تثلیث (نقاشی)

تثلیث (نقاشی)

هنرمند	آندری روبلف
سال	1411 or ۱۴۲۵–۲۷
مواد	چسب‌رنگ
ابعاد	۱۴۲ سانتی‌متر × ۱۱۴ سانتی‌متر (۵۶ اینچ × ۴۵ اینچ)
مکان	کلیسای جامع تثلیث، سرگییف پوساد

تثلیث (انگلیسی: Trinity) یا سه‌گانه مقدس (روسی: Троица، ت. «Troitsa»، که همچنین به نام مهمان‌نوازی ابراهیم نیز شناخته می‌شود) یک تمثال است که توسط نقاش روسی آندری روبلف در اوایل قرن پانزدهم خلق شده است. این اثر مشهورترین کار او و شناخته‌شده‌ترین آیکون روسی است و به عنوان یکی از بالاترین دستاوردهای فرهنگ روسی محسوب می‌شود. محققان معتقدند که این اثر یکی از تنها دو اثر هنری است (اثر دیگر فرسکوی کلیسای جامع رستاخیز در ولادیمیر (شهر)) که می‌توان با اطمینان نسبی آن را به روبلف نسبت داد.

تثلیث سه فرشته را نشان می‌دهد که به ابراهیم در درخت بلوط مامره (Genesis 18:1–8) سر زدند، اما این نقاشی پر از نمادگرایی است و به عنوان نماد تثلیث تفسیر می‌شود. در زمان روبلف، تثلیث مقدس تجسم وحدت معنوی، صلح، هماهنگی، عشق متقابل و تواضع بود.

این آیکون برای بزرگداشت قدیس Sergius of Radonezh از صومعه صومعه سرگییف پوساد، نزدیک مسکو در شهر سرگییف پوساد سفارش داده شد. تاریخچه تثلیث اندک است و مورخان هنر بر اساس چند واقعیت شناخته‌شده، فرضیات ارائه می‌دهند. حتی نسبت دادن اثر به روبلف مورد پرسش قرار گرفته است. نویسندگان مختلف تاریخ‌های متفاوتی مانند ۱۴۰۸–۱۴۲۵، ۱۴۲۲–۱۴۲۳ یا ۱۴۲۰–۱۴۲۷ پیشنهاد کرده‌اند. نسخه رسمی، ۱۴۱۱ یا ۱۴۲۵–۲۷ را ذکر می‌کند.

این آیکون در سال ۲۰۲۲ تحت هدایت دولت روسیه به صومعه تثلیث سرگییف بازگردانده شد، که مرکز معنوی کلیسای ارتدکس روسی است. مدیران هشدار داده‌اند که جابجایی تثلیث خطر آسیب دیدن آن را دارد، زیرا نیازمند دما و رطوبت دقیق است. پیش از آن، آیکون از سال ۱۹۲۹ در نگارخانه ترتیاکوف نگهداری می‌شد. در سال ۲۰۲۳، علی‌رغم این اعتراضات، آیکون به نگهداری کلیسای ارتدکس روسی منتقل شد و در کلیسای جامع عیسی نجات‌دهنده در مسکو به نمایش گذاشته شد، و در سال ۲۰۲۴ به کلیسای جامع تثلیث در سرگییف پوساد منتقل شد.

توصیف

تثلیث روی تخته‌ای عمودی نقاشی شده است. این اثر سه فرشته را نشان می‌دهد که دور یک میز نشسته‌اند. روی میز، یک جام حاوی سر یک گوساله قرار دارد. در پس‌زمینه، روبلف خانه‌ای (احتمالاً خانه ابراهیم)، یک درخت (Oak of Mamre) و کوهی (کوه موریا) نقاشی کرده است. شکل‌های فرشتگان به گونه‌ای چیده شده‌اند که خطوط بدن آن‌ها یک دایره کامل تشکیل می‌دهد. فرشته میانی و فرشته سمت چپ با حرکتی از دست، جام را نعمت می‌کنند. در این نقاشی هیچ عملی یا حرکتی دیده نمی‌شود. شخصیت‌ها به حالت تأمل بی‌حرکت به ابدیت می‌نگرند. آثار مهر و موم‌شده میخ‌ها از riza (پوشش محافظ فلزی) آیکون بر حاشیه‌ها، هاله نور و اطراف جام قابل مشاهده است.

نمادشناسی

این نماد بر اساس داستانی از سفر پیدایش با عنوان «مهمان‌نوازی ابراهیم و سارا» یا «مهمان‌نوازی ابراهیم» (§۱۸) ساخته شده است. در این داستان آمده که پدرسالاران (انجیل) ابراهیم «در گرمای روز در کنار در خیمه خود» در نزد درخت بلوط مامره نشسته بود و فرشتگان را که در فصل بعد به او ظاهر شدند، دید. «وقتی آن‌ها را دید، ابراهیم از در خیمه دوید تا آن‌ها را ببیند و بر زمین سجده کرد.» ابراهیم به یک غلام دستور داد تا گوساله‌ای برگزیده آماده کند و ماست، شیر و گوساله را در برابرشان گذاشت و زیر درخت به آن‌ها خدمت کرد، در حالی که آن‌ها می‌خوردند (Genesis 18:1–8). یکی از فرشتگان به ابراهیم خبر داد که ساره به زودی اسحاق را به دنیا خواهد آورد.

