۴۹ ه.ق)
- امیر اسدالله علم (نخستوزیر و وزیر دربار و از رجال دورهٔ پهلوی)
- غلامحسین تبریزی (از عالمان شیعه و امام جماعت مسجد گوهرشاد)
- محمد تقی جعفری
- سید عبدالله شیرازی (مرجع تقلید)
- غلامرضا طبسی (خطیب شیعه)
- ادیب نیشابوری (شاعر)
- غلامرضا قدسی (شاعر)
- محمدتقی ادیب نیشابوری (شاعر)
- سید عبدالکریم هاشمینژاد (مجتهد و مبارز انقلاب اسلامی ایران)
- محمد تقی شریعتمداری (از مجتهدین تهران)
- سید عزالدین حسینی زنجانی (مرجع تقلید شیعیان)
- سید محمدهادی میلانی (مرجع تقلید شیعیان)
- میرزا حسین فقیه سبزواری (مرجع تقلید شیعیان)
- محمدتقی آملی (فقیه شیعه)
- سید احمد خسروشاهی (فقیه شیعه)
- شیخ جعفر مجتهدی (عارف شیعه)
- مجتبی قزوینی خراسانی (مجتهد شیعه)
- هاشم قزوینی (مدرس و عالم شیعه)
- سید رضا کامیاب (نماینده مجلس مشهد)
- علیاکبر نهاوندی (نویسنده و عالم شیعه)
- علی فلسفی (فقیه و مجتهد شیعه)
- محمدتقی شریعتی (فعال سیاسی–مذهبی و پدر علی شریعتی)
- عباس واعظ طبسی (تولیت آستان قدس رضوی از سال ۱۳۵۹ خورشیدی تا ۱۳۹۴)
- سید حسن طباطبایی قمی (مرجع تقلید)
- حسنعلی مروارید (فقیه شیعه)
- سید محمدباقر شیرازی (مرجع تقلید)
آمارها[ویرایش]
مساحت[ویرایش]
حرم رضوی یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان را شکل میدهد، بهگونهای که مساحت آن یک میلیون مترمربع[۲۲۱] و ظرفیت آن ۷۰۰ هزار نفر گزارش شدهاست.[۲۲۲] وسعت حرم از ۱۲ هزار مترمربع در گذشته به مساحت کنونی رسیدهاست.[۲۲۳]
کارکنان[ویرایش]
تعداد کارکنان شاغل و اعضایی که به صورت افتخاری برای این آستان کار میکنند را نزدیک به ۲۰ هزار نفر عنوان کردهاند.[۲۲۴]
نگارخانه[ویرایش]
یادداشتها[ویرایش]
- ↑ نوشت کلک دبیر از برای تاریخشکه نصب شد گویی در حریم کعبه حجر ببینید: موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ ترجمه: «این مرقد شریف امام پرهیزکار، پاک راستگو، شهید و وارث پیامبران وفرستادگان پروردگار، هشتمین فرد از امامان معصوم اهل بیت پیامبر خدای جهانیان، حجت خدا بر تمام موجودات عالم، آقا و مولای ما ابوالحسن رضا، علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی به ابی طالب (علیه السلام) که سلام و درود خداوند بر تمام آنان باد. در روز ۱۱ ذی القعده سال ۱۴۸ ه.ق در مدینه متولد و در آخر ماه صفر سال ۲۰۳ از هجرت پیامبر در شهر توس شهید شد و این مرقد مطهر در سال ۱۴۱۸ ه. ق بازسازی شد. (رک: نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۱۸.)
- ↑ نام گوهرشاد در ایوان شمالی مسجد، ایوان دارالسیاده، سمت راست سردر معروف به انیسالدوله بر یک کاشی معرق به خط ثلث و رنگ زرد چنین آمده: «الامره بعماره هذا المسجد صاحبه الرشیده و الرشاد المعظّمه گوهرشاد» (رک: عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۹۸–۱۰۰.)
- ↑ طراح و معمار مسجد قوامالدین شیرازی بود که نامش در سمت چپ پایه ایوان جنوبی مسجد زیر کتیبه بایسنقر چنین آمدهاست: «من عمل العبد الضعیف الفقیر المحتاج بعنایه الملک الرحمن قوام الدین بن زین الدین شیرازی الطیان» (رک: عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۰۰.)
