تخت فولاد

مختصات: ۳۲°۳۷′۳۹″ شمالی ۵۱°۴۰′۵۹″ شرقی / ۳۲٫۶۲۷۵۰°شمالی ۵۱٫۶۸۳۰۶°شرقی / 32.62750; 51.68306
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
(تغییرمسیر از تخت پولاد)
تخت فولاد
تکیه آقا سید محمد لطیف خواجویی( خاشعي)
Map
نامتخت فولاد
کشورایران
استاناصفهان
شهرستاناصفهان
اطلاعات اثر
نام‌های دیگرتخت پولاد، تخت خاشعي
نام‌های قدیمیلسان الارض، بابا رکن‌الدین،بابا خاشعي
نوع بناقدیمی
کاربریمقبره و اماکن متبرکه
کاربری کنونیمعنوی_زیارتی
دیرینگیپیش از اسلام
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت۱۷۳۵
تاریخ ثبت ملی۲۶ خرداد ۱۳۷۵
اطلاعات بازدید
امکان بازدیدآری
وبگاهwww.takhtefoulad.ir
تخت فولاد بر اصفهان واقع شده‌است
تخت فولاد
روی نقشه اصفهان
۳۲°۳۷′۳۹″شمالی ۵۱°۴۰′۵۹″شرقی / ۳۲٫۶۲۷۵°شمالی ۵۱٫۶۸۳۰۵۶°شرقی / 32.6275; 51.683056
تخت فولاد در دوران محمدشاه قاجار کاری از هنرمند فرانسوی اوژن فلاندن

تخت فولاد نام قبرستان قدیمی شهر اصفهان است که به نام‌های لسان‌الارض و بابا رکن‌الدین و ‘’’خاشعي’’’ نیز نامیده می‌شده‌است. قدمت این گورستان از قرن چهارم هجری تاکنون است. گورستان تخت فولاد با مساحت تقریبی ۷۵ هکتار در حاشیه جنوبی رودخانه زاینده رود اصفهان و در انتهای یکی از محورهای تاریخی شمالی – جنوبی شهر واقع شده‌است.

یک سنگ قبر قدیمی در قبرستان تخت فولاد اصفهان

تاریخچه[ویرایش]

زمان پیدایش این قبرستان چندان روشن نیست، لیکن وجود آثاری چند قدمت آن را به دوران قبل از اسلام می‌رساند. از جمله قبر یوشع نبی در تکیه «لسان الارض» (اکنون در گلستان شهدا) از پیامبران بنی‌اسرائیل در این قبرستان واقع است.

بر اساس روایت شاردن در دوره دیلمیان، یکی از سرداران نظامی به نام «پولاد بازو» در این محل قصر کوچکی داشته‌است و تخته سنگی سکو مانند را برای نشستن و تماشای رقابت کشتی‌گیران ساخته بود. همچنین سنگ قبری از عارف قرن پنجم به نام «بابا فولاد حلوایی» در این قبرستان قرار دارد. مشخص نیست که آیا کنیه او برگرفته از اسم این مکان است یا بالعکس.

تا پیش از صفویان و بعد از آن این مکان، محلی برای تجمع دراویش بوده و خانقاهی هم در آن احداث کرده بودند که با نام آرامگاه بابا رکن‌الدین شناخته می‌شود. در زمان صفویه در کنار این قبرستان کاروانسرایی احداث گردید که آخرین منزلگاه کاروانهایی بوده که از جنوب وارد اصفهان می‌شده‌اند (هنوز آثاری از آن پابرجاست). در دوران صفویه این قبرستان یک گورستان اختصاصی تلقی می‌شده و تنها بزرگان مملکتی در آن به خاک سپرده می‌شدند.

