جفر

جَفر یا علم‌الحروف، از علوم خفیه است و به ادعای باورمندان، به تفسیر حروف و اسما، از طریق قواعدی که در آن تعریف شده می‌پردازد. به عبارت دیگر، جفر به دست آوردن مجهولات (پاسخ) است، از روی کلمات جملهٔ سؤال به‌علاوهٔ اطلاعاتی در مورد زمان سؤال و اسمائی از خداوند که با سؤال ارتباط دارند.

جفر با عددشناسی متفاوت است. تفاوت علم الحروف با علم اعداد یا همان عددشناسی این است که علم اعداد تنها می‌پردازد به تفسیر و معنای اعداد از طریق اعداد و ترکیب‌های عدد؛ اما علم‌الحروف می‌پردازد به تفسیر اسما، کلمات و حروف از طریق حروف و اعداد. اما با جاماتریا (از چند وجه) شبیه تر است.

واژه‌شناسی

جفر در لغت به معنای بزغاله یا پوست بزغاله است و چون اوراق اولیه جفر بر روی پوست بزغاله نوشته و عرضه شده بود بدین نام خوانده شده‌است.

علم‌الحروف عربی را جفر، و علم‌الحروف عبری را جماتریا (گماتریا) می‌نامند.

تاریخچه

منشأ علم حروف دقیقاً مشخص نیست. اما نهضت‌هایی همچون نهضت حروفیه با تکیه بر ارزش عددی حروف الفبا، تلاش‌هایی برای شکستن الفاظ جامد و بی‌روح داشتند تا مخاطبان خویش را به تأمل و تفکر وادار نماید.

جفر را علم حروف یا علم تکثیر نیز می‌گویند.

حروفیه معتقد بودند که «همه اشیا استوار به حروف می‌باشند» و «هر کس خواص حروف بداند همه اشیاء مسخر او شود» و علاوه بر این عقیده داشتند «همهٔ اسرار قرآن و احکام و سر قیامت و مبدأ و معاد و هر چه از ازل بوده و باشد و خواهد بودن» در پردهٔ ۲۸ حرف عربی مستور می‌باشد. از حروفیه نقل شده‌است: «ظهور هستی با صوت است. اگر چیزی بی جان را به چیز بی جان دیگر بزنیم صوت که جوهر آن است ظهور می‌کند. این ظهور در جانداران از روی اراده و اختیار است. کمال صوت کلمه است و این نیز تنها در انسان‌ها ظهور می‌کند. کلمه از حروف تشکیل شده‌است بنا بر این اصل صوت و کلمه حرف است. عربی ۲۸ حرف دارد که قرآن و جاودان نامه (کتاب اصلی فضل‌الله حروفی) با آن نوشته شده‌است.»

ابن ندیم در الفهرست [ص ۴۲۹] می‌نویسد: تاریخ اعتقاد به خاصیت داشتن حروف در اسلام بسیار کهن است.

در مورد سابقه توجه به این مباحث در اسلام اظهار نظرهای بسیاری شده‌است اما یکی از آن‌ها که از درجه اهمیت بیشتری بر خوردار است، نظر سید حسین نصر است وی می‌گوید: «تنظیم و تدوین علم تمثیل و رموز عددی حروف با علم عدد را که نظیر آن نزد فیثاغورثیان قدیم و پیروان مکتب کابال در مغرب زمین نیز وجود داشته‌است در اسلام به علی ابن ابی‌طالب نسبت داده‌اند.»

در منطق فیثاغورث عدد معنا و مفهوم کلی و ماوراء کمیت آورد، مثلاً مثلث و مربع فقط کمیت نیستند و دارای شخصیت اند، اصلی هستند نه فرعی و عرضی، عدد در مکتب فیثاغورث مظهری از وحدت است که هیچگاه از مبدأ خود جدا نمی‌شود.