مطالعه بیشتر
پانویس[ویرایش]
- ↑ ناجی و باغستانی، «الرضا، امام»، دانشنامهٔ جهان اسلام.
- ↑ Bayhom-Daou, “ʿAlī Al-Riḍā”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ Lewis, “ʿAlī Al-Riḍā”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ ناجی و باغستانی، «الرضا، امام»، دانشنامهٔ جهان اسلام.
- ↑ ناجی و باغستانی، «الرضا، امام»، دانشنامهٔ جهان اسلام.
- ↑ El–Hibri, “The Empire in Iraq”, Cambridge History of Islam, 285–287.
- ↑ Donaldson, The Shi'ite Religion, 164.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی ائمه، ۴۳۵.
- ↑ Madelung, “ʿAlī Al-Reżā”, Iranica.
- ↑ مرتضوی، ولایت عهدی امام رضا علیه السلام، ۶۶–۶۷.
- ↑ Madelung, “ʿAlī Al-Reżā”, Iranica.
- ↑ Bayhom-Daou, “ʿAlī Al-Riḍā”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی ائمه، ۴۳۹.
- ↑ ناجی و باغستانی، «الرضا، امام»، دانشنامهٔ جهان اسلام.
- ↑ Lewis, “ʿAlī Al-Riḍā”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ Madelung, “ʿAlī Al-Reżā”, Iranica.
- ↑ Bayhom-Daou, “ʿAlī Al-Riḍā”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ Bayhom-Daou, “ʿAlī Al-Riḍā”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ قرشی، پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا، ۲: ۴۷۰.
- ↑ Madelung, “ʿAlī Al-Reżā”, Iranica.
- ↑ Donaldson, The Shi'ite Religion, 166–167.
- ↑ Bayhom-Daou, “ʿAlī Al-Riḍā”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ Donaldson, The Shi'ite Religion, 166–167.
- ↑ Madelung, “ʿAlī Al-Reżā”, Iranica.
- ↑ کوپرسون، مأمون خلیفه عباسی، ۸۰.
- ↑ al-Qarashi, The life of Imām 'Ali Bin Mūsā al-Ridā.
- ↑ Bayhom-Daou, “ʿAlī Al-Riḍā”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ Madelung, “ʿAlī Al-Reżā”, Iranica.
- ↑ Bayhom-Daou, “ʿAlī Al-Riḍā”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ Madelung, “ʿAlī Al-Reżā”, Iranica.
- ↑ Bayhom-Daou, “ʿAlī Al-Riḍā”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ قرشی، حیاة الامام الرضا، ۲: ۳۷۲–۳۷۴.
- ↑ ناجی و باغستانی، «الرضا، امام»، دانشنامهٔ جهان اسلام.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۲۴.
- ↑ بینش، «مشهد»، مجموعه خطابههای کنگره تحقیقاتی ایران، ۲: ۳۷۰.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۲۵.
- ↑ ناجی و باغستانی، «الرضا، امام»، دانشنامهٔ جهان اسلام.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ پطروشفسکی، اسلام در ایران، ۲۷۱.
- ↑ بینش، «مشهد»، مجموعه خطابههای کنگره تحقیقاتی ایران، ۲: ۳۷۰.
- ↑ حسینی کازرونی، پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی.
- ↑ پطروشفسکی، اسلام در ایران، ۲۷۱.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۴–۳۵.
- ↑ باغستانی، «حریم رضوی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ دوانی، هزاره شیخ طوسی، ۱۲۲.
- ↑ باغستانی، «حریم رضوی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۰.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ پطروشفسکی، اسلام در ایران، ۲۱۷.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۱۵.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۰–۳۱.
- ↑ پطروشفسکی، اسلام در ایران، ۲۱۷.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۱–۳۲.
- ↑ موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۰–۳۱.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ جلالی، «کاشیهای زرین فام حرم امام رضا»، مشکوة.
- ↑ موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۳.
- ↑ موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ بینش، «مشهد»، مجموعه خطابههای کنگره تحقیقاتی ایران، ۲: ۳۷۵.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ پطروشفسکی، اسلام در ایران، ۲۱۷.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۰–۳۱.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۰–۳۱.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۳.