در زمان شاه سلیمان صفوی محدوده گورستان تخت فولاد به حداکثر وسعت خود رسید، به‌طوری‌که گفته می‌شود در این زمان ۴۰۰ تکیه و خانقاه وجود داشته‌است. از اواخر دوره صفوی به خصوص زمان شاه سلطان حسین تخریب تکایای تخت فولاد آغاز شد. ملا محمدباقر مجلسی که از علمای بزرگ اواخر عهد شاه سلیمان و اوایل سلطنت شاه سلطان حسین بود، حکم اخراج اهل تصوف از اصفهان و تخریب تکایای آن‌ها در تخت فولاد را داد.[۱]

پس از این دوره سرانجام به قبرستان همگانی شهر تبدیل گشت. تخت فولاد در عصر قاجار هم به رغم توجه ویژه فتحعلی شاه بدان و ساخت تکیه مادر شاهزاده در آن بیشتر تخریب شد. اوج این تخریب‌ها در عهد حکومت ظل السلطان فرزند ناصرالدین شاه بر اصفهان رخ داد و وی بسیاری از بناهای صفوی تخت فولاد را به عمد تخریب کرد.[۱]

در سال ۱۳۶۳ دفن اموات -به غیر از شهدای جنگ ایران و عراق – در این قبرستان متوقف و به قبرستان جدید شهر به نام باغ رضوان منتقل گردید.

تخت فولاد در ادوار مختلف[ویرایش]

پیش از اسلام[ویرایش]

قرنها قبل از اسلام، زمانی که بخت النصر قوم یهود را از فلسطین کوچانیده و به آزار و اذیت آنها پرداخته بود، کوروش پادشاه هخامنشی ایران، یهودیان را از اسارت بابل نجات داد و آنهارا به ایران کوچ داد و تعدادی از آنها را در اصفهان ساکن گردانید. این یهودیان برای خود شهری به نام «یهودیه» احداث کردند که در محل «جوباره» فعلی اصفهان واقع بوده‌است و هنوز تعدادی از آنها در این منطقه زندگی می‌کنند. چنان‌که گفته می‌شود دو تن از پیامبران و پیشوایان مذهبی آنان به نامهای «شعیا» و «یوشع» در اصفهان مرده و به خاک سپرده شدند.

پس از اسلام[ویرایش]

در قرون نخستین اسلامی[ویرایش]

اصفهان تا اوایل سده چهارم هجری تخت سلطه خلفای عباسی بوده تا آنکه «مرداویج زیاری» از حکمرانان آل زیار در سال ۳۱۶ هـ. ق آنرا فتح می‌نماید. وی در راستای زنده کردن آیین‌های ایران باستان، در هنگام جشن سده (دهم بهمن ماه) آتش بازی و جشن بزرگی را در زمینهای میان زاینده رود و هزار دره که اراضی تخت فولاد و لسان الارض را در میان می‌گیرد بر پا می‌نماید. بر طبق این مطلب به گمان قوی تخت فولاد در آن زمان زمین لم بزرعی بیش نبوده‌است. از قرن اول تا سوم هجری آثاری در تخت فولاد به دست نیامده است، اما از قرن چهارم به بعد شواهدی بر تاریخ تخت فولاد موجود است. همچنین سنگ قبوری نیز متعلق به قرون چهارم و پنجم هجری در این منطقه توسط سازمان میراث فرهنگی یافت شده‌است.

دوره صفویه[ویرایش]

دوره صفویه را می‌توان اوج شهرت و اعتبار تخت فولاد دانست. احداث مصلای بزرگ شهر و بنای عظیم و زیبای مقبره بابا رکن‌الدین، این گورستان را در کانون توجه امرا و علما و مردم قرار دارد و روز به روز بر آبادانی آن افزوده شد. هر چند اصفهان در دوره صفویه به استثنای امامزاده‌ها و مقابر خصوصی، دارای دوازده گورستان بزرگ بود لیکن گورستان بابا رکن‌الدین با دفن علمای بزرگی چون میرفندرسکی و … اهمیت ویژه ای یافت.