برخی شیعیان باورمند به جفر، آن را منتسب به علی ابن ابی طالب می‌دانند. کتابی به نام جفر جامع که مشتمل بر ۲۸ جزوهٔ ۲۸ صفحه‌ای (۷۸۴ صفحه) با جدول‌هائی که ۲۸ در ۲۸ خانه هستند و با چهار حرف در خانه که با چهار الف شروع و با چهار حرف غ به پایان می‌رسد، منسوب به علی ابن ابی طالب است که در بعضی روش‌ها برای مستحصله از آن استفاده می‌شود و اعتقاد بر آن است که علوم اولین و آخرین در آن کتاب ملحوظ در ملفوظ است.

در توجه به حروف باید گفت که جنبش‌هایی که در ایران و سرزمین‌های اسلامی با اعتقاد به حروف رشد کرده بودند توانسته بودند پیروان بسیاری را نیز به دور اندیشه خود جمع کنند، به‌طور مثال حتی محمدرضا شاه پهلوی نیز اعتقاد قلبی زیادی به ان داشت

نظر علوم تجربی به جفر

علم‌الحروف از نظر دانشگاهیان، علم نبوده و شبه‌علم شمرده می‌شود. به عبارت دیگر از دیدگاه علم حصولی، جفر نوعی خرافه به حساب می‌آید.

از دیدگاه باورمندان به علم جفر، علوم تجربی قدرت کافی جهت اثبات بسیاری از علوم را نداشته و اساساً اسم علم بر روی این مقوله حاکی از معلومی است که در پرده مانده.

اعداد معادل حروف ابجد کبیر که در جفر از آن استفاده می‌شود

الف

ب

ج

د

ه

و

ز

ح

ط

ی

ک

ل

م

ن

س

ع

ف

ص

ق

ر

ش

ت

ث

خ

ذ

ض

ظ

غ

۱

۲

۳

۴

۵

۶

۷

۸

۹

۱۰

۲۰

۳۰

۴۰

۵۰

۶۰

۷۰

۸۰

۹۰

۱۰۰

۲۰۰

۳۰۰

۴۰۰

۵۰۰

۶۰۰

۷۰۰

۸۰۰

۹۰۰

۱۰۰۰

روش‌های جفر

در جفر برای رسیدن به جواب سؤال، از روش‌های گوناگونی استفاده می‌شود. این روش‌ها بسته به اهمیّت سؤال متفاوت و در سطوری چند منتج به جواب می‌شود. از انواع روش‌ها، می‌توان به جفر آدم، جفر منبری و … اشاره کرد.

در جفر برای رسیدن به جواب از ریاضی و ستاره‌بینی نیز بهره می‌گیرند. نام سؤال‌کننده و نام پدرِ او و زمان سؤال به علاوه جمله سؤال، با روش ذکر شده در جفر، مبنای رسیدن به جواب است. یکی از مراحل مهم، که از آن به «سطر» نام برده می‌شود «سطر مستحصله» است که اصحاب جفر معتقدند با طهارت روح و… می‌توان به آن آگاهی یافت.

حروف

حروف به گونه ای نوشته می‌شوند و به گونه ای دیگر خوانده می‌شوند؛ از این حیث تقسیم‌بندی مذکور به سه بخش ذیل منجر می‌شود:

• حروف مکتوبی: با، تا، ثا، حا، خا، را، زا، طا، ظا، فا، ها، یا

(شکل ملفوظ این حروف با اضافه کردن یک الف به انتهای حرف مربوط رقم می‌خورد)

• حروف مسروری: نون، میم، واو

(شکل ملفوظ این حروف کلمه ای سه حرفی تشکیل می‌دهد؛ به نحوی که حرف اصلی در طرفین و حرف کمکی اضافه شده در وسط قرار می‌گیرد؛ این نحوه جانمایی موجب می‌شود که کلمه مربوط از هر طرف که خوانده شود یکسان است)

• حروف ملفوظی: الف، جیم، دال، ذال، سین، شین، صاد، ضاد، عین، غین، قاف، کاف، لام

ترتیب شماره حروف

تریب شماره حروف همان ترتیب حروف در زبان فارسی است منهای یک. یعنی شماره حروف از صفر (الف) شروع و با سی و یک (ی) ختم می‌شود.