عهد عتیق با اعمال آن، یک آیکون سده هفدهم. ترکیب شامل صحنه ملاقات ابراهیم با فرشتگان و شستن پای آن‌ها، سارا که خمیر می‌پزد، و غلام که گوساله را می‌کشد است. فرشته لوط و دخترانش را از سدوم و عموره خارج می‌کند و زن لوط به ستون نمک تبدیل می‌شود؛ سپس لوط با دخترانش نشان داده شده است. هیچ‌کدام از این جزئیات در آیکون روبلف وجود ندارد.

موضوع «تثلیث» در دوره‌های مختلف تفسیرهای متنوعی داشته است، اما تا قرن ۱۹–۲۰، اجماع دانشمندان بر این بود که سه فرشته‌ای که به دیدار ابراهیم آمدند، نماینده تثلیث، «یک خدا در سه شخص» هستند: خدای پدر، خدای پسر (عیسی)، و روح‌القدس در مسیحیت. منتقدان هنر بر این باورند که آیکون آندری روبلف بر اساس همین مفهوم ساخته شده است. روبلف برای نشان دادن الهیات مسیحی تثلیث، اکثر عناصر سنتی داستان «مهمان‌نوازی ابراهیم و سارا» را کنار گذاشت. او ابراهیم و سارا را نقاشی نکرد، صحنه کشتن گوساله و جزئیات غذا را حذف کرد و فرشتگان را در حال صحبت، نه خوردن، نشان داد. «حرکات فرشتگان، نرم و کنترل‌شده، طبیعت والا و بلندمرتبه گفت‌وگوی آن‌ها را نشان می‌دهد.» ارتباط بی‌صدا میان سه فرشته محور ترکیب است.

در آیکون روبلف، شکلی که واضح‌ترین نماینده همسویی سه اقنوم تثلیث است، دایره است. این دایره پایه ترکیب را تشکیل می‌دهد. در عین حال، فرشتگان درون دایره قرار نگرفته‌اند، بلکه خود آن را خلق می‌کنند؛ بنابراین چشم ما روی هیچ‌یک از سه شکل توقف نمی‌کند و در عوض در فضای محدود داخلی دایره می‌ماند. مرکز تأثیرگذار ترکیب، جامی است که سر گوساله در آن قرار دارد. این جام اشاره به تصلیب عیسی دارد و یادآور عشای ربانی است (شکل فرشتگان سمت چپ و راست شبیه یک جام است). اطراف جام، که روی میز قرار دارد، گفت‌وگوی بی‌صدا با حرکات دست‌ها جریان دارد.

فرشته سمت چپ نماینده خداوند پدر است. او جام را برکت می‌دهد، اما دستش از فاصله‌ای دور نقاشی شده است، گویی جام را به فرشته مرکزی می‌سپارد. Viktor Lazarev معتقد است فرشته مرکزی نماینده عیسی مسیح است که او نیز جام را برکت می‌دهد و با خم شدن آن را می‌پذیرد، گویی می‌گوید: «ای پدر، اگر ممکن است، این جام از من گرفته شود، اما نه آن‌گونه که من می‌خواهم، بلکه آن‌گونه که تو می‌خواهی» (Mt 26:39). ماهیت هر یک از سه اقنوم از طریق نمادهایشان – خانه، درخت و کوه – آشکار می‌شود. نقطه آغاز اداره الهی، اراده الهی خلاق است؛ بنابراین روبلف خانه ابراهیم را بالای سر فرشته مربوطه قرار داده است. درخت بلوط مامره، بالای شکل نماینده عیسی، می‌تواند به عنوان درخت زندگی تعبیر شود و یادآور مرگ عیسی بر صلیب و سپس رستاخیز مسیح است که راه به زندگی ابدی را باز کرد. در نهایت، کوه نماد صعود روحانی است که انسان با کمک روح‌القدس آن را انجام می‌دهد. وحدت سه اقنوم تثلیث وحدت و محبت بین همه چیزها را بیان می‌کند: «تا همه یکی باشند، همان‌گونه که تو، پدر، در من هستی و من در تو، آن‌ها نیز در ما باشند تا جهان باور کند که تو مرا فرستاده‌ای.» (John 17:21)

بال‌های دو فرشته، پدر و پسر، همپوشانی دارند. رنگ آبی ردای پسر، خداگرایی او را نشان می‌دهد، رنگ قهوه‌ای نمایانگر زمین و انسانیت اوست و رنگ طلایی نماد پادشاهی خدا است. بال‌های روح‌القدس با بال‌های پسر تماس ندارند، اما به‌طور نامحسوس توسط نیزه پسر تقسیم شده‌اند. رنگ آبی ردای روح‌القدس نماد خدایی و سبز نشان‌دهنده حیات تازه است. روح‌القدس و پسر، سرهای خود را در اطاعت از پدر خم کرده‌اند، اما جایگاه آن‌ها روی تخت‌ها در یک سطح، نماد برابری است.