دوره افشاریه و زندیه[ویرایش]

با سقوط دولت صفویه و بی‌توجهی‌های حکومت های افشاریه و زندیه به اصفهان سبب شد ابنیه موجود در تخت فولاد در معرض انهدام قرار گیرد. در دوره افشاریه و زندیه بنای مهمی در تخت فولاد ایجاد نشد، باغهای دیدنی آن رو به نابودی گذاشت و بر سر مزار علمای بزرگی چون «بهاالدین محمد اصفهانی فاضل هندی» و «ملا محمد اسماعیل خواجویی» بنایی احداث نگردید. تنها یادگار این دوره چند بقعه و چهار طاقی کوچک بود که از جمله به «بقعه فیض» می‌توان اشاره کرد.

دوره قاجاریه[ویرایش]

با به سلطنت رسیدن فتحعلی شاه قاجار و انتخاب «محمدحسین خان صدر اصفهانی» ابتدا به سمت حاکم اصفهان و سپس به سمت صدر اعظم فتحعلی شاه، تخت فولاد رونقی دوباره گرفت. در زمان سلطنت محمد شاه و ناصرالدین شاه قاجار که در اغلب آن «ظل السطان» فرزند ناصرالدین شاه حکمران اصفهان بود بسیاری از بناهای صفوی تخت فولاد به عمد تخریب شده و از بین رفت. در این زمان تکایای بسیاری نیز ساخته شد که اغلب آنها به خاطر مقبره علمای معروف و مجتهدین بزرگ شهر اصفهان بود. از جمله تکایای مهم و قابل ذکر «تکیه حاج محمد جعفر آباده‌ای»، «تکیه شهشهانی» و «تکیه آقا سید محمد ترک (جهانگیرخان قشقایی)» هستند.

دوره پهلوی[ویرایش]

در دوران پهلوی تکایایی در تخت فولاد و به دست خیرین آن روزگار بناشد که اغلب برسر مزار علما و بزرگان آن بقعه‌ای احداث شده بود. در اواخر حکومت پهلوی ظرفیت گورستان تخت فولاد تکمیل شده و جایی برای دفن اموات جدید و جوابگویی به نیاز شهر پرجمعیت اصفهان وجود نداشت. در اواخر حکومت پهلوی ظرفیت گورستان تخت فولاد تکمیل شده و جایی برای دفن اموات جدید و جوابگویی به نیاز شهر پرجمعیت اصفهان وجود نداشت. در دوره سلطنت رضاشاه دفن اموات در قبرستانهای شهر ممنوع گردید و کلیه قبرستانهای داخل شهر تسطیح و تخریب شده و تخت فولاد به عنوان تنها گورستان شهر مورد استفاده قرار گرفت. بسیاری از تکایا مملو از قبور شد و زمینهای کشاورزی و بایر نیز به گورستان و تکیه تبدیل شد.

دوره معاصر[ویرایش]

همزمان با انقلاب اسلامی و مدتی پس از آن جنوب تکیه لسان الارض به نام «تکیه شهدا» نامیده شد. با شروع جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹ هـ. ش و افزایش تعداد شهداء، تکایای مجاور همچون «لسان الارض»، «کوهی» «بروجنی‌ها» و «ملک» تجمیع شده و توسعه یافت و به تکیه شهدا ملحق گردید. از طرف دیگر پس از احداث گورستان جدید باغ رضوان در شرق شهر اصفهان و در نزدیکی روستای «گورت» در مسیر جاده اصفهان – یزد، دفن اموات در تخت فولاد به‌طور کلی ممنوع شد و فقط شهدا در تکیه شهدای تخت فولاد به خاک سپرده شدند.[۲]

اهمیت[ویرایش]

این اثر به‌طور یکجا و پس از آن اجزای آن یک به یک در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌است. در میان هر یک از قطعه‌های تخته فولاد آرامگاه یک یا چند تن از مشاهیر نامدار قرار دارد و آن قطعه به عنوان تکیه و به نام آن فرد نامیده می‌شود. مکان‌های مهم و تاریخی ثبت شده ملی تخت فولاد عبارتند از:

افراد سرشناس دفن شده در تخت فولاد[ویرایش]

تخریب‌ها[ویرایش]

در دوران معاصر[ویرایش]