- ↑ تفضلی، «بالاسر، مدرسه»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ.
- ↑ حاج سیدجوادی، صدر. دائرةالمعارف تشیع. موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۴.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۴.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۴.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۵.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ زنگنه، «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن»، مشکوة.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ.
- ↑ محمد معین. «معنی روضه فرهنگ فارسی معین».
- ↑ محمد معین. «معنی منور فرهنگ فارسی عمید».
- ↑ «روضه منوره». ایسنا. ۲۰۲۱-۰۱-۲۶. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۹-۱۳.
- ↑ «پلان و تصاویر حرم». بایگانیشده از اصلی در ۶ دسامبر ۲۰۱۳. دریافتشده در ۳ دسامبر ۲۰۱۳.
- ↑ موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ «نگاهی به پیشینهٔ محل دفن امام رضا (ع)». مشرق نیوز. ۲۰۱۲-۰۱-۲۳. دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۳-۱۶.
- ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر. روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. قم: اسماعیلیان.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۵۶–۵۷.
- ↑ بینش، «مشهد»، مجموعه خطابههای کنگره تحقیقاتی ایران، ۲: ۳۷۰.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۵۶–۵۷.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۸۲–۸۳.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۱۷.
- ↑ موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۱۷.
- ↑ شبیریان، ع (۱۳۴۴). نامه آستان قدس. صص. ۷۸.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۸۰–۸۱.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۸۱–۸۲.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۱۷.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۸۲.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۱۸.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۸۳–۸۵.
- ↑ صنیع الدوله (۱۳۶۲). مطلع الشمس. دوم. تهران: پیشگام. صص. ۸۹.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۸۵.
- ↑ موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۱۸.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۸۵–۸۶.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۱۹.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۸۹.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۸۹–۹۰.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۹۰–۹۱.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۹۰.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۹۱–۹۲.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۲۰–۲۱.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۹۲–۹۴.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۱۹.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۸۶–۸۷.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۸۷–۸۸.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۵۹.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۷۱–۷۳.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۷۳.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۷۴–۷۵.
- ↑ موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۷۴–۷۶.
- ↑ موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۱۵.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۹۵–۹۶.
- ↑ حاج سیدجوادی، صدر. دائرةالمعارف تشیع. موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت.
- ↑ شریعتی، علی (۱۳۶۳). راهنمای خراسان. صص. ۵۸.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۹۵–۹۶.
- ↑ موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۹۶.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۹۶.
- ↑ موسوی روضاتی، گنجنامه، ۱۳: ۷۶.
- ↑ اسعدی، «تیموریان»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۰۱.
- ↑ مشکوتی، نصرتالله (۱۳۴۳). از سلاجقه تا صفویه. تهران: ابن سینا.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۲۱.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۰۱–۱۰۷.
- ↑ تفضلی، «بالاسر، مدرسه»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ پسندیده، «پریزاد، مدرسه»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۲۲–۲۳.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۷۶–۷۸.
- ↑ شریعتزاده، «نقارهخانه آستان قدس»، هنر و مردم.
- ↑ قصابیان، «نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان»، مشکوة.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۲۴.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۴۲–۱۵۳.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۴۰.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۱۲–۱۴۲.
- ↑ «همت پیر (نگاهی کوتاه به زندگی پیر پالاندوز)». razavi.aqr.ir. دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۲-۱۰.[پیوند مرده]
- ↑ ۱۷۸٫۰ ۱۷۸٫۱ «مروری بر زندگینامه شیخ محمدعارف عباسی + عکس». iqna.ir. دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۱-۱۲.
- ↑ ۱۷۹٫۰ ۱۷۹٫۱ «معرفی زیارتگاه پیر پالاندوز (رحمة الله علیه) - مشهد». www.emamzadegan.ir. دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۱-۱۲.
- ↑ «پیر پالاندوز». دخترونه (زیرمجموعه آستان قدس رضوی). بهمن ۱۳۹۶.
- ↑ «مقبره شیخ طبرسی». دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۱-۱۲.
- ↑ «آرامگاه شیخ حر عاملی». آفتاب آنلاین.
- ↑ «چهار آرامگاه در نزدیکی حرم امام رضا (ع)». www.khabaronline.ir. دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۱-۱۲.