ارکان عددی

جفر چهار رکن عددی دارد و یک رکن وهمی دارد.

چهار رکن عددی:

• عدد اول ۱۹ - «عدد جنگ»، خونریزی، مرگ.
• عدد آخر ۲۲ - «عدد مهربانی»، لذت، شهوت.
• عدد ظاهر ۲۴ - «عدد مادیات»، عدد بخشش
• عدد باطن ۲۷ - «عدد تربیت»، عدد سلطنت

و رکن وهمی همان فضای خالی بین کلمات است؛ و آن را «عدد کل» می‌نامند.

طبع حروف

نوشتار(های) وابسته: عناصر چهارگانه

حروف ظرفیت داشتن چهار طبع و یک روح را دارند.

• ۱۶ حرف اول در زبان فارسی اختیاری ندارد (روحی ندارد). و به آن‌ها حروف مطلق اطلاق می‌شود: الف. ب.پ.ت.ث.ج.چ. ح. خ.د.ذ.ر.ز.ژ. س. ش
• ۱۶ حروف دوم در زبان فارسی اختیار دارند (روح دارند). و به آن‌ها حروف نسبی اطلاق می‌شود: ص.ض.ط.ظ.ع.غ. ف. ق.ک.گ.ل.م. ن؛ و.ه. ی

با توجه به جدول اهطمیه حروف بادی و … تعریف می‌شوند

• حروف بادی: ب و ی ن ص ت ض
• حروف آتشی: ا ه ط م ف ش ذ
• حروف خاکی: د ح ل ع ر خ غ
• حروف آبی: ج ز ک س ق ث ظ

اول نقطه و بعد از آن الف را منشأ تمام حروف می‌دانند. حرف الف و ص دارای طبع مشخصی نیستند و حرف الف نشان سکون کامل است و ص نشان اختیار کامل. حرف ی هم از حروف نسبی است و هم طبع چهارگانه دارد.

عده‌ای اعتقاد دارند منظور از فرشتگان با بال‌های دوگانه، سه‌گانه و چهارگانه که در قرآن (سوره فاطر آیه یک) به آن اشاره شده‌است، همان حروف است که هر کدام از طبع‌های آن یک بال محسوب می‌شود.

• موکل حروف خاکی: جبرئیل- جسمانی
• موکل حروف آبی: میکائیل - نفسانی
• موکل حروف بادی: اسرافیل - عقلانی
• موکل حروف آتشی: عزرائیل - عرفانی

در حروفی که داری چند طبع هستند، طبیعت غالب به ترتیب آب، خاک، آتش، باد است.

بسط حروف

بسط در لغت به معنای گشادن است. روش‌های بسط تنوع بسیاری دارد. از انواع شناخته شده بسط‌ها این است:

• بسط عددی.
• بسط ارتقا یا ترقی.
• بسط ابدال یا تبدیلی.
• بسط چرخشی.
• بسط سمائی یا آسمانی.
• بسط تملیک.
• بسط اعوان.
• بسط اخوان یا برادران.
• بسط اموال یا بسط دارائی‌ها.
• بسط تزویج.
• بسط تشخیص.
• بسط تساهل.
• بسط آمال.
• بسط تشاغل.
• بسط تکاثر.
• بسط تسافر.
• بسط تعلیم.
• بسط توارث.
• بسط تضاد.
• بسط تناقض.
• بسط نحسیه.
• بسط تناصف.
• بسط تنزیل.
• بسط تصغیر.
• بسط طبعی.
• بسط تخفیف.
• بسط تظلیم.
• بسط تنویر.
• بسط تعمیم.
• بسط تدویر.
• بسط تمازج.
• بسط عزیزی.
• بسط ترفع.
• بسط تضارب.
• بسط تجمیع.
• بسط تقوی.
• بسط تواخی.
• بسط تفارد.
• بسط اتصال.