در سال ۱۳۶۳ این گورستان متروک اعلام شد. از عناصر معماری وابسته به تخت فولاد مانند مسجدها، کاروانسراها، آب‌انبارها جز اندک شمار، چیزی باقی نمانده‌است. دو مصلا در بخش جنوب غربی تخت فولاد وجود داشته‌است که از آثار دورهٔ صفوی بودند؛ که یکی از آن‌ها در سال ۱۳۰۰ قمری به دستور حاج محمدتقی نقشینه مرمت شده بود؛ لیکن هر دو مصلا در سالهای اخیر تخریب، و به جای آن‌ها مصلای بزرگ جدید شهر اصفهان احداث شده‌است. جز مسجد رکن‌الملک مساجد دیگری هم در این گورستان وجود داشته‌اند که در سی سال اخیر همگی تخریب شده‌اند از جمله مسجد تکیه خوانساری از دورهٔ صفوی و مسجد تکیهٔ آقا مجلس از آثار دورهٔ قاجار. همچنین آب‌انبارهای تکیهٔ کازرونی، آقا مجلس، بابا رکن‌الدین، چهارسوقی، و شهشهانی ازجمله آب‌انبارهای ویران شدهٔ این مجموعه به حساب می‌آیند.

واقعه تخریب مقبره و خانقاه دراویش[ویرایش]

از آخرین وقایع تاریخی معاصر اصفهان و مجموعه تخت فولاد می‌توان به تخریب حسینیه و مقبره درویش ناصر علی، معروف به تکیه ایزد گشسب، از مشایخ دراویش منسوب به دراویش گنابادی در ۱۳۸۷ و درگیری‌های بین دراویش و نیروهای انتظامی، اطلاعات اشاره نمود.[۳] مقبره درویش ناصر علی از آثار ثبت شده ملی محسوب می‌گردید.[۴][۵][۶]

آمارها[ویرایش]

  • حکما و فلاسفه= ۲۰
  • فقها و مجتهدین= ۸۵۰
  • هنرمندان= ۱۲۰
  • نویسندگان و روزنامه‌نگاران= ۵۵
  • سیاستمداران و صنعتگران= ۶۵
  • دانشمندان= ۷۵
  • شاعران= ۲۳۰
  • زنان مشهور= ۲۰
  • خیرین= ۱۰
  • منجمین و ریاضی دانان= ۱۵
  • شهدا= ۷۵۰۰
  • تعداد تقریبی کل قبور= ۱۰۰٬۰۰۰

بابا رکن الدین[ویرایش]

پانویس[ویرایش]

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ «تخت فولاد؛ گورستانی با یک دنیا حرف». روزنامه قانون. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۶ دی ۱۳۹۴.
  2. «تاریخچه تخت فولاد». تخت فولاد. ۲۴ بهمن ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۱۹.
  3. ««تخریب سالن اجتماعات دراویش اصفهان»». رادیو زمانه. ۳۰ بهمن ۱۳۸۷.
  4. ««وقتی قرار است تخریب شود، ثبت شده و نشده ندارد»». رادیو زمانه. ۱ اسفند ۱۳۸۷.
  5. «بازداشت دست‌کم ۶۰ درویش گنابادی در ایران». رادیو زمانه. ۴ اسفند ۱۳۸۷.
  6. «تخریب حسینیه دراویش گنابادی در اصفهان». خبرنامه امیر کبیر. ۱ اسفند ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ فوریه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۱ آوریل ۲۰۰۹.؛ «حسینیه دراویش گنابادی در اصفهان تخریب شد». نوروز. ۱ اسفند ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ آوریل ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۱ آوریل ۲۰۰۹.

منابع[ویرایش]

  • محمد رضا شایسته و منصور قاسمی، ۱۳۸۳، اصفهان بهشتی کوچک اما زمینی، انتشارات نقش خورشید، اصفهان.
  • http://www.takhtefoulad.ir وبگاه مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد] (بازبینی به تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۷).

پیوند به بیرون[ویرایش]