- ↑ ۱۸۴٫۰ ۱۸۴٫۱ ۱۸۴٫۲ ۱۸۴٫۳ «پارکینگهای حرم امام رضا». تبیان.
- ↑ ۱۸۵٫۰ ۱۸۵٫۱ ۱۸۵٫۲ ۱۸۵٫۳ «هر آنچه در مورد حرم رضوی نمیدانید، اینجا بخوانید». هما. هواپیمایی ملی ایران. ۱ شهریور ۱۳۹۳.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ پات، «بنیاد پژوهشهای اسلامی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ سجادی و حافظیان رضوی، «کتابخانه آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «کتابخانهٔ گوهرشاد». دانشنامه مشهدالرضا. دریافتشده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «موزه آستان قدس رنگین کمان تاریخ/نمایش دست خط ائمه تا فرش ۲۵۰۰ ساله». خبرگزاری مهر.
- ↑ «ساعات بازدید از موزه آستان قدس رضوی». دریافتشده در ۲۰۱۷-۱۲-۱۶.[پیوند مرده]
- ↑ «دارالشفاء امام رضا (ع) شبانهروزی به زائران ارائه خدمت میکند». خبرگزاری مهر. دریافتشده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «مهمانسرای حضرت رضا (ع)». پورتال آستان قدس رضوی. بایگانیشده از اصلی در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۸. دریافتشده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانیشده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۰۹. دریافتشده در ۸ سپتامبر ۲۰۱۳.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ.
- ↑ «حمله با چاقو به سه طلبه در حرم امام رضا (ع)+ فیلم». خبرگزاری باشگاه خبرنگاران. ۱۴۰۱-۰۱-۱۶. دریافتشده در ۲۰۲۲-۰۴-۰۷.
- ↑ «یکی دیگر از روحانیان مصدوم در حمله در آرامگاه «امام رضا» درگذشت». صدای آمریکا. دریافتشده در ۲۰۲۲-۰۴-۰۷.
- ↑ «فرماندار مشهد:عامل حمله با چاقو در حرم مطهر رضوی تحت تأثیر تفکرات تکفیری بودهاست». ایرنا. ۱۶ فروردین ۱۴۰۱. دریافتشده در ۲۰۲۲-۰۴-۰۷.
- ↑ سوهانیان حقیقی و نقدی، آستان قدس رضوی: متولیان و نایبالتولیهها، ۱۲.
- ↑ خبرگزاری ایسنا، «تولیت آستان قدس رضوی از آغاز تا دوره صفویه»، ایسنا.
- ↑ محسنی، «تولیت آستان قدس»، شهر قانون.
- ↑ ولایی، «نواب پیشین»، نامه آستان قدس.
- ↑ محسنی، «تولیت آستان قدس»، شهر قانون.
- ↑ سوهانیان حقیقی و نقدی، آستان قدس رضوی: متولیان و نایبالتولیهها، ۱۹.
- ↑ سوهانیان حقیقی و نقدی، آستان قدس رضوی: متولیان و نایبالتولیهها، ۶۷.
- ↑ سوهانیان حقیقی و نقدی، آستان قدس رضوی: متولیان و نایبالتولیهها، ۱۴۳–۱۴۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی و نقدی، آستان قدس رضوی: متولیان و نایبالتولیهها، ۱۹۵.
- ↑ سوهانیان حقیقی و نقدی، آستان قدس رضوی: متولیان و نایبالتولیهها، ۲۰–۲۱.
- ↑ علیزاده بیرجندی و ناصری، «تأثیر کارکردهای متولیان آستان قدس رضوی در فرهنگ تشیع»، پژوهش نامهٔ تاریخ اسلام.
- ↑ سوهانیان حقیقی و نقدی، آستان قدس رضوی: متولیان و نایبالتولیهها، ۲۰۴.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۲۲.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۱۰۴–۱۰۵.
- ↑ میرحسینی، «ثواب و گناه بعد از اسلام»، دانشنامه مردمشناسی و فولکلور.
- ↑ متین، «بست، سفرنامه»، دانشنامه مردمشناسی و فولکلور.
- ↑ باغستانی، «حریم رضوی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ «بررسی کتیبههای مجموعه آستان قدس رضوی».
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۳۱–۳۲.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، ۷۶–۷۸.