و …

بسط حروفی

دوبار بسط می‌دهیم «باران» را می‌شود:

ب الف ر الف نون

ب الف لام ف ر الف لام ف نون واو نون.

سطور

سطور جفر صدیقی یا همان ۱۵ سطری به ترتیب ذیل است:

• سطر اساس
• سطر نظیره
• سطر حاصل اساس
• سطر حاصل نظیره
• سطر تتمه اولی
• سطر نسبت نظیره
• سطر نسبت دوم اساس
• سطر تتمه ثانیه
• سطر تتمه تتمتین
• سطر حاصل اعداد
• سطر قوا
• سطر حاصل
• سطر مستحصله
• سطر نظیره
• سطر صدر مؤخر (که سؤال‌کننده در این سطر به جواب رسیده‌است و چنانچه به جواب نمی‌رسید باید ادامه می‌داد تا به جواب دست یابد)

کاربردها

از جفر با توجه به صعابت دست‌یابی و کیفیت عمل به آن، مگر در مواد خاص که هیچ روشی قادر به پاسخ‌گوئی نباشد، استفاده نمی‌شود.

تفاوت‌ها با دیگر علوم غریبه

از نظر دسته‌بندی علوم غریبه، جفر در سطوح عالی آن قرار دارد و با فال، سحر، طلسمات، هیئت و نجوم (ستاره‌بینی) و… در یک سطح قرار داده نمی‌شود.

از جمله مواردی که به اشتباه به علم جفر (خارج از گفته استادان اولیه) نسبت داده شده موارد ذیل می‌باشد: یافتن عناصر چیره بر سرشت هر فرد و میزان سازگاری افراد با یکدیگر- پیشگویی برای هر فرد- پیدا کردن زمان‌های خوش شگون و بدشگون از راه اخترشماری- شرایط برآورده شدن آرزوها- بهبود بیمارها با خواندن ورد و افسون- خواص واجها- دریافت «رازهای» نام‌های پیشوایان اسلام از راه آیه تطهیر - تأثیر نام‌های خدای متعال- شماره‌شناسی شماره‌های آریایی، لرزشی، مادی و شماره‌های نیرومند. البته موارد بالا بعضاً از علم حروف مستخرج می‌شود ولی ربطی به جفر در لغت خاص آن ندارد.

انتساب دهندگان این موارد به جفر می‌کوشند تا بر پایه زمان زایش هر شخص، ویژگی‌ها و منش او را بازگو کنند. مثلاً استفاده از زمان تولد فرد در سؤالِ جفری سبب این باور شده‌است که طالع و ویژگی‌ها و منش افراد را می‌توان با جفر بازگو کرد. گرچه پرسش از موارد فوق در جفر فرد را به جواب می‌رساند اما کاربرد جفر خاص این موارد نبوده و دیده نشده‌است که استادان جفر، آن را در چنین مواردی استفاده کنند.

جستارهای وابسته

• حروف جمل
• علوم غریبه
• گماتریا
• علم حروف

منابع

• کتاب بحرالغرائب. ثقةالاسلام شیخ محمد هروی. پژوهش و تصحیح طهیر طیب.
• برخی بررسی‌ها دربارهٔ جنبشهای اجتماعی ایران - احسان طبری ۱۳۸۴ ص ۳۳۲
• اگاهی‌های تازه از حروفیان - مجله دانشگاه ادبیات تهران - سال ۲ شماره ۳
• نسخه خطی استوار نامه- کتابخانهٔ واتیکان - به شمارهٔ ۴۳ ورق ۳۴
• فهرست متون حروفیه- عبدالباقی گولپینارلی- ۱۳۷۴
• اطلاعات بازنویسی شده از کتب علوم غریبه و علوم جفر.
• عطاری - محمد - مجموعه علوم جفر.
• رحیمیان - محمد رحیم - الجفر الجامع و النور اللامع.
• علامه تهرانی، محمد حسین (۱۳۶۱). مهر تابان (به مناسبت اولین بزرگداشت استاد علامه سید محمدحسین طباطبایی). ۱ جلد. قم: باقرالعلوم.