- ↑ نتاج مجد و محمدزاده، «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، ۱۶.
- ↑ «مساحت حرم مطهر رضوی به یک میلیون مترمربع افزایش یافتهاست». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۱-۱۶.
- ↑ جهان|TABNAK، سایت خبری تحلیلی تابناک|اخبار ایران و. «بزرگترین مساجد جهان به روایت تصویر». سایت خبری تحلیلی تابناک|اخبار ایران و جهان|TABNAK. دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۱-۱۶.
- ↑ «مساحت حرم مطهر رضوی به یک میلیون مترمربع افزایش یافتهاست». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۱ اسفند ۱۳۹۲. دریافتشده در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ سجادی، «آستان قدس رضوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محمدی، مریم (۱۳۸۵). دائرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی. سوره مهر. شابک ۹۶۴-۴۷۱-۹۹۶-۴.
- ↑ مصاحب، غلامحسین. دائرةالمعارف فارسی مصاحب. امیرکبیر.
منابع[ویرایش]
دانشنامهها
- اسعدی، هومان (۱۳۸۸). «بنیاد پژوهشهای اسلامی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- باغستانی، اسماعیل (۱۳۸۳). «حریم رضوی». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- پات، فریبا (۱۳۸۸). «بنیاد پژوهشهای اسلامی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- پسندیده، محمود (۱۳۸۳). «پریزاد، مدرسه». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- تفضلی، عباسعلی (۱۳۸۳). «بالاسر، مدرسه». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- سجادی، صادق (۱۳۸۸). «آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- سجادی، صادق؛ حافظیان رضوی، کاظم (۱۳۸۸). «کتابخانه آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- سوهانیان حقیقی، محمد؛ نقدی، رضا (۱۳۹۷). آستان قدس رضوی: متولیان و نایبالتولیهها. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۰۶-۰۲۴۴-۴.
- میرحسینی، یحیی (۱۳۹۴). «ثواب و گناه پس از اسلام». دانشنامه مردمشناسی و فولکلور. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- متین، پیمان (۱۳۹۴). «بست، سفرنامه». دانشنامه مردمشناسی و فولکلور. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ناجی، محمدرضا؛ باغستانی، اسماعیل (۱۳۹۴). «الرضا، امام». در حداد عادل، غلامعلی. دانشنامه جهان اسلام. ۲۰. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
کتابها
- بینش، تقی (۱۳۵). «مشهد». مجموعه خطابههای نخستین کنگره تحقیقات ایرانی. به کوشش غلامرضا ستوده. تهران: دانشگاه تهران. ص. ۲:۳۷۰.
- پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ (۱۳۴۸). اسلام در ایران: از هجرت تا پایان قرن نهم هجری. ترجمهٔ کریم کشاورز. تهران: شرکت کتاب.
- جعفریان، رسول (۱۳۸۷). حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام. قم: انصاریان. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۳۸۰۰۱۳.
- جلالی، میثم (۱۳۹۲). «تاریخ و فرهنگ اسلامی: کاشیهای زرین فام حرم امام رضا علیه السلام سندی از هویت تاریخی شهر مشهد». مشکوة. مشهد (۱۱۹): ۱۳۸–۱۵۶ – به واسطهٔ نورمگز.
- حسینی کازرونی، سید احمد (۱۳۷۴). پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی. تهران: آیات.
- دوانی، علی (۱۳۸۶). هزاره شیخ طوسی. تهران: امیرکبیر. شابک ۹۷۶-۹۶۴-۳۰۴-۲۲۹-۵.
- زنگنه، ابراهیم (۱۳۷). «حرم مطهر رضوی و رویدادهای مهم آن». مشکوة. مشهد (۵۷ و ۵۶): ۱۶۵–۱۸۸ – به واسطهٔ نورمگز.
- شریعتزاده، علیاصغر (۱۳۵۵). «نقاره خانه آستان قدس رضوی». هنر و مردم. تهران (۱۶۵ و ۱۶۶): ۸۳–۸۸ – به واسطهٔ نورمگز.
- عالمزاده، بزرگ (۱۳۹۴). حرم رضوی به روایت تاریخ. مشهد: به نشر. شابک ۹۸۷۹۶۴۰۲۲۲۷۰۶.
- علیزاده بیرجندی، زهرا؛ ناصری، اکرم (تابستان ۱۳۹۱). «تأثیر کارکردهای متولیان آستان قدس رضوی در فرهنگ تشیع (مطالعه موردی: عصر قاجاریه)» (PDF). پژوهشنامه تاریخ اسلام (۶): ۸۴–۸۷.
- قصابیان، محمدرضا (۱۳۸۲). «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان». مشکوة. مشهد (۸): ۸۳–۱۰۶ – به واسطهٔ نورمگز.
- قرشی، باقرشریف (۱۳۸۲). پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا علیه السلام. ترجمهٔ محمد صالحی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- قرشی، باقر شریف (۱۳۸۰). حیاة الامام الرضا علیه السلام (به عربی). دوم. قم: سعید بن جبیر.
- کوپرسون، مایکل (۱۳۹۶). مأمون خلیفه عباسی. ترجمهٔ طرزی، مریم. تهران: نامک. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۷۲۱-۶۴-۴.
- محسنی، فرید (۱۳۹۲). «تولیت آستان قدس رضوی». شهر قانون (هشتم): ۷۵–۷۷.
- مرتضوی، محمد (۱۳۸۵). ولایتعهدی امام رضا (ع). مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۱۴۵۴.
- موسوی روضاتی، مریمدخت (۱۳۸۹). گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران: امامزادهها و مقابر. سیزده جلد. تهران: دانشگاه شهید بهشتی. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۵۷۱۸۷۹.
- نتاج مجد، عطیه؛ محمدزاده، رضا (۱۳۹۸). «تزیینات در حرم امام رضا در تزیینات قدیم» (PDF). دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی. دوم (۱۸).
- ولایی، مهدی (۱۳۴۲). «یادی از نواب پیشین، تولیت آستان قدس رضوی». نامه آستان قدس (شانزدهم): ۵۹–۶۴.
منابع آنلاین
- ایسنا. «تولیت آستان قدس رضوی از آغاز تا دوره صفویه». isna.ir. ایسنا. دریافتشده در ۲۷ دی ۱۴۰۰.
منابع انگلیسی
- al-Qarashi, Bāqir Sharif (2012). The life of Imām 'Ali Bin Mūsā al-Ridā. Translated by Jāsim al-Rasheed. Qom: Ansariyan Publications.
- Zabeth, Hyder Reza (1999). Landmarks of Mashhad. Alhoda UK. ISBN 964-444-221-0.
- Bayhom-Daou, Tamima (2009). "ʿAlī al-Riḍā". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett. Encyclopaedia of Islam (3rd ed.). Brill.
- Lewis, Bernard (1986). "ʿAlī Al-Riḍā". Encyclopaedia of Islam (2nd ed.). E. J. Brill.
- El–Hibri, Tayeb (2010). "The empire in Iraq, 763–861". In Robinson, .Chase F. The New Cambridge History of Islam. 1. Cambridge University Press. pp. 269–304. ISBN 9780521838238.
- Donaldson, Dwight M (1933). The Shi'ite Religion: A History of Islam in Persia and Irak. BURLEIGH PRESS.
- Madelung, Wilfred (1985). "ʿAlī Al-Reżā". In Yarshater, Ehsan. Encyclopædia Iranica. New York: Bibliotheca Persica Press.
برای مطالعهٔ بیشتر[ویرایش]
- حرم امام رضا
- آثار دوره افشاریان در شهرستان مشهد
- آثار دوره سامانیان در شهرستان مشهد
- آثار دوره غزنویان در شهرستان مشهد
- آثار دوره قاجاریان در شهرستان مشهد
- آثار ملی ایران
- آرامگاهها در استان خراسان رضوی
- آرامگاههای تاریخی شهرستان مشهد
- جاذبههای گردشگری استان خراسان رضوی
- زیارتگاههای تاریخی شهرستان مشهد
- زیارتگاههای شیعه
- ساختمانها و سازهها در مشهد
- گورستانهای ایران
- گورستانهای تاریخی شهرستان مشهد
- گورستانهای شیعه
- مسجدهای ایران
- مسجدهای تاریخی شهرستان مشهد
- معماری دوران جمهوری اسلامی ایران
- معماری دوره صفویان
- مکانهای مقدس شیعه دوازدهامامی
- نمادهای مشهد